شناخت کامل آتش‌سوزی و پیشگیری از آن
آتش‌سوزی از حوادثي است كه هر لحظه ممكن است در هر مكان و براي هر كسي اتفاق بيفتد و بر اثر آن خسارت‌هاي جاني و مالي جبران‌ناپذيري وارد شود.
از اين رو همه افراد به ويژه كودكان، سالمندان و همه مكان‌هاي پرخطر نظير منازل، دفاتر كار، مدارس، بيمارستان‌ها، كارخانجات در معرض اين خطر خانمان و جان‌سوز قرار دارند. آمارهايي كه در جهان انتشار مي‌يابد، معرف خسارات عظيم و تلفات نسبتاً زياد ناشي از آتش‌سوزی است. دانش و اطلاعات مربوط به آتش و شناخت راه‌هاي پیشگیری و كنترل آن، از ضروريات زندگي سالم محسوب مي‌شود.
نتايج بررسي‌ها نشان مي‌دهند نزديك به 80 درصد آتش سوزي‌ها، قابل پيش‌بيني و پیشگیری هستند و مهم اين است كه براي 20 درصد دیگر حريقهاي غير قايل پيش‌بيني، تمهيدات مناسب نظير طراحي و نصب سيستمهاي اعلام و اطفاي حريق و نيز آموزش‌هاي مستمر افراد در نظر گرفته شود.
اگر تصور شود كه با بيمه كردن مؤسسات و سازمان‌ها مي‌توان خسارت‌هاي ناشي از آتش‌سوزی را جبران كرد، به خطا رفته‌ايم. چرا كه جبران تلفات جاني و جنبه‌هاي رواني ناشي از آن بسيار سخت است. بعضي افراد نيز به دليل اين‌كه تاكنون گرفتار آتش‌سوزی نشده‌اند، دچار سهل‌انگاري در بالا بودن ميزان ريسك اين خطر مي‌شوند. كارشناسان معتقدند بيش از 80 درصد حريقهاي بزرگ براي اولين بار اتفاق افتاده‌اند.
در خصوص كشف آتش، حدس زده مي‌شود آتشهاي اوليه به وسيله طبيعت ايجاد شده باشند. به عنوان مثال آتشهاي ايجادشده به‌وسيله رعد و برق، مواد مذاب آتش‌فشان‌ها يا اشعه سوزان خورشيد را می‌توان بيان كرد. به همين دليل در وحله اول بشر از آتش ترسيده و پرستش آتش از همين جا منشأ گرفته است. آتش در پيشرفت تمدن بشر نقش مؤثري داشته و در تهيه غذا، پوشاك، حمل و نقل، ضد عفوني کردن و ساختن تجهيزات به بشر كمك‌هاي فراوانی كرده است. البته نبايد فراموش كرد كه آتش همان اندازه كه مي‌تواند براي انسان مفيد باشد، اگر درست به‌كار گرفته نشود و قابل مهار نباشد، بزرگ‌ترين و خطرناك‌ترين وسيله نابودي موجودات است.
كارشناسان معتقدند بيش از 80 درصد حريقهاي بزرگ براي اولين بار اتفاق افتاده‌اند.
براي ايجاد آتش‌سوزی سه عامل دخالت دارند كه اصطلاحاً به آن‌ها مثلث حريق مي‌گويند. مواد قابل اشتعال، حرارت و اكسيژن سه ضلع اين مثلث را تشكيل مي‌دهند. مواد قابل اشتعال طيف وسيعي را شامل مي‌شوند و از كاغذ، پارچه گرفته تا مايعاتي مانند نفت، بنزين، روغن‌ها و نيز انواع گازهاي قابل اشتعال و انفجار را در بر مي‌گيرند.
براي پيشگيري از آتش‌سوزی و مهار آن در زمان وقوع، وظفيه همه ما است كه اطلاعاتي در خصوص شناخت آتش، نحوه وقوع و نيز استفاده از تجهيزات اطفا و مهارت كاربرد آن‌ها را كسب كرده باشيم.
پروسه سوختن يك جسم زماني شروع مي‌شود كه در حضور اكسيژن، درجه حرارت بر حسب نوع ماده به ميزان كفايت برسد (درجه اشتعال مواد). در عمل سوختن، اكسيژن مورد نیاز از هوا تأمين مي‌شود. هرچه سطح جسم قابل سوختن، تماس بيشتري با هوا داشته باشد، عمل سوختن آسان‌تر و سريع‌تر انجام مي‌شود. به همين دليل است كه گازها زودتر از مايعات و مايعات زودتر از مواد جامد آتش مي‌گيرند.
در حريق ساختمان‌هاي مسكوني، آتش در اتاق‌هاي بسته با ملايمت شروع مي‌شود و بعد از مدتي حرارت به حدي مي‌رسد كه لوازم موجود به درجه حرارت اشتعال مي‌رسند و بعد يك مرتبه تمام اتاق شعله‌ور مي‌شود. در بعضي موارد، اتفاق مي‌افتد كه حرارت به اندازه كافي بالا است ولي اكسيژن هوا كافي نيست؛ در اين صورت دو حادثه رخ مي‌دهد، يا شعله‌ور شدن متوقف مي‌شود يا با باز شدن پنجره و شكستن در، يك‌باره هوا وارد و يك‌مرتبه انفجار رخ مي‌دهد. اين اتفاق براي بعضي از مأموران آتش‌نشاني نيز در هنگام مأموريت اطفا پيش آمده است.
