.jpg "وقف نامه مدرسه و مسجد دروازه دولت")
مقدمه:
در مجموعه نسخ خطی مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی بنیاد مستضعفان و جانبازان، کتابچه وقفنامهای به شماره 1378 ثبت شده که در اینجا معرفی میگردد. این وقفنامه، متعلق به مدرسه و مسجدی در نزدیکی دروازه دولت(خیابان سعدی فعلی) است.
و طی آن واقف مبلغ ششهزار تومان را در مدت دوازده سال برای بازسازی مدرسهای که در اصل توسط پدر واقف ساخته شده و رو به ویرانی بوده است اختصاص داده و علاوه بر توسعه فضای مدرسه و مسجد، مبلغ نه هزار تومان نیز برای خرید املاک و وقف آنها بر مدرسه تعیین کرده است.
تاریخ وقفنامه چنانکه در پایان سه سجلی که در حاشیه دو صفحه اول نسخه آمده، ربیعالاول 1272 است. مُهر واقف و دو تن از مجتهدین مؤید وقفنامه، در پایین همه برگها تکرار شده است.
واقف، جهان خانم ملقب به مهد علیا از نوادههای دختری فتحعلیشاه، یعنی دختر اعتضادالدوله امیر محمد قاسمخان قاجار قوانلو بود. او زنی سیاست پیشه بود محمد شاه به تحریک حاجی میرزا آقاسی وی را به علت دخالتهای متعدد در امور سیاسی شوهرش، توبیخ نمود و دستخط تنبیه برایش صادر کرد.
اما با درگذشت محمدشاه و فرار و تحصن حاج میرزا آقاسی، قدرت عملاً به دست مهد علیا و طرفدارانش افتاد و این زن مدت چهل روز تا رسیدن فرزندش ناصرالدینشاه به پایتخت، امور حکومت را به دست داشت.
اسنادی از اوایل سلطنت ناصرالدینشاه در دست است که در آنها هم اثر مُهر شاه جوان وهم مادرش، مهد علیا، بهچشم میخورد ونشان میدهد که تا مدتها بعد نیز مهدعلیا در امور مربوط به سلطنت اشتراک داشته است.
و در این عبّاد معتکف. و از جمله خیرات امیرالامراء العظام الکبار، ذی المجد والشوکة والاقتدار، مرحوم مغفور مبرور قاسمخان والد ماجد نواب علّیه عالیه، أعلی اللّه قدره فی الجنان، مدرسهای نیز که بر مسجدی مشتمل است باقی است و متصل به دریچه اندرانی [کذا] سلطانی دارالخلافه، قرب به دروازه بیرون شهر مشهور به دروازه دولت واقع است.
و چند دکّه دکان نیز به جهت روشنایی مسجد و چراغ طلاّب وقف فرموده بودند.
لکن به جهت حوادثی که در مدّتی طویل بر بنای آن مدرسه و مسجد وارد آمده بود، بنیانش روی به انهدام نموده بود و چنان مینمود که از جهت کوچکی و خرابی و سستی اساس و بنیان از حیّز انتفاع بیرون باشد. لهذا رأی نواب علّیه عالیه قرار گرفت که بنیان همان مسجد و مدرسه را محکم و فضایش را وسیعتر و بنیانش را رفیعتر و موقوفاتش را فزونتر فرمایند؛ .
و زمینی متصل به مدرسه خریده، مسجد و حجرات مدرسه را مطلوبتر و مرغوبتر و محکمتر بسازند.
و از جهت آنکه این عزم به حزم مقرونتر باشد و به تعویق نیفتد به صیغه نذر شرعی بر خود واجب فرمودند که در مدت دوازدهسال مبلغ شش هزارتومان صرف بنای مسجد و مدرسه و مایتعلق بها من الحوض والمطبخ و المبال و غیرها من الضروریات مصروف دارند.
و مبلغ نه هزارتومان به خریدن موقوفات مبذول فرمایند. به این نحو که هر قدر از این مبلغ که در این مدت موجود شود مختار باشند که جمله را صرف اتمام بنای مدرسه و مطبخ و مبال داخل مدرسه و مطبخ و مبالی که در خارج قریب به مدرسه به جهت وسعت و بعضی جهات دیگر در صیغه نذر منظور داشته اند .
