کتابخانه‌ها و فرآیند جهانی‌شدن
نويسنده:مسعود بهمن آبادی
در این مقاله ضمن اشاره به جنبه‌های مختلف جهانی‌شدن، نقش و تأثیر این پدیده در عرصهٔ علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی بررسی شده و با برشمردن نکات مثبت و منفی این پدیده در عرصهٔ اطلاع‌رسانی، نقش کتابخانه‌ها و کتابداران در این روند مورد بررسی قرار گرفته است.
«روزی گمان می‌رفت که جهان مسطح است. سپس ثابت شد که گرد است. اکنون به یقین کاملاً شبکه‌ای است» ناشناخته
در این مقاله، ابتدا تصویری از جهانی‌شدن ارائه می‌گردد. سپس به فناوری در گسترش پدیدهٔ جهانی‌شدن پرداخته می‌شود. بررسی چالش‌ها و نکات مثبت و منفی جهانی‌شدن در عرصهٔ اطلاع‌رسانی، پیشینهٔ جهانی‌شدن در علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی، تأثیر فرایند جهانی‌شدن بر خدمات کتابخانه‌ای و نقش و وظایف کتابداران و اطلاع‌رسانان در فضای جدید، مباحث بعدی این نوشتار را تشکیل خواهند داد.
صاحب‌نظران حوزه‌های مختلف اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی، هر یک از زاویهٔ خاصی به موضوع جهانی‌شدن پرداخته‌اند. در مجموع، واژه جهانی‌شدن برای توصیف «مرحلهٔ بین‌المللی‌شدن ارتباط، چه از طریق وسایل ارتباط جمعی و چه از طریق مبادلهٔ کالاها و انواع پیام‌ها و گردش سرمایه و انسان‌ها» به کار رفته است.
برخی از مؤلفه‌های جهانی‌شدن را در عرصه‌های مختلف می‌توان چنین برشمرد:
▪ در عرصهٔ سیاسی: کم‌رنگ‌ترشدن مرزهای سیاسی میان کشورها و افزایش تعاملات متقابل میان کشورها و ملت‌های مختلف؛
▪ در عرصهٔ اقتصادی: بین‌المللی شدن سرمایه، حذف قوانین محدودکنندهٔ سرمایه‌گذاری میان کشورها، توجه به ارزش افزودهٔ اطلاعات به عنوان یک کالا، و گسترش تجارت الکترونیکی و سازمان‌های مجازی؛
▪ در عرصهٔ فرهنگی: جهانی اندیشیدن، تأثیرپذیری بیشتر فرهنگ‌ها از یکدیگر، و گسترش آموزش از راه دور.
از جمله خصیصه‌های جهانی‌شدن در عصر اطلاعات می‌توان به محل‌گرایی و محل‌زدایی، یا به تعبیری جهانی‌شدن امور محلی و محلی‌شدن امور جهانی اشاره کرد. بدین‌مفهوم که اندیشه‌ها و اطلاعاتی که در دورافتاده‌ترین مناطق جهان توسط افراد یا نهادهای مختلف ارائه می‌گردندـ با فرض دسترسی به شبکه‌های جهانی ـ به آسانی قابلیت انتقال و اشاعهٔ آن در تمام نقاط جهان فراهم می‌آید. بدین‌ترتیب هر فرد می‌تواند ازمحل خود به آخرین تحولات و آرای عرضه‌شده در حوزهٔ موردعلاقه خود دست یابد. به عبارت دیگر، فرایند اثرگذاری و اثرپذیری متقابل برای همهٔ افرادی که به شبکه‌ها دسترسی دارند فراهم می‌گردد.
به‌واقع آنچه را که پژوهشگران، انقلاب رقمی یا دیجیتال نامیده‌اند، فراوردهٔ تلاقی حداقل چند عنصر‌ـ تبدیل مبادلات تلفنی به شکل فناوری دیجیتال، فیبر نوری، رایانه‌های شخصی، و شبکهٔ اطلاعاتی‌ـ بوده است که همگام با تقلیل هزینه‌های ذخیره‌سازی مغناطیسی تحقق یافته است. دیجیتال‌شدن اطلاعات مترادف با غیرمادی‌شدن آن است. با رقمی‌شدن اطلاعات، عملاً داده‌ها حالتی غیرمادی پیدا می‌کنند و میان اطلاعات و حامل آن جدایی ایجاد می‌شود. همچنین امکان انتقال با کیفیت برتر فراهم می‌آید و با استفاده از فنون فشرده‌سازی حجم رقمی، می‌توان توانایی ذخیره‌سازی داده‌های انتقالی را افزایش داد (محسنی، ۱۳۸۰).
دسترسی به امکانات نرم‌افزاری و سخت‌افزاری برای دسترسی به شبکه‌ها در کشورهای مختلف یکسان نیست و از سوی دیگر، دانش استفاده از این امکانات برای افراد مختلف به یک اندازه مهیا نمی‌باشد (سلطانی، ۱۳۷۵).
موضوع زبان و غلبهٔ کشورهای صاحب قدرت (به لحاظ حجم منابع تخصیص‌یافته در شبکه‌های جهانی به یک زبان خاص) نیز باعث بروز مشکلاتی برای استفاده‌کنندگان گردیده است. بخش اعظم منابع موجود در شبکه جهانی به زبان انگلیسی است. این امر از یک‌سو موجب می‌شود تا استفاده‌کنندگان دیگر زبان‌ها در صورت ناآشنایی با این زبان در بهرهگیری از منابع با دشواری روبرو گردند و از سوی دیگر باعث می‌شود اطلاعات عرضه‌شده توسط آن‌ها در سطح شبکه، برای تعداد محدودتری قابل فهم و دسترسی باشد. این امر در حال حاضر نیز تاحدی به کمرنگ‌تر شدن نقش زبان ملّی کشورها و تسلط یک زبان خاص در عرصهٔ تولید و تبادل اطلاعات علمی انجامیده است.