بنابراين اولين قدم براي مهار و اطفاي حريق، قطع ارتباط سه عامل آتش‌زا و جداسازي مواد سوختني از ميدان آتش‌سوزی است.
تحقيقات نشان داده علاوه بر سه عامل فوق‌الذكر، عامل چهارمي نيز در ايجاد آتش‌سوزی مي‌تواند دخالت داشته باشد و آن عكس‌العمل زنجيره‌اي بين مولكول جسم قابل احتراق و اكسيژن است. عكس‌العمل زنجيره‌اي باعث شكستن و دوباره تركيب شدن مولكول‌هاي جسم قابل احتراق با اكسيژن محيط می‌شود و آتش‌سوزی به وجود مي‌آيد.
آتش سوزي‌ها بر اساس نوع مواد سوختني، طبقه‌بندي مي‌شوند. شناخت نوع آتش‌سوزی و مواد سوختني روشي است كه توسط آن مي‌توان نوع كنترل و مهار آتش‌سوزي را تعيين كرد. اين طبقه‌بندي ممكن است در كشورهاي مختلف اندكي متفاوت باشد. به طور كلي آتش‌ها به چهار دسته تقسيم‌بندي مي‌شوند؛
آتشهاي نوع A، که آتش‌هايي هستند که از سوختن موادي كه پس از سوختن از خود خاكستر به جا مي‌گذارند، به‌وجود مي‌آيند. آتش‌سوزي‌هاي ناشي از كاغذ، چوب، پارچه و پلاستيك و نظارير آن‌ها از اين دسته هستند. براي خاموش كردن آتشهاي نوع A بهترين ماده، آب است.
اولين قدم براي مهار و اطفاي حريق، قطع ارتباط سه عامل آتش‌زا و جداسازي مواد سوختني از ميدان آتش‌سوزی است.
آتشهاي نوع B، که آتشهاي ناشي از مايعات قابل اشتعال هستند. نظير نفت، بنزين، بنزن و....
آتشهاي نوع C، که آتشهاي ناشي از جريان الكتريسيته هستند. مانند آتش‌سوزي ناشي از وسايل برقي كه در اثر اتصالي، اضافه بار و... ايجاد مي‌شوند.
آتشهاي نوع D، که آتشهاي ناشي از سوختن فلزات قابل اشتعال نظير سديم، پتاسيم و... هستند. اين آتش سوزي‌ها اغلب در صنايع و در پروسه‌هاي توليدی ايجاد مي‌شوند.
آتش‌سوزی ناشي از گازهاي قابل اشتعال و انفجار به دليل اهميت، جزء طبقه ديگري از آتش سوزي‌ها مطرحند. آن‌چه در مورد گازها مهم است، مشكلات با ريسك بالاي كنترل و جلوگيري از اشتغال يا انفجار آن‌ها در زماني است كه در هوا منتشر مي‌شوند. اما اگر گاز داخل مخزن باشد و آتش‌سوزی رخ دهد، با عمليات سرد كردن و جابه جايي آن در مراحل اوليه قابل كنترل است.
خاموش‌كننده‌هاي سودا اسيد، يكي از قديمي‌ترين و معمول‌ترين دستگاه‌های دستي آتش‌نشاني است كه بيشتر در كارخانجات، منازل و مؤسسات خصوصي و عمومي مورد استفاده قرار مي‌گيرد. دوسوم حجم آن را محلول آب و بي‌كربنات سديم و مقداري اسيد سولفوريك تشكيل مي‌دهد كه به منظور ايجاد نيرو براي خارج كردن آب داخل خاموش‌كننده از گاز كربنيك كه در اثر واكنش شيمايي اسيد با بي‌كربنات سديم به وجود مي‌آيد استفاده مي‌شود.
خاموش‌كننده‌هاي پودر و گاز، بيشتر براي خاموش كردن آتشهاي نوع B به كار مي‌روند
خاموش‌كننده‌هاي آبي در محل‌هايي كه امكانات موجود نيست يا آب كم است، استفاده مي‌شوند. اين كپسول‌ها صرفاً براي خاموش‌كردن آتشهاي كوچك و موضعي طبقه A به كار مي‌روند. دوسوم اين كپسول‌ها را آب و يك‌سوم بقيه را هواي فشرده براي ايجاد نيروي لازم براي بيرون راندن آب از كپسول تشکیل می‌دهد. بايد دقت كرد كه از خاموش‌كننده‌هاي آبي براي خاموش كردن حريقهاي ناشي از وسايل الكتريكي استفاده نشود. اين عمل باعث برق‌گرفتگي و نيز خرابي وسيله مورد نظر خواهد شد.
خاموش‌كننده‌هاي پودر و گاز، بيشتر براي خاموش كردن آتشهاي نوع B به كار مي‌روند. اين كپسول‌ها حاوی دوسوم پودر و یک‌سوم گاز CO2 يا نيتروژن هستند. عملكرد گاز، ايجاد نيرو براي بيرون راندن پودر از كپسول است. در موقع استفاده، شير فلكه كپسول تحت فشار را باز کنید تا گاز روي پودر منتقل شود و فشار مورد نياز را براي پاشش به خارج ايجاد نمايد. بزرگ‌ترين عيب اين خاموش‌كننده‌ها، كلوخه شدن پودر داخل كپسول است كه ممكن است جلوي پاشش را بگیرد و كپسول قابل استفاده نباشد. بنابراين توصيه مي‌شود هر چند مدت اين كپسول مورد بازديد قرار بگیرد (هر شش ماه يك‌بار براي كنترل شارژ بودن) و تكان داده شود. همچنين براي رفع اين عيب، خاموش‌كننده‌هاي پودر گازي طراحي شده‌اند كه پودر و گاز جدا از هم نیستند و پودر به صورت دايم تحت فشار گاز قرار دارد. از اين خاموش‌كننده‌ها مي‌توان به اندازه مورد نياز استفاده كرد و در صورت باقي ماندن مواد در داخل آن، در مواقع ديگر نيز استفاده نمود.