که ساخته شود بفرمایند یا آنکه قدری از آن مبلغ موجود را در اتمام بنای مدرسه و متعلّقات مذکوره مصروف دارند وقدری دیگر را درخریدن موقوفات مبذول فرمایند، خواه ازقبیل املاک باشد، یا آنکه ازلوازم طلاّب وحجرات مانند فرش ومس و غیرهما...»
بعد از آن به بیان شرایط وقف میپردازد، از آن جمله تعیین متولی موقوفات که عبارت باشد از علیقلی میرزا و بعد از او به فرزند ارشدش الی آخر. در عین اینکه حدود وظایف واختیارات متولی را نیز جزء به جزء بیان میکند.
سپس به تعیین ناظر مدرسه، تعیین کتابدار، شرایط مترتب بر طلاب مدرسه، تعیین امام جماعت مسجد و مدرسه و در نهایت تفصیل مصارف مقرر برای درآمد موقوفات مدرسه میپردازد. در پایان نیز فهرست تفصیلی کتب موقوفه به مدرسه را ذکر کرده که پارهای خطی و تعدادی چاپ سنگی است.
این کتابها برحسب موضوع فهرست شدهاند و عناوین موضوعی آنها علاوه بر فقه و اصول و صرف و نحو، حکمت، نجوم، ریاضی، تفسیر تاریخ و طب را نیز در بر میگیرد. مدرسه دارای یک نقشه اطلس و از وسایل نجومی، یک دستگاه کره برنجی و یک دستگاه اصطرلاب میباشد.
متن دستخط واقف، مهد علیا، که به خط شکسته نستعلیق خوش با مرکب مشکی و قلم آهنی نوشته شده، چنین است:
«جناب مجتهد الرّبانی حاجی ملا میرزامحمّد را زحمت میدهم. شما وکیل هستید که از قرارداد فیمابین کتابچه صیغه وقف و نذر شرعی جاری نمایید. ربیعالاول سنه 1272.» سجع مُهر:(شه جم نگین را مهین مادرم 1264)
در همین صفحه، زیر دستخط مزبور رقم مجتهد مورد خطاب، یعنی حاج ملاّ میرزامحمّد، آمده است:
«بسماللّه تعالی. حسب الفرمایش سرکار نواب علّیه عالیه مهد علیا، دامت شوکتها، صیغه وقف مدرسه و مسجد جدیدالبنای سرکار ایشان از قرار مسطور در این کتابچه، قرارا و شرایطا بالتمام به نحوی که تا آخر ذکر شده است، واقع و جاری شد. خداوند از ایشان قبول فرماید. فی 15 شهر ربیعالاول 1272».
سجع مهر:(انا العبد المذنب میرزا محمد)
و نیز در صفحه مقابل صفحه اول یادداشت یکی دیگر از علمای عصر به عنوان شاهد به عربی آمده که متن آن چنین است.
وقع تجدید عقد الوقف المرقوم علی الشّروط والقیود والمفصّلة المشروحة فی هذه الاوراق الخمسة بعد تحقق القبص والتخلیة و تصرّف الموقوف علیهم فی خامس ربیعالثانی من اثنین و سبعین بعد الألف و مأتین 1272 من الهجرة النبویّة. حرزه(الواثـق باللّه العلی عبـده علینقی).
نسخه به خط نستعلیق متوسط، در اندازه نزدیک به خفی، 23 سطری، با قلم آهنی و مرکب مشکی قاتم و اندازه دور سطور 5/ 7ضربدر16 سانتیمتر است. نسخه، فاقد تزئین ویژه و یادداشتهای اضافی سوای سجلات است. کاتب نیز در پایان شناسانده نشده است.
جلد نسخه، چرم ساغری به رنگ قهوهای روشن، ساده، آستر از همان چرم به رنگ سبز تیره که دنباله آن به روی جلد کشیده شده و حاشیهها را تقویت کرده است. قطع آن وزیری کوچک(14ضربدر5 /22 سانتیمتر) میباشد.
منبع:
:میراث جاویدان
نویسنده: علی اکبر خان محمدی
این مقاله در تاریخ 1402/9/9 بروز رسانی شده است.