سهم کشورهای مختلف در تولید اطلاعات نیز می‌تواند از جمله چالش‌های عصر جدید محسوب شود چراکه بیشترین حجم اطلاعات در شبکه توسط تعداد محدودی از کشورهای پیشرفته تولید می‌شود که این امر بیانگر تولید یک‌سویهٔ اطلاعات و گرایش به مصرف‌کنندگی صرف در میان کشورهای کمترتوسعه‌یافته می‌باشد. تهدیدهای ناشی از غلبهٔ فرهنگی کشورهایی که بیشترین سهم را در تولید اطلاعات و منابع شبکه‌ای فراهم می‌آورند، از جملهٔ چالش‌ها در روند جهانی‌شدن محسوب می‌شود. در کنار این نگرانی‌ها سهولت و ارزانی نسبی دستیابی به اطلاعات و تسریع در دسترسی به اطلاعات روزآمد در سطح جهان را می‌توان از جمله نکات مثبت رواج شبکه‌های جهانی دانست.
در قرون نزدیک‌تر به عصر ما و از هنگامی که امکان در دسترس قرارگرفتن مجموعهٔ کتابخانه‌ها برای عموم فراهم گردید، به تدریج حرکت‌هایی در جهت تبادلات کتابشناختی و دسترس‌پذیرنمودن مجموعه‌ها شکل گرفت. معاهدات امانت بین‌کتابخانه‌ای، طرح‌های مجموعه‌سازی اشتراکی و تدوین قواعد و استانداردهایی برای توصیف آثار مختلف به منظور یکدست‌کردن نحوهٔ دسترسی به آثار با هدف استفاده از اطلاعات کتابشناختی را می‌توان از جمله جلوه‌های گرایش به همکاری‌های ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی و حرکت به سمت جهان‌گرایی بیشتر در این حرفه دانست.
برخی مفاهیمی را که در عصر حاضر در ارتباط با این مبحث قابل طرح است می‌توان برشمرد (مایکل، ۱۳۷۸):
▪ اتصال مراکز به یکدیگر: اتصال به یک شبکه یا اتصال میان مراکز، اساسی‌ترین جزء برای فراهم ساختن امکان دستیابی به منابع موجود در شبکه‌ها می‌باشد؛
▪ امکان عمل میان نظام‌ها: به معنای توانایی ارتباط یک رایانه با رایانهٔ دیگر (در حالی که از نظام‌های متفاوتی برخوردارند) که این وضع، ایجاد استانداردهایی را برای تبادل و بازیابی اطلاعات، ضروری می‌سازد؛
▪ یکپارچگی: در یک محیط یکپارچه امکان دسترسی به منابع داخل و خارج از کتابخانه با بهرهگیری از یک محیط ارتباطی یکسان فراهم می‌گردد؛
▪ واسطه‌گری: به دلیل استفاده از قالب‌های غیرمادی برای عرضه و انتقال اطلاعات، بسیاری از واسطه‌های سنتی بین تولیدکننده و مصرف‌کنندهٔ اطلاعات از میان می‌رود. همچنین نقش و رسالت کتابداران نیز به عنوان واسطهٔ بین مصرف‌کننده و تولیدکنندهٔ اطلاعات متحول گردیده و بیشتر به ارائهٔ خدمات غیرمستقیم متکی شده است؛
▪ وابستگی متقابل: این عبارت بیانگر لزوم همکاری میان کتابخانه‌های مختلف در امور گوناگون است، چرا که هیچ کتابخانه‌ای نمی‌تواند دارای همه چیز برای همهٔ مردم باشد. درک مفهوم وابستگی متقابل زیربنای خدمات را گسترش می‌دهد و مبنای حمایت و پشتیبانی کتابخانه‌ها را از یکدیگر وسعت می‌بخشد.
طرح ایجاد کتابخانهٔ جهانی را از سوی کشورهای پیشرفته می‌توان در این راستا ارزیابی کرد. هدف اصلی از کتابخانهٔ جهانی این است که آثار مهم میراث علمی و فرهنگی جهان توسط فناوری چندرسانه‌ای در دسترس اکثریت مردم قرار گیرد. به این ترتیب محاوره و مبادلهٔ دانش، فراتر از مرزهای ملی و بین‌المللی ترویج می‌یابد. هدف از این کار بهره‌برداری از برنامه‌های رقومی موجود است با این منظور که از دانش وسیع و پراکنده، مجمع‌های مجازی تشکیل گردد و توسط شبکه‌های جهانی ارتباطات قابل دسترسی باشد تابه این ترتیب، توانایی خدمت به کاربر افزایش یابد. با این روش امید می‌رود همکاری بین‌المللی برای استقرار نظام کتابخانهٔ جهانی الکترونیکی تسهیل شود (زیل‌هارت، ۱۳۷۹).