غالباً از كپسول‌هاي پودر و گاز براي خفه كردن استفاده مي‌شود و مي‌توان آن‌ها را در آتش‌سوزي‌هاي نوع C و A هم به كار برد.
دسته‌اي ديگر از خاموش‌كننده‌ها كه براي خاموش كردن حريقهاي نوع C (آتش‌سوزي‌هاي ناشي از جريانات برق) به كار مي‌رود، خاموش‌كننده‌هاي CO2 هستند. اين خاموش‌كننده خاصيت خنك و خفه‌كنندگي دارد و با سرد كردن و كاهش ميزان اكسيژن، باعث مهار آتش‌سوزی مي‌شود. این خاموش‌کننده عايق الكتريسيته است و مانع برق‌گرفتگي و نيز خرابي وسيله برقي مي‌شود. اين خاموش‌كننده‌ها براي خاموش كردن آتش‌سوزي‌هاي نوع B نيز به كاربرده مي‌شوند.
دسته‌اي ديگر از خاموش‌كننده‌ها كه براي خاموش كردن حريقهاي نوع C (آتش سوزي‌هاي ناشي از جريانات برق) به كار مي‌روند، خاموش‌كننده‌هاي CO2 هستند
خاموش‌كننده‌هاي كف، دسته ديگري از وسایلي هستند كه براي كنترل آتش‌سوزی به كار مي‌روند. در اين خاموش‌كننده‌ها از كف استفاده مي‌شود كه ريشه پروتيني دارد و اغلب براي مهار آتش‌سوزی‌هاي نوع B استفاده مي‌شوند. عامل فشار كف، گاز CO2 مي‌باشد كه در داخل كپسول قرار گرفته است. كف، مخلوطي از هوا و گاز و مواد ديگري است كه پوششي روي مواد قابل اشتعال ايجاد كرده و مانع رسيدن هوا به سوخت مي‌شود و از برخاستن گازهاي قابل اشتعال نيز جلوگيري مي‌كند. در ضمن كف، خاصيت سردكنندگي هم دارد و از كف براي اطفاي حريق مايعات مشتعل نیز مي‌توان استفاده كرد. حتي برای حريقهاي نوع اول A هم استفاده مي‌شود.
كف‌هاي مورد استفاده در اين خاموش‌كننده‌ها از نوع شيميايي (سولفات آلومينیوم، بي‌كربنات دوسود يا جوش شيرين) يا كف مكانيكي هستند. كف‌هاي مكانيكي كه با داخل كردن هوا به درون آبي كه مقدار كمي ماده غليظ كف‌كننده در آن حل شده، حاصل مي‌شود. از اين خاموش‌كننده براي اطفاي حريقهاي نوع A و B به كار گرفته مي‌شود.
خاموش‌كننده‌هاي هيدروكربون‌هاي هالوژنه، كه از تركيبات هيدروكربني و بنيان هالوژنه تشكيل شده‌اند، براي اطفاي آتش‌سوزي‌هايي كه خطرات خاص دربردارند يا در جاهايي كه خطرات برقي وجود دارد بسيار مفيد هستند. همچنين در جاهايي كه مسأله وزن كپسول مهم است مانند هواپيما و زيردريايي، این نوع کپسول مورد استفاده قرار مي گيرد. در بعضي از موارد استفاده فوري و به مقدار كافي از مواد هالوژنه، حريق را صددرصد كنترل مي‌كند. هرچند كه از مواد هالوژنه براي اطفاي طبقات مختلف آتش مي‌توان استفاده كرد، ولي به علت گراني بهتر است كه براي اطفاي حريقهاي نوع B وC به كار برده شود. قدرت خاموش‌كنندگي آن‌ها در حجم مساوي نسبت به نوع پودري، دو برابر و سه برابر CO2 و چهار تا پنج برابر آب و گاز است.
از مزاياي ديگر خاموش‌كننده‌هاي هالوژنه مي‌توان موارد زير را برشمرد:
- از اين كپسول‌ها مي‌توان به تناسب حريق استفاده كرد و مواد باقي‌مانده را در كپسول نگه داشت تا در نوبت بعدي استفاده شود.
- مواد داخل كپسول‌ها اثر ضايع‌كننده ندارد.
- به تجديد شارژ ساليانه احتياج ندارد و تا زماني كه مواد داخل آن موجود باشد، براي اطفاي حريق آماده است.
- فاسدشدني نيستند.
- مواد آن با هيچ ماده ديگري مخلوط نمي‌شود و اثر بدي ندارد.
اگرچه خاموش‌كننده‌هاي هالوژنه قدرت خاموش‌كنندگي زيادی دارند ولی بايد از نظر ايمني و بهداشت انتخاب وسيله نیز دقت کامل را به عمل آورد. نوعي از اين خاموش‌كننده (برومور دومتيل) به دليل اثرات زيان‌آوري كه روي سلامت انسان دارد، منسوخ و ديگر توليد نمي‌شود.