و طی آن واقف مبلغ ششهزار تومان را در مدت دوازده سال برای بازسازی مدرسهای که در اصل توسط پدر واقف ساخته شده و رو به ویرانی بوده است اختصاص داده و علاوه بر توسعه فضای مدرسه و مسجد، مبلغ نه هزار تومان نیز برای خرید املاک و وقف آنها بر مدرسه تعیین کرده است.
تاریخ وقفنامه چنانکه در پایان سه سجلی که در حاشیه دو صفحه اول نسخه آمده، ربیعالاول 1272 است. مُهر واقف و دو تن از مجتهدین مؤید وقفنامه، در پایین همه برگها تکرار شده است.
واقف، جهان خانم ملقب به مهد علیا از نوادههای دختری فتحعلیشاه، یعنی دختر اعتضادالدوله امیر محمد قاسمخان قاجار قوانلو بود. او زنی سیاست پیشه بود محمد شاه به تحریک حاجی میرزا آقاسی وی را به علت دخالتهای متعدد در امور سیاسی شوهرش، توبیخ نمود و دستخط تنبیه برایش صادر کرد.
اما با درگذشت محمدشاه و فرار و تحصن حاج میرزا آقاسی، قدرت عملاً به دست مهد علیا و طرفدارانش افتاد و این زن مدت چهل روز تا رسیدن فرزندش ناصرالدینشاه به پایتخت، امور حکومت را به دست داشت.
اسنادی از اوایل سلطنت ناصرالدینشاه در دست است که در آنها هم اثر مُهر شاه جوان وهم مادرش، مهد علیا، بهچشم میخورد ونشان میدهد که تا مدتها بعد نیز مهدعلیا در امور مربوط به سلطنت اشتراک داشته است.
وقف نامه مدرسه و مسجد دروازه دولت
مقدمه وقفنامه که میتواند از نمونه های خوب نثر دوره قاجار باشد، چنین است:
و در این عبّاد معتکف. و از جمله خیرات امیرالامراء العظام الکبار، ذی المجد والشوکة والاقتدار، مرحوم مغفور مبرور قاسمخان والد ماجد نواب علّیه عالیه، أعلی اللّه قدره فی الجنان، مدرسهای نیز که بر مسجدی مشتمل است باقی است و متصل به دریچه اندرانی [کذا] سلطانی دارالخلافه، قرب به دروازه بیرون شهر مشهور به دروازه دولت واقع است.
و چند دکّه دکان نیز به جهت روشنایی مسجد و چراغ طلاّب وقف فرموده بودند.
لکن به جهت حوادثی که در مدّتی طویل بر بنای آن مدرسه و مسجد وارد آمده بود، بنیانش روی به انهدام نموده بود و چنان مینمود که از جهت کوچکی و خرابی و سستی اساس و بنیان از حیّز انتفاع بیرون باشد. لهذا رأی نواب علّیه عالیه قرار گرفت که بنیان همان مسجد و مدرسه را محکم و فضایش را وسیعتر و بنیانش را رفیعتر و موقوفاتش را فزونتر فرمایند؛ .
و زمینی متصل به مدرسه خریده، مسجد و حجرات مدرسه را مطلوبتر و مرغوبتر و محکمتر بسازند.
و از جهت آنکه این عزم به حزم مقرونتر باشد و به تعویق نیفتد به صیغه نذر شرعی بر خود واجب فرمودند که در مدت دوازدهسال مبلغ شش هزارتومان صرف بنای مسجد و مدرسه و مایتعلق بها من الحوض والمطبخ و المبال و غیرها من الضروریات مصروف دارند.
و مبلغ نه هزارتومان به خریدن موقوفات مبذول فرمایند. به این نحو که هر قدر از این مبلغ که در این مدت موجود شود مختار باشند که جمله را صرف اتمام بنای مدرسه و مطبخ و مبال داخل مدرسه و مطبخ و مبالی که در خارج قریب به مدرسه به جهت وسعت و بعضی جهات دیگر در صیغه نذر منظور داشته اند .
که ساخته شود بفرمایند یا آنکه قدری از آن مبلغ موجود را در اتمام بنای مدرسه و متعلّقات مذکوره مصروف دارند وقدری دیگر را درخریدن موقوفات مبذول فرمایند، خواه ازقبیل املاک باشد، یا آنکه ازلوازم طلاّب وحجرات مانند فرش ومس و غیرهما...»