انقلاب دانش فرصتی را برای کتابخانه‌ها فراهم می‌سازد تا بتوانند نقش کلیدی خود را در زیربنای ایجاد دانش ملی بازیابند و به‌راستی این نقش را گسترش دهند. تمرکز جامعهٔ جهانی بر انقلاب دانش، ضروری و بموقع است. این نکته بسیار اهمیت دارد که جامعهٔ کتابخانه فرصتی را که فرایند دگرگونی فراهم آورده است، درک و دریافت کند. در این انقلاب، کتابخانه‌ها نباید ناظر و تماشاگر، بلکه باید سهامداری تمام‌عیار باشند. همکاری و همفکری جهانی کتابخانه‌ها می‌تواند به تقویت و آسان‌سازی شبکهٔ دانش، بسیار کمک کند. کتابخانه‌های عمومی با رابطهٔ سنتی خود در سطحی گسترده با مردم عادی، می‌توانند در رساندن اطلاعات و دانش به کسانی که خارج از پایانه‌های دیگر قرار دارند نقشی یگانه به عهده گیرند. «اتحادیهٔ بین‌المللی انجمن‌ها و مؤسسه‌های کتابداری» به‌منزلهٔ پیکرهٔ جامعهٔ جهانی کتابخانه‌ها، باید در راه آگاه‌سازی و سازماندهی کتابخانه‌های سراسر جهان، بویژه کتابخانه‌های کشورهای در حال توسعه، به منظور مشارکت فعالانه در انقلاب جهانی دانش، مسئولیتی برعهده گیرند. با شبکه‌سازی جهانی جامعهٔ کتابخانه و دیگر خادمان اطلاع‌رسانی، کتابخانه محلی می‌تواند در راه جهانی‌شدن گام بردارد (میائو، ۱۳۷۹).
برای کم‌کردن شکاف میان جریان اطلاعات چندین وظیفه را باید برعهده گرفت و به سرعت انجام داد. تأکید همهٔ فعالیت‌ها باید بر دستیابی برابر به اطلاعات باشد. کتابخانه‌ها باید روی‌آوردن به سوی مردمی را که اکنون محروم هستند، رسالت خود قرار دهند و به این ترتیب در ایجاد جامعه‌ای برابر سهیم شوند. مهمترین هدف نهایی کتابخانه‌ها تبدیل داده‌ها به خرد است و حصول اطمینان از این‌که این دانش، سرچشمه‌ای برای خرد و فرزانگی باشد؛ چه، بدون خرد و فرزانگی، روشن‌اندیشی در کار نخواهد بود. پس از این است که می‌توان انتظار داشت سدهٔ بیست‌و‌یکم، طلیعهٔ دوران «جهان دوراندیش» باشد (پانیاراچون، ۱۳۸۰).
شک نیست که فناوری اطلاعات و رواج و گسترش شبکه‌ها نقشی اساسی در آنچه که امروزه کوچک‌شدن جهان خوانده می‌شود داشته است. محصول این امر که همانا ازبین‌رفتن محدودیت‌ها و مرزها در اشاعهٔ اطلاعات می‌باشد، وظایف و کارکردهای کتابخانه‌ها را تحت تأثیر قرار داده و نقطه‌نظرات گوناگونی را موجب گردیده است. در این میان، برخی به آن به منزلهٔ رقیبی برای کتابخانه‌ها می‌نگرند، پاره‌ای آن را عاملی مؤثر در جهت ارتقای فعالیت‌های کتابخانه‌ها می‌دانند و بعضی نیز دامنهٔ کار این میهمان جدید را به قدری وسیع تلقی می‌کنند که گویی عرصه را بر میزبان قدیمی تنگ کرده و درنهایت جانشین آن می‌گردد. به همین خاطر لزوم تبیین اهداف و وظایف کتابداران در فضای جدید برای تمامی حرفه‌مندان این رشته، اعم از صاحب‌نظران و مدرسان تا کارکنان مدارج پایین‌تر ضروری به نظر می‌رسد.
تعیین مرزها و مختصات امر کتابداری و اطلاع‌رسانی و به بیان دیگر، نشان‌دادن تصویری روشن از آنچه که آن‌را از سایر حوزه‌ها متمایز می‌سازد تعریف کارکردها، مشخص‌کردن حد فاصل‌ها، تعیین مواردی که کتابداران نباید به آن وارد شوند و مواردی که صاحب‌نظران سایر حوزه‌ها نظیر علوم ارتباطات و رایانه نمی‌توانند به آن بپردازند، از جمله مواردی‌اند که می‌توان به آن‌ها اشاره کرد.
باید خاطرنشان کرد که تغییر الزاماً به معنای نفی روش‌ها و دستاوردهای گذشته نیست بلکه به معنای روزآمدبودن، قدرت تطبیق با شرایط و تحولات هر دوره، و توانایی پاسخگویی به مطالبات جدید، افزون بر نیازهای پیشین می‌باشد.
زمینه‌های مربوط به ویژگی‌ها و شاخص‌های متخصص اطلاع‌رسانی اهمیت زیادی دارند. متخصص شخصی است با آموزش و مهارت مشخص که انرژی و مهارتش را برای روزآمدبودن و کسب دانش روز متمرکز می‌سازد و با دیدی چندرشته‌ای به نیازهای جامعه می‌نگرد. اطلاعاتی که این متخصصان فراهم می‌کنند باید به روشی سریع و دقیق و برای پاسخگویی به مقتضیات جهانی‌شدن متناسب باشد. یک متخصص اطلاع‌رسانی باید توانایی‌ها و مهارت‌هایی داشته باشد تا بتواند به عنوان مشاور در امور کارکنان اطلاع‌رسانی، مدیر اطلاع‌رسانی، مهندس دانش، مدیر پایگاه اطلاع‌رسانی، برنامه‌نویس پایگاه اطلاع‌رسانی، متخصص فرامتن، آموزش استفاده‌کننده، و سازندهٔ اصطلاحنامه عمل کند (کارسکو و دیگران، ۱۳۸۰).
با توجه به ویژگی‌های محیط شبکه‌ای، تخصص‌گرایی از سه منظر می‌تواند در این حرفه مورد توجه قرار گیرد:
▪ نخست: ایجاد تخصص موضوعی در زمینهٔ فعالیت‌های اطلاع‌رسانی. با توجه به گسترش علوم و زمینه‌های فعالیت حرفهٔ اطلاع‌رسانی، آشنایی با تمامی حوزه‌های دانش ـ اگرچه به اجمال ـ برای یک فرد میسر نیست. از این‌رو، به نظر می‌رسد دانش‌آموختگان این رشته باید مراحل تحصیلی خود را با گرایش به حوزهٔ خاصی از دانش طی نمایند.