آب يكي از بهترين و اقتصادي‌ترين وسيله‌‌هاي اطفاي حريق در آتشهاي نوع A است. براي استفاده از آب، از لوله‌ها و شلنگها و قرقره‌هاي آتش‌نشاني استفاده مي‌شود. آن‌چه كه بايد مورد توجه قرار بگيرد، مجزا و مستقل بودن شبكه لوله‌كشي آب مربوط به سيستمهاي آتش‌نشاني است و باید براي تأمين آب مورد نياز منابع، ذخيره لازم موجود و از فشاركافي برخوردار باشد (psa 15).
هنگامي كه از شلنگ‌هاي آتش‌نشاني استفاده نمي‌شود يا هربار پس از استفاده يا آزمايش آن، بايد آب تخليه شود و به‌طريقي درست در جاي خود قرار بگيرد. در فصل زمستان براي جلوگيري از يخ‌زدن آب در لوله‌ها و شلنگها، بايد اقدامات لازم را كه شامل عايق‌پيچي لوله و تخليه آب شلنگها است، انجام شود.
نوع ديگري از سيستم‌هايي كه براي كنترل و پیشگیری از حريق به‌كار برده مي‌شَوند، سيستمهاي اعلام و اطفاي اتوماتيك حريق است. سيستم اسپرينگلر، سيستم آّب پاش خودكار سقفي است كه براي مهار حريقهاي نوع A به‌كار برده مي‌شوند. اين سيستم تشكيل شده از يك شبكه لوله‌‌كشي‌هاي محاسبه‌شده در سقف يا ديوار كارگاه يا سالن‌ها است كه فشار لازم آب درون آن به‌وسيله يك مركز تهيه و پمپاژ مي‌شود. اندازه لوله‌ها و تعداد نازل‌ها با توجه به محاسبات سطح پوشش و ميزان شعاع عمل نازل‌ها برآورد مي‌شوند، به طوري كه شعاع پاشش آب نازل‌ها يكديگر را هم‌پوشاني مي‌كنند. براي استفاده از سيستم اسپرينكلر براي خاموش كردن آتشهاي نوع B و C به جاي آب از پودر و گاز، گاز كربنيك يا هيدروكربون‌هاي هالوژنه استفاده مي‌شود.
يكي از اقداماتي كه براي پیشگیری از آتش‌سوزی انجام مي‌شود، به‌كار بردن سيستمهاي اعلام حريق است. دتكتورها از وسايلي هستند كه براي آشكارسازی حريق و اعلام آن استفاده مي‌شوند. دتكتورها يك مدار الكتريكي را برحسب نوع حساسيت خود بسته يا باز مي‌كنند كه ضمن روشن شدن سيگنال تابلوي كنترل، آلارم نيز داده مي‌شود. امروزه هر مؤسسه يا شركت صنعتي يا برج‌هاي مسكوني مي‌توانند توسط سيستمهاي اعلام، به نزديك‌ترين واحد امدادرساني و خدمات ايمني و آتش‌نشاني متصل و به صورت دايم تحت كنترل و مونيتورينگ قرار گيرند. غالباً دتكتورها به يكي از انواع خاموش‌كننده‌ها به كار مي‌روند كه ضمن اعلام خطر، فرمان اتوماتيك اطفاي حريق داده مي‌شود. دتكتورها انواع مختلف دارند، از جمله نوع حرارتي، دودي، گازي، شعله‌اي كه به تغييرات دما، وجود دود در محيط، وجود گازي خاص و اشعه‌‌هاي مادون قرمز يا ماوراي بنفش حساس هستند و عمل مي‌كنند.
- طراحي، نصب و نگهداري وسايل و تجهيزات پیشگیری از آتش و اطفاي آن به طريقه مهندسي.
- آموزش مستمر افراد در شناخت و پیشگیری از آتش و كاربرد تجهيزات براي اطفاي آن.
- انجام تمرين‌هاي عملي و برنامه‌‌ريزی شده در دوره‌هاي مشخص.
- برآورد كارشناسي وسايل و لوازم و تاسيسات آتش‌نشاني و اطفاي حريق.
- بازديد‌هاي منظم و برنامه‌ريزي شده از صحت و سلامت وسايل و تجهيزات آتش‌نشاني.
- تشكيل تيم‌هاي آتش‌نشاني در مناطق پرخطر و مؤسسات و مراكز پرجمعيت يا با اهميت زياد براي مواقع پیشگیری، زمان وقوع حريق و شرايط بعد از اطفاي حريق. تعيين مسؤوليت‌ها و اختيارات آن‌ها. تيم‌هايي مانند تيم‌هاي آموزشي، تيم‌هاي تيم تأمين، تيم اورژانس يا امداد پزشكي، تيم تخليه، تيم آتش‌نشاني.
- ارتقا و بهبود روش‌هاي پیشگیری و كنترل.
- ارتقا و بهبود سيستم‌ها و تجهيزات آتش‌نشاني.
- انجام 5 اس.
- طراحي، ساخت و نصب سيستمهاي ايمن روشنايي، حرارتي، تهويه و....
- در نظر گرفتن تمهيدات ايمني براي پیشگیری و كنترل خطرات آتش‌سوزی در ساختمان‌هاي مسكوني، اداري، تجاري، صنعتي، مراكز عمومي، مدارس، بيمارستان‌ها و....در مراحل طراحي، ساخت و بهره‌برداري.
تصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله
از اين رو همه افراد به ويژه كودكان، سالمندان و همه مكان‌هاي پرخطر نظير منازل، دفاتر كار، مدارس، بيمارستان‌ها، كارخانجات در معرض اين خطر خانمان و جان‌سوز قرار دارند. آمارهايي كه در جهان انتشار مي‌يابد، معرف خسارات عظيم و تلفات نسبتاً زياد ناشي از آتش‌سوزی است. دانش و اطلاعات مربوط به آتش و شناخت راه‌هاي پیشگیری و كنترل آن، از ضروريات زندگي سالم محسوب مي‌شود.
نتايج بررسي‌ها نشان مي‌دهند نزديك به 80 درصد آتش سوزي‌ها، قابل پيش‌بيني و پیشگیری هستند و مهم اين است كه براي 20 درصد دیگر حريقهاي غير قايل پيش‌بيني، تمهيدات مناسب نظير طراحي و نصب سيستمهاي اعلام و اطفاي حريق و نيز آموزش‌هاي مستمر افراد در نظر گرفته شود.
اگر تصور شود كه با بيمه كردن مؤسسات و سازمان‌ها مي‌توان خسارت‌هاي ناشي از آتش‌سوزی را جبران كرد، به خطا رفته‌ايم. چرا كه جبران تلفات جاني و جنبه‌هاي رواني ناشي از آن بسيار سخت است. بعضي افراد نيز به دليل اين‌كه تاكنون گرفتار آتش‌سوزی نشده‌اند، دچار سهل‌انگاري در بالا بودن ميزان ريسك اين خطر مي‌شوند. كارشناسان معتقدند بيش از 80 درصد حريقهاي بزرگ براي اولين بار اتفاق افتاده‌اند.
در خصوص كشف آتش، حدس زده مي‌شود آتشهاي اوليه به وسيله طبيعت ايجاد شده باشند. به عنوان مثال آتشهاي ايجادشده به‌وسيله رعد و برق، مواد مذاب آتش‌فشان‌ها يا اشعه سوزان خورشيد را می‌توان بيان كرد. به همين دليل در وحله اول بشر از آتش ترسيده و پرستش آتش از همين جا منشأ گرفته است. آتش در پيشرفت تمدن بشر نقش مؤثري داشته و در تهيه غذا، پوشاك، حمل و نقل، ضد عفوني کردن و ساختن تجهيزات به بشر كمك‌هاي فراوانی كرده است. البته نبايد فراموش كرد كه آتش همان اندازه كه مي‌تواند براي انسان مفيد باشد، اگر درست به‌كار گرفته نشود و قابل مهار نباشد، بزرگ‌ترين و خطرناك‌ترين وسيله نابودي موجودات است.
كارشناسان معتقدند بيش از 80 درصد حريقهاي بزرگ براي اولين بار اتفاق افتاده‌اند.
براي ايجاد آتش‌سوزی سه عامل دخالت دارند كه اصطلاحاً به آن‌ها مثلث حريق مي‌گويند. مواد قابل اشتعال، حرارت و اكسيژن سه ضلع اين مثلث را تشكيل مي‌دهند. مواد قابل اشتعال طيف وسيعي را شامل مي‌شوند و از كاغذ، پارچه گرفته تا مايعاتي مانند نفت، بنزين، روغن‌ها و نيز انواع گازهاي قابل اشتعال و انفجار را در بر مي‌گيرند.
براي پيشگيري از آتش‌سوزی و مهار آن در زمان وقوع، وظفيه همه ما است كه اطلاعاتي در خصوص شناخت آتش، نحوه وقوع و نيز استفاده از تجهيزات اطفا و مهارت كاربرد آن‌ها را كسب كرده باشيم.
پروسه سوختن يك جسم زماني شروع مي‌شود كه در حضور اكسيژن، درجه حرارت بر حسب نوع ماده به ميزان كفايت برسد (درجه اشتعال مواد). در عمل سوختن، اكسيژن مورد نیاز از هوا تأمين مي‌شود. هرچه سطح جسم قابل سوختن، تماس بيشتري با هوا داشته باشد، عمل سوختن آسان‌تر و سريع‌تر انجام مي‌شود. به همين دليل است كه گازها زودتر از مايعات و مايعات زودتر از مواد جامد آتش مي‌گيرند.
در حريق ساختمان‌هاي مسكوني، آتش در اتاق‌هاي بسته با ملايمت شروع مي‌شود و بعد از مدتي حرارت به حدي مي‌رسد كه لوازم موجود به درجه حرارت اشتعال مي‌رسند و بعد يك مرتبه تمام اتاق شعله‌ور مي‌شود. در بعضي موارد، اتفاق مي‌افتد كه حرارت به اندازه كافي بالا است ولي اكسيژن هوا كافي نيست؛ در اين صورت دو حادثه رخ مي‌دهد، يا شعله‌ور شدن متوقف مي‌شود يا با باز شدن پنجره و شكستن در، يك‌باره هوا وارد و يك‌مرتبه انفجار رخ مي‌دهد. اين اتفاق براي بعضي از مأموران آتش‌نشاني نيز در هنگام مأموريت اطفا پيش آمده است.
بنابراين اولين قدم براي مهار و اطفاي حريق، قطع ارتباط سه عامل آتش‌زا و جداسازي مواد سوختني از ميدان آتش‌سوزی است.