بعد از آن به بیان شرایط وقف میپردازد، از آن جمله تعیین متولی موقوفات که عبارت باشد از علیقلی میرزا و بعد از او به فرزند ارشدش الی آخر. در عین اینکه حدود وظایف واختیارات متولی را نیز جزء به جزء بیان میکند.
سپس به تعیین ناظر مدرسه، تعیین کتابدار، شرایط مترتب بر طلاب مدرسه، تعیین امام جماعت مسجد و مدرسه و در نهایت تفصیل مصارف مقرر برای درآمد موقوفات مدرسه میپردازد. در پایان نیز فهرست تفصیلی کتب موقوفه به مدرسه را ذکر کرده که پارهای خطی و تعدادی چاپ سنگی است.
این کتابها برحسب موضوع فهرست شدهاند و عناوین موضوعی آنها علاوه بر فقه و اصول و صرف و نحو، حکمت، نجوم، ریاضی، تفسیر تاریخ و طب را نیز در بر میگیرد. مدرسه دارای یک نقشه اطلس و از وسایل نجومی، یک دستگاه کره برنجی و یک دستگاه اصطرلاب میباشد.
متن دستخط واقف، مهد علیا، که به خط شکسته نستعلیق خوش با مرکب مشکی و قلم آهنی نوشته شده، چنین است:
«جناب مجتهد الرّبانی حاجی ملا میرزامحمّد را زحمت میدهم. شما وکیل هستید که از قرارداد فیمابین کتابچه صیغه وقف و نذر شرعی جاری نمایید. ربیعالاول سنه 1272.» سجع مُهر:(شه جم نگین را مهین مادرم 1264)
در همین صفحه، زیر دستخط مزبور رقم مجتهد مورد خطاب، یعنی حاج ملاّ میرزامحمّد، آمده است:
«بسماللّه تعالی. حسب الفرمایش سرکار نواب علّیه عالیه مهد علیا، دامت شوکتها، صیغه وقف مدرسه و مسجد جدیدالبنای سرکار ایشان از قرار مسطور در این کتابچه، قرارا و شرایطا بالتمام به نحوی که تا آخر ذکر شده است، واقع و جاری شد. خداوند از ایشان قبول فرماید. فی 15 شهر ربیعالاول 1272».
سجع مهر:(انا العبد المذنب میرزا محمد)
و نیز در صفحه مقابل صفحه اول یادداشت یکی دیگر از علمای عصر به عنوان شاهد به عربی آمده که متن آن چنین است.
وقع تجدید عقد الوقف المرقوم علی الشّروط والقیود والمفصّلة المشروحة فی هذه الاوراق الخمسة بعد تحقق القبص والتخلیة و تصرّف الموقوف علیهم فی خامس ربیعالثانی من اثنین و سبعین بعد الألف و مأتین 1272 من الهجرة النبویّة. حرزه(الواثـق باللّه العلی عبـده علینقی).
نسخه شناسی وقف نامه
این کتابچه دارای کاغذ فرنگی آهاردار مایل به حنائی است. تعداد اوراق آن 21 برگ است، لیکن تا برگ 13 بیشتر نوشته نشده و باقیمانده آن سفید است. اوراق آن به جز ورقهای اول و آخر که اثر آبدیدگی مختصری در لبههایش مشهود است، نسبتا سالم است.نسخه به خط نستعلیق متوسط، در اندازه نزدیک به خفی، 23 سطری، با قلم آهنی و مرکب مشکی قاتم و اندازه دور سطور 5/ 7ضربدر16 سانتیمتر است. نسخه، فاقد تزئین ویژه و یادداشتهای اضافی سوای سجلات است. کاتب نیز در پایان شناسانده نشده است.
جلد نسخه، چرم ساغری به رنگ قهوهای روشن، ساده، آستر از همان چرم به رنگ سبز تیره که دنباله آن به روی جلد کشیده شده و حاشیهها را تقویت کرده است. قطع آن وزیری کوچک(14ضربدر5 /22 سانتیمتر) میباشد.
منبع:
:میراث جاویدان
نویسنده: علی اکبر خان محمدی
این مقاله در تاریخ 1402/9/9 بروز رسانی شده است.