▪ دوم: رواج تخصص‌گرایی در بخش‌های مختلف فعالیت‌های اطلاع‌رسانی. با توجه به سرعت افزایش حجم اطلاعات در جهان امروز، تنها دسترسی به اطلاعات ارزشمند نیست، بلکه آنچه ضروری می‌نماید طبقه‌بندی و تحلیل اطلاعات می‌باشد. بنابراین لازم است آموزش‌های لازم در زمینه‌های جمع‌آوری اطلاعات یا مجموعه‌سازی، طبقه‌بندی اطلاعات یا سازماندهی، و تحلیل اطلاعات یا خدمات مرجع مورد توجه قرار گیرند.
▪ سوم: پرورش نیروی انسانی بر اساس نیاز کاربران. نیازهای اطلاعاتی در میان اقشار گوناگون جامعه و گروه‌های سنی مختلف، متفاوت می‌باشد. از سوی دیگر، جامعهٔ استفاده‌کننده از خدمات کتابخانه‌ای یک مرکز، می‌تواند ابعادی گسترده‌تر از یک حوزه جغرافیایی خاص داشته باشد. از این‌رو، شناسایی دامنهٔ جامعهٔ استفاده‌کننده و مهارت در برآورده‌نمودن نیازهای اطلاعاتی هر گروه، مستلزم کسب توانایی‌های ویژه‌ای می‌باشد. درنظرگرفتن شرایط اجتماعی، محدودیت‌های پیش‌رو در زمینهٔ سواد اطلاعاتی استفاده‌کنندگان، آشنایی با فناوری‌های جدید و امکان دسترسی به سخت‌افزار و نرم‌افزار مورد نیاز در مکان‌های مختلف، از دیگر مسائلی هستند که در جهت بهبود خدمات اطلاع‌رسانی مؤثرتر، قابل توجه می‌باشند.
به نظر می‌رسد تنها با حرکت در چنین مسیری و تلاش مستمر در جهت ارتقای حرفه و پاسخگویی به مطالبات جدید بتوان به بقای حرفهٔ کتابداری در جهان رقابت‌آمیز کنونی امیدوار بود.
منابع
آقابخشی، علی؛ مینو افشاری راد، فرهنگ علوم سیاسی. تهران: نشر چاپار، ۱۳۷۹. ص ۲۳۶.
اسلوین، جیمز، اینترنت و جامعه، ترجمهٔ عباس گیلوری و علی رادباره. تهران: نشر کتابدار، ۱۳۸۰. ص ۱۸۱.
اورتگا کارسکو، لورا؛ سانچزو اندرکست، اگبرت، «متخصص اطلاع‌رسانی در جامعهٔ شبکه‌بندی شده»، ترجمهٔ جواد بشیری، چهل‌و‌هشتمین کنگرهٔ فید (گزیده مقالات). زیرنظر حسین غریبی به همت ملوک‌السادات بهشتی، تهران: مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران، ۱۳۸۰. ص ۷۹.
بکجار، لون دی، «کتابخانه‌ها و اطلاعات در خدمت توسعهٔ انسانی نوین و منابع انسانی»، ترجمهٔ علی‌شاه انسانی، گزیدهٔ مقالات ایفلا ۹۷، زیرنظر عباس حری، به همت تاج‌الملوک ارجمند، تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۸، ص ۱۷۸و۱۸۱.
پانیاراچون، آناند، «رسیدن به دروازه‌های اطلاعاتی: وظیفه‌ای ناتمام» ترجمهٔ عبدالحسین آذرنگ، گزیده مقالات ایفلا ۹۹، زیرنظر عباس حری، به همت تاج‌الملوک ارجمند، تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۸۰. ص ۱۱.
زیل هارت، سونیا، «کتابخانهٔ جهانی: طرح مقدماتی از جامعهٔ اطلاعاتی...» ترجمهٔ اشرف‌السادات بزرگی، گزیده مقالات ایفلا ۹۸، زیرنظر عباس حری، به همت تاج‌الملوک ارجمند، تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۹. ص ۸۵ .
مایکل، جیمز، «پاسخی به انقلاب اطلاعات: حرکت به سوی کتابخانه‌های بدون دیوار». ترجمه محمود سالاری، فصلنامهٔ کتابداری و اطلاع‌رسانی. جلد دوم، شماره سوم (پاییز: ۱۳۷۸) نیز نگاه شود به کارمل مگوایر، «برخی مسائل عمدهٔ خدمات اطلاع‌رسانی در عصر فناوری جدید»، ترجمه و تدوین رحمت‌الله فتاحی، فصلنامهٔ کتابداری و اطلاع‌رسانی، جلد اول، شمارهٔ سوم (بهار: ۱۳۷۷).
محسنی، منوچهر، جامعه‌شناسی جامعهٔ اطلاعاتی. تهران: نشر دیدار، ۱۳۸۰. ص۵۵و۵۶.
میائو، کیهائو، «بودن یا نبودن: کتابخانه‌های عمومی و انقلاب جهانی دانش»، ترجمهٔ اسدالله آزاد . گزیدهٔ مقالات ایفلا ۹۸، زیر نظر عابس حری، به همت تاج‌الملوک ارجمند، تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۹، ص ۲۲و۲۳.