تحقيقات نشان داده علاوه بر سه عامل فوق‌الذكر، عامل چهارمي نيز در ايجاد آتش‌سوزی مي‌تواند دخالت داشته باشد و آن عكس‌العمل زنجيره‌اي بين مولكول جسم قابل احتراق و اكسيژن است. عكس‌العمل زنجيره‌اي باعث شكستن و دوباره تركيب شدن مولكول‌هاي جسم قابل احتراق با اكسيژن محيط می‌شود و آتش‌سوزی به وجود مي‌آيد.
آتش سوزي‌ها بر اساس نوع مواد سوختني، طبقه‌بندي مي‌شوند. شناخت نوع آتش‌سوزی و مواد سوختني روشي است كه توسط آن مي‌توان نوع كنترل و مهار آتش‌سوزي را تعيين كرد. اين طبقه‌بندي ممكن است در كشورهاي مختلف اندكي متفاوت باشد. به طور كلي آتش‌ها به چهار دسته تقسيم‌بندي مي‌شوند؛
آتشهاي نوع A، که آتش‌هايي هستند که از سوختن موادي كه پس از سوختن از خود خاكستر به جا مي‌گذارند، به‌وجود مي‌آيند. آتش‌سوزي‌هاي ناشي از كاغذ، چوب، پارچه و پلاستيك و نظارير آن‌ها از اين دسته هستند. براي خاموش كردن آتشهاي نوع A بهترين ماده، آب است.
اولين قدم براي مهار و اطفاي حريق، قطع ارتباط سه عامل آتش‌زا و جداسازي مواد سوختني از ميدان آتش‌سوزی است.
آتشهاي نوع B، که آتشهاي ناشي از مايعات قابل اشتعال هستند. نظير نفت، بنزين، بنزن و....
آتشهاي نوع C، که آتشهاي ناشي از جريان الكتريسيته هستند. مانند آتش‌سوزي ناشي از وسايل برقي كه در اثر اتصالي، اضافه بار و... ايجاد مي‌شوند.
آتشهاي نوع D، که آتشهاي ناشي از سوختن فلزات قابل اشتعال نظير سديم، پتاسيم و... هستند. اين آتش سوزي‌ها اغلب در صنايع و در پروسه‌هاي توليدی ايجاد مي‌شوند.
آتش‌سوزی ناشي از گازهاي قابل اشتعال و انفجار به دليل اهميت، جزء طبقه ديگري از آتش سوزي‌ها مطرحند. آن‌چه در مورد گازها مهم است، مشكلات با ريسك بالاي كنترل و جلوگيري از اشتغال يا انفجار آن‌ها در زماني است كه در هوا منتشر مي‌شوند. اما اگر گاز داخل مخزن باشد و آتش‌سوزی رخ دهد، با عمليات سرد كردن و جابه جايي آن در مراحل اوليه قابل كنترل است.
وسايل و لوازم مبارزه با آتش سوزي
خاموش‌كننده‌هاي سودا اسيد، يكي از قديمي‌ترين و معمول‌ترين دستگاه‌های دستي آتش‌نشاني است كه بيشتر در كارخانجات، منازل و مؤسسات خصوصي و عمومي مورد استفاده قرار مي‌گيرد. دوسوم حجم آن را محلول آب و بي‌كربنات سديم و مقداري اسيد سولفوريك تشكيل مي‌دهد كه به منظور ايجاد نيرو براي خارج كردن آب داخل خاموش‌كننده از گاز كربنيك كه در اثر واكنش شيمايي اسيد با بي‌كربنات سديم به وجود مي‌آيد استفاده مي‌شود.
خاموش‌كننده‌هاي پودر و گاز، بيشتر براي خاموش كردن آتشهاي نوع B به كار مي‌روند
خاموش‌كننده‌هاي آبي در محل‌هايي كه امكانات موجود نيست يا آب كم است، استفاده مي‌شوند. اين كپسول‌ها صرفاً براي خاموش‌كردن آتشهاي كوچك و موضعي طبقه A به كار مي‌روند. دوسوم اين كپسول‌ها را آب و يك‌سوم بقيه را هواي فشرده براي ايجاد نيروي لازم براي بيرون راندن آب از كپسول تشکیل می‌دهد. بايد دقت كرد كه از خاموش‌كننده‌هاي آبي براي خاموش كردن حريقهاي ناشي از وسايل الكتريكي استفاده نشود. اين عمل باعث برق‌گرفتگي و نيز خرابي وسيله مورد نظر خواهد شد.
خاموش‌كننده‌هاي پودر و گاز، بيشتر براي خاموش كردن آتشهاي نوع B به كار مي‌روند. اين كپسول‌ها حاوی دوسوم پودر و یک‌سوم گاز CO2 يا نيتروژن هستند. عملكرد گاز، ايجاد نيرو براي بيرون راندن پودر از كپسول است. در موقع استفاده، شير فلكه كپسول تحت فشار را باز کنید تا گاز روي پودر منتقل شود و فشار مورد نياز را براي پاشش به خارج ايجاد نمايد. بزرگ‌ترين عيب اين خاموش‌كننده‌ها، كلوخه شدن پودر داخل كپسول است كه ممكن است جلوي پاشش را بگیرد و كپسول قابل استفاده نباشد. بنابراين توصيه مي‌شود هر چند مدت اين كپسول مورد بازديد قرار بگیرد (هر شش ماه يك‌بار براي كنترل شارژ بودن) و تكان داده شود. همچنين براي رفع اين عيب، خاموش‌كننده‌هاي پودر گازي طراحي شده‌اند كه پودر و گاز جدا از هم نیستند و پودر به صورت دايم تحت فشار گاز قرار دارد. از اين خاموش‌كننده‌ها مي‌توان به اندازه مورد نياز استفاده كرد و در صورت باقي ماندن مواد در داخل آن، در مواقع ديگر نيز استفاده نمود.