نگاه شود به پوری سلطانی، کتابخانه‌ها در خدمت کامپیوتر: راهی نو برای محروم‌سازی، گزیده مقالات ایفلا ۹۵، زیر نظر عباس حری، به همت تاج‌الملوک ارجمند. تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۵. ص ۱۷۰ـ۱۶۴
تصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله
«روزی گمان می‌رفت که جهان مسطح است. سپس ثابت شد که گرد است. اکنون به یقین کاملاً شبکه‌ای است» ناشناخته
● مقدمه
در این مقاله، ابتدا تصویری از جهانی‌شدن ارائه می‌گردد. سپس به فناوری در گسترش پدیدهٔ جهانی‌شدن پرداخته می‌شود. بررسی چالش‌ها و نکات مثبت و منفی جهانی‌شدن در عرصهٔ اطلاع‌رسانی، پیشینهٔ جهانی‌شدن در علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی، تأثیر فرایند جهانی‌شدن بر خدمات کتابخانه‌ای و نقش و وظایف کتابداران و اطلاع‌رسانان در فضای جدید، مباحث بعدی این نوشتار را تشکیل خواهند داد.
● جهانی‌شدن چیست
صاحب‌نظران حوزه‌های مختلف اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی، هر یک از زاویهٔ خاصی به موضوع جهانی‌شدن پرداخته‌اند. در مجموع، واژه جهانی‌شدن برای توصیف «مرحلهٔ بین‌المللی‌شدن ارتباط، چه از طریق وسایل ارتباط جمعی و چه از طریق مبادلهٔ کالاها و انواع پیام‌ها و گردش سرمایه و انسان‌ها» به کار رفته است.
برخی از مؤلفه‌های جهانی‌شدن را در عرصه‌های مختلف می‌توان چنین برشمرد:
▪ در عرصهٔ سیاسی: کم‌رنگ‌ترشدن مرزهای سیاسی میان کشورها و افزایش تعاملات متقابل میان کشورها و ملت‌های مختلف؛
▪ در عرصهٔ اقتصادی: بین‌المللی شدن سرمایه، حذف قوانین محدودکنندهٔ سرمایه‌گذاری میان کشورها، توجه به ارزش افزودهٔ اطلاعات به عنوان یک کالا، و گسترش تجارت الکترونیکی و سازمان‌های مجازی؛
▪ در عرصهٔ فرهنگی: جهانی اندیشیدن، تأثیرپذیری بیشتر فرهنگ‌ها از یکدیگر، و گسترش آموزش از راه دور.
از جمله خصیصه‌های جهانی‌شدن در عصر اطلاعات می‌توان به محل‌گرایی و محل‌زدایی، یا به تعبیری جهانی‌شدن امور محلی و محلی‌شدن امور جهانی اشاره کرد. بدین‌مفهوم که اندیشه‌ها و اطلاعاتی که در دورافتاده‌ترین مناطق جهان توسط افراد یا نهادهای مختلف ارائه می‌گردندـ با فرض دسترسی به شبکه‌های جهانی ـ به آسانی قابلیت انتقال و اشاعهٔ آن در تمام نقاط جهان فراهم می‌آید. بدین‌ترتیب هر فرد می‌تواند ازمحل خود به آخرین تحولات و آرای عرضه‌شده در حوزهٔ موردعلاقه خود دست یابد. به عبارت دیگر، فرایند اثرگذاری و اثرپذیری متقابل برای همهٔ افرادی که به شبکه‌ها دسترسی دارند فراهم می‌گردد.
● نقش فناوری در گسترش پدیدهٔ جهانی‌شدن اطلاعات
به‌واقع آنچه را که پژوهشگران، انقلاب رقمی یا دیجیتال نامیده‌اند، فراوردهٔ تلاقی حداقل چند عنصر‌ـ تبدیل مبادلات تلفنی به شکل فناوری دیجیتال، فیبر نوری، رایانه‌های شخصی، و شبکهٔ اطلاعاتی‌ـ بوده است که همگام با تقلیل هزینه‌های ذخیره‌سازی مغناطیسی تحقق یافته است. دیجیتال‌شدن اطلاعات مترادف با غیرمادی‌شدن آن است. با رقمی‌شدن اطلاعات، عملاً داده‌ها حالتی غیرمادی پیدا می‌کنند و میان اطلاعات و حامل آن جدایی ایجاد می‌شود. همچنین امکان انتقال با کیفیت برتر فراهم می‌آید و با استفاده از فنون فشرده‌سازی حجم رقمی، می‌توان توانایی ذخیره‌سازی داده‌های انتقالی را افزایش داد (محسنی، ۱۳۸۰).
● چالش‌های پیش‌رو در پدیدهٔ جهانی‌شدن اطلاعات
دسترسی به امکانات نرم‌افزاری و سخت‌افزاری برای دسترسی به شبکه‌ها در کشورهای مختلف یکسان نیست و از سوی دیگر، دانش استفاده از این امکانات برای افراد مختلف به یک اندازه مهیا نمی‌باشد (سلطانی، ۱۳۷۵).
موضوع زبان و غلبهٔ کشورهای صاحب قدرت (به لحاظ حجم منابع تخصیص‌یافته در شبکه‌های جهانی به یک زبان خاص) نیز باعث بروز مشکلاتی برای استفاده‌کنندگان گردیده است. بخش اعظم منابع موجود در شبکه جهانی به زبان انگلیسی است. این امر از یک‌سو موجب می‌شود تا استفاده‌کنندگان دیگر زبان‌ها در صورت ناآشنایی با این زبان در بهرهگیری از منابع با دشواری روبرو گردند و از سوی دیگر باعث می‌شود اطلاعات عرضه‌شده توسط آن‌ها در سطح شبکه، برای تعداد محدودتری قابل فهم و دسترسی باشد. این امر در حال حاضر نیز تاحدی به کمرنگ‌تر شدن نقش زبان ملّی کشورها و تسلط یک زبان خاص در عرصهٔ تولید و تبادل اطلاعات علمی انجامیده است.
سهم کشورهای مختلف در تولید اطلاعات نیز می‌تواند از جمله چالش‌های عصر جدید محسوب شود چراکه بیشترین حجم اطلاعات در شبکه توسط تعداد محدودی از کشورهای پیشرفته تولید می‌شود که این امر بیانگر تولید یک‌سویهٔ اطلاعات و گرایش به مصرف‌کنندگی صرف در میان کشورهای کمترتوسعه‌یافته می‌باشد. تهدیدهای ناشی از غلبهٔ فرهنگی کشورهایی که بیشترین سهم را در تولید اطلاعات و منابع شبکه‌ای فراهم می‌آورند، از جملهٔ چالش‌ها در روند جهانی‌شدن محسوب می‌شود. در کنار این نگرانی‌ها سهولت و ارزانی نسبی دستیابی به اطلاعات و تسریع در دسترسی به اطلاعات روزآمد در سطح جهان را می‌توان از جمله نکات مثبت رواج شبکه‌های جهانی دانست.
پیشینه و مفهوم جهانی‌شدن در علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی
در قرون نزدیک‌تر به عصر ما و از هنگامی که امکان در دسترس قرارگرفتن مجموعهٔ کتابخانه‌ها برای عموم فراهم گردید، به تدریج حرکت‌هایی در جهت تبادلات کتابشناختی و دسترس‌پذیرنمودن مجموعه‌ها شکل گرفت. معاهدات امانت بین‌کتابخانه‌ای، طرح‌های مجموعه‌سازی اشتراکی و تدوین قواعد و استانداردهایی برای توصیف آثار مختلف به منظور یکدست‌کردن نحوهٔ دسترسی به آثار با هدف استفاده از اطلاعات کتابشناختی را می‌توان از جمله جلوه‌های گرایش به همکاری‌های ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی و حرکت به سمت جهان‌گرایی بیشتر در این حرفه دانست.
برخی مفاهیمی را که در عصر حاضر در ارتباط با این مبحث قابل طرح است می‌توان برشمرد (مایکل، ۱۳۷۸):
▪ اتصال مراکز به یکدیگر: اتصال به یک شبکه یا اتصال میان مراکز، اساسی‌ترین جزء برای فراهم ساختن امکان دستیابی به منابع موجود در شبکه‌ها می‌باشد؛
▪ امکان عمل میان نظام‌ها: به معنای توانایی ارتباط یک رایانه با رایانهٔ دیگر (در حالی که از نظام‌های متفاوتی برخوردارند) که این وضع، ایجاد استانداردهایی را برای تبادل و بازیابی اطلاعات، ضروری می‌سازد؛
▪ یکپارچگی: در یک محیط یکپارچه امکان دسترسی به منابع داخل و خارج از کتابخانه با بهرهگیری از یک محیط ارتباطی یکسان فراهم می‌گردد؛
▪ واسطه‌گری: به دلیل استفاده از قالب‌های غیرمادی برای عرضه و انتقال اطلاعات، بسیاری از واسطه‌های سنتی بین تولیدکننده و مصرف‌کنندهٔ اطلاعات از میان می‌رود. همچنین نقش و رسالت کتابداران نیز به عنوان واسطهٔ بین مصرف‌کننده و تولیدکنندهٔ اطلاعات متحول گردیده و بیشتر به ارائهٔ خدمات غیرمستقیم متکی شده است؛
▪ وابستگی متقابل: این عبارت بیانگر لزوم همکاری میان کتابخانه‌های مختلف در امور گوناگون است، چرا که هیچ کتابخانه‌ای نمی‌تواند دارای همه چیز برای همهٔ مردم باشد. درک مفهوم وابستگی متقابل زیربنای خدمات را گسترش می‌دهد و مبنای حمایت و پشتیبانی کتابخانه‌ها را از یکدیگر وسعت می‌بخشد.
● جهانی‌شدن و خدمات کتابخانه‌ای
طرح ایجاد کتابخانهٔ جهانی را از سوی کشورهای پیشرفته می‌توان در این راستا ارزیابی کرد. هدف اصلی از کتابخانهٔ جهانی این است که آثار مهم میراث علمی و فرهنگی جهان توسط فناوری چندرسانه‌ای در دسترس اکثریت مردم قرار گیرد. به این ترتیب محاوره و مبادلهٔ دانش، فراتر از مرزهای ملی و بین‌المللی ترویج می‌یابد. هدف از این کار بهره‌برداری از برنامه‌های رقومی موجود است با این منظور که از دانش وسیع و پراکنده، مجمع‌های مجازی تشکیل گردد و توسط شبکه‌های جهانی ارتباطات قابل دسترسی باشد تابه این ترتیب، توانایی خدمت به کاربر افزایش یابد. با این روش امید می‌رود همکاری بین‌المللی برای استقرار نظام کتابخانهٔ جهانی الکترونیکی تسهیل شود (زیل‌هارت، ۱۳۷۹).