غالباً از كپسول‌هاي پودر و گاز براي خفه كردن استفاده مي‌شود و مي‌توان آن‌ها را در آتش‌سوزي‌هاي نوع C و A هم به كار برد.
دسته‌اي ديگر از خاموش‌كننده‌ها كه براي خاموش كردن حريقهاي نوع C (آتش‌سوزي‌هاي ناشي از جريانات برق) به كار مي‌رود، خاموش‌كننده‌هاي CO2 هستند. اين خاموش‌كننده خاصيت خنك و خفه‌كنندگي دارد و با سرد كردن و كاهش ميزان اكسيژن، باعث مهار آتش‌سوزی مي‌شود. این خاموش‌کننده عايق الكتريسيته است و مانع برق‌گرفتگي و نيز خرابي وسيله برقي مي‌شود. اين خاموش‌كننده‌ها براي خاموش كردن آتش‌سوزي‌هاي نوع B نيز به كاربرده مي‌شوند.
دسته‌اي ديگر از خاموش‌كننده‌ها كه براي خاموش كردن حريقهاي نوع C (آتش سوزي‌هاي ناشي از جريانات برق) به كار مي‌روند، خاموش‌كننده‌هاي CO2 هستند
خاموش‌كننده‌هاي كف، دسته ديگري از وسایلي هستند كه براي كنترل آتش‌سوزی به كار مي‌روند. در اين خاموش‌كننده‌ها از كف استفاده مي‌شود كه ريشه پروتيني دارد و اغلب براي مهار آتش‌سوزی‌هاي نوع B استفاده مي‌شوند. عامل فشار كف، گاز CO2 مي‌باشد كه در داخل كپسول قرار گرفته است. كف، مخلوطي از هوا و گاز و مواد ديگري است كه پوششي روي مواد قابل اشتعال ايجاد كرده و مانع رسيدن هوا به سوخت مي‌شود و از برخاستن گازهاي قابل اشتعال نيز جلوگيري مي‌كند. در ضمن كف، خاصيت سردكنندگي هم دارد و از كف براي اطفاي حريق مايعات مشتعل نیز مي‌توان استفاده كرد. حتي برای حريقهاي نوع اول A هم استفاده مي‌شود.
كف‌هاي مورد استفاده در اين خاموش‌كننده‌ها از نوع شيميايي (سولفات آلومينیوم، بي‌كربنات دوسود يا جوش شيرين) يا كف مكانيكي هستند. كف‌هاي مكانيكي كه با داخل كردن هوا به درون آبي كه مقدار كمي ماده غليظ كف‌كننده در آن حل شده، حاصل مي‌شود. از اين خاموش‌كننده براي اطفاي حريقهاي نوع A و B به كار گرفته مي‌شود.
خاموش‌كننده‌هاي هيدروكربون‌هاي هالوژنه، كه از تركيبات هيدروكربني و بنيان هالوژنه تشكيل شده‌اند، براي اطفاي آتش‌سوزي‌هايي كه خطرات خاص دربردارند يا در جاهايي كه خطرات برقي وجود دارد بسيار مفيد هستند. همچنين در جاهايي كه مسأله وزن كپسول مهم است مانند هواپيما و زيردريايي، این نوع کپسول مورد استفاده قرار مي گيرد. در بعضي از موارد استفاده فوري و به مقدار كافي از مواد هالوژنه، حريق را صددرصد كنترل مي‌كند. هرچند كه از مواد هالوژنه براي اطفاي طبقات مختلف آتش مي‌توان استفاده كرد، ولي به علت گراني بهتر است كه براي اطفاي حريقهاي نوع B وC به كار برده شود. قدرت خاموش‌كنندگي آن‌ها در حجم مساوي نسبت به نوع پودري، دو برابر و سه برابر CO2 و چهار تا پنج برابر آب و گاز است.
از مزاياي ديگر خاموش‌كننده‌هاي هالوژنه مي‌توان موارد زير را برشمرد:
- از اين كپسول‌ها مي‌توان به تناسب حريق استفاده كرد و مواد باقي‌مانده را در كپسول نگه داشت تا در نوبت بعدي استفاده شود.
- مواد داخل كپسول‌ها اثر ضايع‌كننده ندارد.
- به تجديد شارژ ساليانه احتياج ندارد و تا زماني كه مواد داخل آن موجود باشد، براي اطفاي حريق آماده است.
- فاسدشدني نيستند.
- مواد آن با هيچ ماده ديگري مخلوط نمي‌شود و اثر بدي ندارد.
اگرچه خاموش‌كننده‌هاي هالوژنه قدرت خاموش‌كنندگي زيادی دارند ولی بايد از نظر ايمني و بهداشت انتخاب وسيله نیز دقت کامل را به عمل آورد. نوعي از اين خاموش‌كننده (برومور دومتيل) به دليل اثرات زيان‌آوري كه روي سلامت انسان دارد، منسوخ و ديگر توليد نمي‌شود.
آب يكي از بهترين و اقتصادي‌ترين وسيله‌‌هاي اطفاي حريق در آتشهاي نوع A است. براي استفاده از آب، از لوله‌ها و شلنگها و قرقره‌هاي آتش‌نشاني استفاده مي‌شود. آن‌چه كه بايد مورد توجه قرار بگيرد، مجزا و مستقل بودن شبكه لوله‌كشي آب مربوط به سيستمهاي آتش‌نشاني است و باید براي تأمين آب مورد نياز منابع، ذخيره لازم موجود و از فشاركافي برخوردار باشد (psa 15).
هنگامي كه از شلنگ‌هاي آتش‌نشاني استفاده نمي‌شود يا هربار پس از استفاده يا آزمايش آن، بايد آب تخليه شود و به‌طريقي درست در جاي خود قرار بگيرد. در فصل زمستان براي جلوگيري از يخ‌زدن آب در لوله‌ها و شلنگها، بايد اقدامات لازم را كه شامل عايق‌پيچي لوله و تخليه آب شلنگها است، انجام شود.
نوع ديگري از سيستم‌هايي كه براي كنترل و پیشگیری از حريق به‌كار برده مي‌شَوند، سيستمهاي اعلام و اطفاي اتوماتيك حريق است. سيستم اسپرينگلر، سيستم آّب پاش خودكار سقفي است كه براي مهار حريقهاي نوع A به‌كار برده مي‌شوند. اين سيستم تشكيل شده از يك شبكه لوله‌‌كشي‌هاي محاسبه‌شده در سقف يا ديوار كارگاه يا سالن‌ها است كه فشار لازم آب درون آن به‌وسيله يك مركز تهيه و پمپاژ مي‌شود. اندازه لوله‌ها و تعداد نازل‌ها با توجه به محاسبات سطح پوشش و ميزان شعاع عمل نازل‌ها برآورد مي‌شوند، به طوري كه شعاع پاشش آب نازل‌ها يكديگر را هم‌پوشاني مي‌كنند. براي استفاده از سيستم اسپرينكلر براي خاموش كردن آتشهاي نوع B و C به جاي آب از پودر و گاز، گاز كربنيك يا هيدروكربون‌هاي هالوژنه استفاده مي‌شود.
يكي از اقداماتي كه براي پیشگیری از آتش‌سوزی انجام مي‌شود، به‌كار بردن سيستمهاي اعلام حريق است. دتكتورها از وسايلي هستند كه براي آشكارسازی حريق و اعلام آن استفاده مي‌شوند. دتكتورها يك مدار الكتريكي را برحسب نوع حساسيت خود بسته يا باز مي‌كنند كه ضمن روشن شدن سيگنال تابلوي كنترل، آلارم نيز داده مي‌شود. امروزه هر مؤسسه يا شركت صنعتي يا برج‌هاي مسكوني مي‌توانند توسط سيستمهاي اعلام، به نزديك‌ترين واحد امدادرساني و خدمات ايمني و آتش‌نشاني متصل و به صورت دايم تحت كنترل و مونيتورينگ قرار گيرند. غالباً دتكتورها به يكي از انواع خاموش‌كننده‌ها به كار مي‌روند كه ضمن اعلام خطر، فرمان اتوماتيك اطفاي حريق داده مي‌شود. دتكتورها انواع مختلف دارند، از جمله نوع حرارتي، دودي، گازي، شعله‌اي كه به تغييرات دما، وجود دود در محيط، وجود گازي خاص و اشعه‌‌هاي مادون قرمز يا ماوراي بنفش حساس هستند و عمل مي‌كنند.
اصول كلي براي پیشگیری از آتش سوزي
- طراحي، نصب و نگهداري وسايل و تجهيزات پیشگیری از آتش و اطفاي آن به طريقه مهندسي.
- آموزش مستمر افراد در شناخت و پیشگیری از آتش و كاربرد تجهيزات براي اطفاي آن.
- انجام تمرين‌هاي عملي و برنامه‌‌ريزی شده در دوره‌هاي مشخص.
- برآورد كارشناسي وسايل و لوازم و تاسيسات آتش‌نشاني و اطفاي حريق.
- بازديد‌هاي منظم و برنامه‌ريزي شده از صحت و سلامت وسايل و تجهيزات آتش‌نشاني.
- تشكيل تيم‌هاي آتش‌نشاني در مناطق پرخطر و مؤسسات و مراكز پرجمعيت يا با اهميت زياد براي مواقع پیشگیری، زمان وقوع حريق و شرايط بعد از اطفاي حريق. تعيين مسؤوليت‌ها و اختيارات آن‌ها. تيم‌هايي مانند تيم‌هاي آموزشي، تيم‌هاي تيم تأمين، تيم اورژانس يا امداد پزشكي، تيم تخليه، تيم آتش‌نشاني.
- ارتقا و بهبود روش‌هاي پیشگیری و كنترل.
- ارتقا و بهبود سيستم‌ها و تجهيزات آتش‌نشاني.
- انجام 5 اس.
- طراحي، ساخت و نصب سيستمهاي ايمن روشنايي، حرارتي، تهويه و....
- در نظر گرفتن تمهيدات ايمني براي پیشگیری و كنترل خطرات آتش‌سوزی در ساختمان‌هاي مسكوني، اداري، تجاري، صنعتي، مراكز عمومي، مدارس، بيمارستان‌ها و....در مراحل طراحي، ساخت و بهره‌برداري.
تصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله
.jpg "شخصیت معنوى امام خمینی (رحمه الله)")