انقلاب دانش فرصتی را برای کتابخانه‌ها فراهم می‌سازد تا بتوانند نقش کلیدی خود را در زیربنای ایجاد دانش ملی بازیابند و به‌راستی این نقش را گسترش دهند. تمرکز جامعهٔ جهانی بر انقلاب دانش، ضروری و بموقع است. این نکته بسیار اهمیت دارد که جامعهٔ کتابخانه فرصتی را که فرایند دگرگونی فراهم آورده است، درک و دریافت کند. در این انقلاب، کتابخانه‌ها نباید ناظر و تماشاگر، بلکه باید سهامداری تمام‌عیار باشند. همکاری و همفکری جهانی کتابخانه‌ها می‌تواند به تقویت و آسان‌سازی شبکهٔ دانش، بسیار کمک کند. کتابخانه‌های عمومی با رابطهٔ سنتی خود در سطحی گسترده با مردم عادی، می‌توانند در رساندن اطلاعات و دانش به کسانی که خارج از پایانه‌های دیگر قرار دارند نقشی یگانه به عهده گیرند. «اتحادیهٔ بین‌المللی انجمن‌ها و مؤسسه‌های کتابداری» به‌منزلهٔ پیکرهٔ جامعهٔ جهانی کتابخانه‌ها، باید در راه آگاه‌سازی و سازماندهی کتابخانه‌های سراسر جهان، بویژه کتابخانه‌های کشورهای در حال توسعه، به منظور مشارکت فعالانه در انقلاب جهانی دانش، مسئولیتی برعهده گیرند. با شبکه‌سازی جهانی جامعهٔ کتابخانه و دیگر خادمان اطلاع‌رسانی، کتابخانه محلی می‌تواند در راه جهانی‌شدن گام بردارد (میائو، ۱۳۷۹).
برای کم‌کردن شکاف میان جریان اطلاعات چندین وظیفه را باید برعهده گرفت و به سرعت انجام داد. تأکید همهٔ فعالیت‌ها باید بر دستیابی برابر به اطلاعات باشد. کتابخانه‌ها باید روی‌آوردن به سوی مردمی را که اکنون محروم هستند، رسالت خود قرار دهند و به این ترتیب در ایجاد جامعه‌ای برابر سهیم شوند. مهمترین هدف نهایی کتابخانه‌ها تبدیل داده‌ها به خرد است و حصول اطمینان از این‌که این دانش، سرچشمه‌ای برای خرد و فرزانگی باشد؛ چه، بدون خرد و فرزانگی، روشن‌اندیشی در کار نخواهد بود. پس از این است که می‌توان انتظار داشت سدهٔ بیست‌و‌یکم، طلیعهٔ دوران «جهان دوراندیش» باشد (پانیاراچون، ۱۳۸۰).
● نقش و وظایف کتابداران و اطلاع‌رسانان در فضای جدید
شک نیست که فناوری اطلاعات و رواج و گسترش شبکه‌ها نقشی اساسی در آنچه که امروزه کوچک‌شدن جهان خوانده می‌شود داشته است. محصول این امر که همانا ازبین‌رفتن محدودیت‌ها و مرزها در اشاعهٔ اطلاعات می‌باشد، وظایف و کارکردهای کتابخانه‌ها را تحت تأثیر قرار داده و نقطه‌نظرات گوناگونی را موجب گردیده است. در این میان، برخی به آن به منزلهٔ رقیبی برای کتابخانه‌ها می‌نگرند، پاره‌ای آن را عاملی مؤثر در جهت ارتقای فعالیت‌های کتابخانه‌ها می‌دانند و بعضی نیز دامنهٔ کار این میهمان جدید را به قدری وسیع تلقی می‌کنند که گویی عرصه را بر میزبان قدیمی تنگ کرده و درنهایت جانشین آن می‌گردد. به همین خاطر لزوم تبیین اهداف و وظایف کتابداران در فضای جدید برای تمامی حرفه‌مندان این رشته، اعم از صاحب‌نظران و مدرسان تا کارکنان مدارج پایین‌تر ضروری به نظر می‌رسد.
تعیین مرزها و مختصات امر کتابداری و اطلاع‌رسانی و به بیان دیگر، نشان‌دادن تصویری روشن از آنچه که آن‌را از سایر حوزه‌ها متمایز می‌سازد تعریف کارکردها، مشخص‌کردن حد فاصل‌ها، تعیین مواردی که کتابداران نباید به آن وارد شوند و مواردی که صاحب‌نظران سایر حوزه‌ها نظیر علوم ارتباطات و رایانه نمی‌توانند به آن بپردازند، از جمله مواردی‌اند که می‌توان به آن‌ها اشاره کرد.
باید خاطرنشان کرد که تغییر الزاماً به معنای نفی روش‌ها و دستاوردهای گذشته نیست بلکه به معنای روزآمدبودن، قدرت تطبیق با شرایط و تحولات هر دوره، و توانایی پاسخگویی به مطالبات جدید، افزون بر نیازهای پیشین می‌باشد.
زمینه‌های مربوط به ویژگی‌ها و شاخص‌های متخصص اطلاع‌رسانی اهمیت زیادی دارند. متخصص شخصی است با آموزش و مهارت مشخص که انرژی و مهارتش را برای روزآمدبودن و کسب دانش روز متمرکز می‌سازد و با دیدی چندرشته‌ای به نیازهای جامعه می‌نگرد. اطلاعاتی که این متخصصان فراهم می‌کنند باید به روشی سریع و دقیق و برای پاسخگویی به مقتضیات جهانی‌شدن متناسب باشد. یک متخصص اطلاع‌رسانی باید توانایی‌ها و مهارت‌هایی داشته باشد تا بتواند به عنوان مشاور در امور کارکنان اطلاع‌رسانی، مدیر اطلاع‌رسانی، مهندس دانش، مدیر پایگاه اطلاع‌رسانی، برنامه‌نویس پایگاه اطلاع‌رسانی، متخصص فرامتن، آموزش استفاده‌کننده، و سازندهٔ اصطلاحنامه عمل کند (کارسکو و دیگران، ۱۳۸۰).
با توجه به ویژگی‌های محیط شبکه‌ای، تخصص‌گرایی از سه منظر می‌تواند در این حرفه مورد توجه قرار گیرد:
▪ نخست: ایجاد تخصص موضوعی در زمینهٔ فعالیت‌های اطلاع‌رسانی. با توجه به گسترش علوم و زمینه‌های فعالیت حرفهٔ اطلاع‌رسانی، آشنایی با تمامی حوزه‌های دانش ـ اگرچه به اجمال ـ برای یک فرد میسر نیست. از این‌رو، به نظر می‌رسد دانش‌آموختگان این رشته باید مراحل تحصیلی خود را با گرایش به حوزهٔ خاصی از دانش طی نمایند.
▪ دوم: رواج تخصص‌گرایی در بخش‌های مختلف فعالیت‌های اطلاع‌رسانی. با توجه به سرعت افزایش حجم اطلاعات در جهان امروز، تنها دسترسی به اطلاعات ارزشمند نیست، بلکه آنچه ضروری می‌نماید طبقه‌بندی و تحلیل اطلاعات می‌باشد. بنابراین لازم است آموزش‌های لازم در زمینه‌های جمع‌آوری اطلاعات یا مجموعه‌سازی، طبقه‌بندی اطلاعات یا سازماندهی، و تحلیل اطلاعات یا خدمات مرجع مورد توجه قرار گیرند.
▪ سوم: پرورش نیروی انسانی بر اساس نیاز کاربران. نیازهای اطلاعاتی در میان اقشار گوناگون جامعه و گروه‌های سنی مختلف، متفاوت می‌باشد. از سوی دیگر، جامعهٔ استفاده‌کننده از خدمات کتابخانه‌ای یک مرکز، می‌تواند ابعادی گسترده‌تر از یک حوزه جغرافیایی خاص داشته باشد. از این‌رو، شناسایی دامنهٔ جامعهٔ استفاده‌کننده و مهارت در برآورده‌نمودن نیازهای اطلاعاتی هر گروه، مستلزم کسب توانایی‌های ویژه‌ای می‌باشد. درنظرگرفتن شرایط اجتماعی، محدودیت‌های پیش‌رو در زمینهٔ سواد اطلاعاتی استفاده‌کنندگان، آشنایی با فناوری‌های جدید و امکان دسترسی به سخت‌افزار و نرم‌افزار مورد نیاز در مکان‌های مختلف، از دیگر مسائلی هستند که در جهت بهبود خدمات اطلاع‌رسانی مؤثرتر، قابل توجه می‌باشند.
به نظر می‌رسد تنها با حرکت در چنین مسیری و تلاش مستمر در جهت ارتقای حرفه و پاسخگویی به مطالبات جدید بتوان به بقای حرفهٔ کتابداری در جهان رقابت‌آمیز کنونی امیدوار بود.
منابع
آقابخشی، علی؛ مینو افشاری راد، فرهنگ علوم سیاسی. تهران: نشر چاپار، ۱۳۷۹. ص ۲۳۶.
اسلوین، جیمز، اینترنت و جامعه، ترجمهٔ عباس گیلوری و علی رادباره. تهران: نشر کتابدار، ۱۳۸۰. ص ۱۸۱.
اورتگا کارسکو، لورا؛ سانچزو اندرکست، اگبرت، «متخصص اطلاع‌رسانی در جامعهٔ شبکه‌بندی شده»، ترجمهٔ جواد بشیری، چهل‌و‌هشتمین کنگرهٔ فید (گزیده مقالات). زیرنظر حسین غریبی به همت ملوک‌السادات بهشتی، تهران: مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران، ۱۳۸۰. ص ۷۹.
بکجار، لون دی، «کتابخانه‌ها و اطلاعات در خدمت توسعهٔ انسانی نوین و منابع انسانی»، ترجمهٔ علی‌شاه انسانی، گزیدهٔ مقالات ایفلا ۹۷، زیرنظر عباس حری، به همت تاج‌الملوک ارجمند، تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۸، ص ۱۷۸و۱۸۱.
پانیاراچون، آناند، «رسیدن به دروازه‌های اطلاعاتی: وظیفه‌ای ناتمام» ترجمهٔ عبدالحسین آذرنگ، گزیده مقالات ایفلا ۹۹، زیرنظر عباس حری، به همت تاج‌الملوک ارجمند، تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۸۰. ص ۱۱.
زیل هارت، سونیا، «کتابخانهٔ جهانی: طرح مقدماتی از جامعهٔ اطلاعاتی...» ترجمهٔ اشرف‌السادات بزرگی، گزیده مقالات ایفلا ۹۸، زیرنظر عباس حری، به همت تاج‌الملوک ارجمند، تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۹. ص ۸۵ .
مایکل، جیمز، «پاسخی به انقلاب اطلاعات: حرکت به سوی کتابخانه‌های بدون دیوار». ترجمه محمود سالاری، فصلنامهٔ کتابداری و اطلاع‌رسانی. جلد دوم، شماره سوم (پاییز: ۱۳۷۸) نیز نگاه شود به کارمل مگوایر، «برخی مسائل عمدهٔ خدمات اطلاع‌رسانی در عصر فناوری جدید»، ترجمه و تدوین رحمت‌الله فتاحی، فصلنامهٔ کتابداری و اطلاع‌رسانی، جلد اول، شمارهٔ سوم (بهار: ۱۳۷۷).
محسنی، منوچهر، جامعه‌شناسی جامعهٔ اطلاعاتی. تهران: نشر دیدار، ۱۳۸۰. ص۵۵و۵۶.
میائو، کیهائو، «بودن یا نبودن: کتابخانه‌های عمومی و انقلاب جهانی دانش»، ترجمهٔ اسدالله آزاد . گزیدهٔ مقالات ایفلا ۹۸، زیر نظر عابس حری، به همت تاج‌الملوک ارجمند، تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۹، ص ۲۲و۲۳.
نگاه شود به پوری سلطانی، کتابخانه‌ها در خدمت کامپیوتر: راهی نو برای محروم‌سازی، گزیده مقالات ایفلا ۹۵، زیر نظر عباس حری، به همت تاج‌الملوک ارجمند. تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۵. ص ۱۷۰ـ۱۶۴
تصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله
