شرایط هر یک از موقوفات در وقفنامه های مربوط به آنها چه به صورت اسناد کاغذی نوشته یا سنگ نوشته به طور کامل ذکر شده است.
متأسفانه در سالیان اخیر تعداد زیادی از این بناها نابود شدند و آنچه که از آنها بجا مانده تنها نام یا در برخی موارد وقفنامهی آنهاست که از آسیب مصون ماندهاند. نگارنده در زمستان سال 1380 از ادارهی کل میراث فرهنگی مأموریت یافت تا نسبت به انجام برنامهی بازخوانی و مستندسازی کتیبههای تاریخی بازار تهران اقدام نماید.
در خلال انجام برنامهی یاد شده دو وقفنامه شناسایی شد که نوشتار حاضر معرفی این دو وقفنامه است.
یکی از وقفنامه ها متعلق به مسجد امام (مسجد شاه سابق) است که در زمان فتحعلی شاه نوشته شده و بر بالای مدخل ورودی شمالی بنا نصب شده است، و دیگری متعلق به تیمچهی استاد علی معمار و متعلق به زمان ناصرالدین شاه قاجار است.
مسجد امام خمینی
برای اطلاع بیشتر دربارهی مسجد امام تهران علاوه بر منابع متن به این منابع مراجعه شود:بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران قسمت مرکزی و مضافات، قم، 1350، صص 73 - 65؛
اعتماد السلطنه، محمد حسن خان، المآثر و الاثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، نشر اساطیر، 1363، جلد 1، ص 109؛
ذکاء، یحیی، سمسار، محمد حسن، تهران در تصویر، تهران، سروش، 1369، صص 210 - 199؛
سیفی قمی تفرشی، مرتضی، تهران در آیینهی زمان، تهران، نشر اقبال، 1369، صص 49،48 و 71؛
ح. م زاوش، تهران در گذرگاه تاریخ، تهران، نشر اشاره، 1370، ص 33؛
م. حسن بیگی، تهران قدیم، تهران، نشر منصوری، 1377، ص 24؛
نوربخش، مسعود، تهران به روایت تاریخ، تهران، 1381، ص 827.
الف. موقعیت جغرافیایی
ساختمان مسجد امام در ضلع شمالی بازار تهران و جنوب خیابان 15 خرداد در منتهی الیه شرقی خیابان ناصر خسرو قرار دارد.ب. تاریخچه ی بنا و خصوصیات معماری آن
ساختمان مسجد به استناد کتیبههای تاریخی آن بین سالهای 1224 تا 1240 ه ق توسط فتحعلی شاه قاجار ساخته شده و در زمان ناصرالدین شاه قاجار نیز الحاقاتی به آن اضافه شده و تعمیراتی در آن صورت گرفته است (1).ساختمان مسجد امام با وسعتی حدود 10 هزار متر مربع (2) با نقشهی چهار ایوانی ساخته شده و مشتمل بر صحن وسیع مرکزی و چهار ایوان در جهات جغرافیایی است. در ضلع جنوبی مسجد گنبدخانهی مقصوره و در اطراف نیز شبستانهای ستوندار و در سایر قسمتها نیز رواقهایی احداث شده و نمای داخلی آنها با تزیینات کاشیکاری و کتیبه مزین شده است.
بنا سه ورودی در جهتهای شمالی، غربی و شرقی دارد. ورودی جبههی شمالی شامل سردری بزرگ با دو مناره در بالای آن که ورودی اصلی بناست و به خیابان 15 خرداد منتهی میشود. در مجاورت این سردر علاوه بر دکانها، در گوشهی شمال غربی مدرسهای قرار دارد.
که به مدرسهی علوم دینی صدر مشهور است و از بناهایی است که توسط میرزا شفیع خان صدر اعظم فتحعلی شاه قاجار احداث شده (3)و هم اکنون با نظارت میراث فرهنگی استان تهران در حال مرمت و بازسازی است. ترکیب سردر شمالی مسجد قابل مقایسه با مسجد وکیل شیراز متعلق به دوران زندیه میباشد (4).
ورودی جبهه ی غربی بنا به راستهی بازار بزرگ و ورودی شرقی به بازار صحافان یا بازار بینالحرمین راه دارد. راه دسترسی به صحن مرکزی نیز از طریق ورودیهای مذکور ممکن است.
ساختمان مسجد با مصالحی از سنگ، آجر، گچ و کاشی برپا شده و در برخی قسمتها از جمله پوششهای بام و گنبدها و ورودیها از سازههای فلزی و چوبی استفاده شده است. تزیینات مسجد شامل کاشیکاری، گچکاری، حجاری و مقرنس در انواع هندسی، گیاهی و نوشتاری زینت بخش نمای داخلی و خارجی بنا میباشد.
بیشترین تزیین بنا، کتیبههای است به خط کوفی بنایی، نستعلیق، ثلث و نسخ شامل آیات قرآنی، اسمای ائمه و اشعار شعرایی چون فتحعلی خان ملک الشعرا (5) و مجتهد الشعراست (6)
قدیمیترین کتیبهی بنا در ایوان جنوبی با تاریخ 1224 ه ق میباشد. بنا به نوشتهی اعتماد السلطنه اکثر کتیبهها به خط آقا مهدی ملک الکتاب (7) از خوشنویسان عهد قاجار است (8)
علاوه بر آن نام هنرمندان و استادان دیگر چون اسدالله عابدین، اسدالله حسینی، احمد علی اصغر، علی اکبر محمد از تهران و مصطفی طباطبائی، فتحالله عبدالرحیم حسن باقر و ابراهیم کاظم از اصفهان را میتوان در کاشیکاریهای اطراف صحن مشاهده کرد(9).
چنانکه ذکر شد در عهد ناصرالدین شاه قاجار بخشهایی به ساختمان مسجد اضافه شد که از آن جمله میتوان به دو مناره و گلدستهی بالای سردر شمالی اشاره کرد (10).
در درون سردر و بر بالای مدخل ورودی جبههی شمالی لوح سنگی از جنس مرمر قرار دارد که روی آن کتیبهای به خط نستعلیق در 9 سطر بخشی از موقوفات متعلق به مسجد که توسط فتحعلی شاه قاجار وقف شده ذکر شده است. علیرغم اشارات فراوان در خصوص مسجد شاه اشارهای به وقفنامهی آن نشده است.
قطعه سنگ مذکور به شکل مستطیل است و تاقنمای برجستهی حجاری شدهای دارد.
در میان ترنج لچکیهای طرفین در سمت راست عبارت «قال رسول الله صلی الله علیه و آله» نوشته شده در طرف دیگر حدیث معروف نبوی «انا مدینة العلم و علی بابها» آورده شده است. زمینهی اطراف عبارات با نقوش زیبای گیاهی حجاری شده است. بر پیشانی تاقنما عبارات ذیل نگاشته شده است:
هو الواقف علی الضمایر / الحمد لله الذی وقف علی باب معرفته العقول کصخرة و هی صما. و الصلوة علی / الرسول و آله و هم علیه ادلاء. و بعد، غرض از تحریر این کلمات خجسته ایاب آن است که اعلی حضرت فلک بسطت شاهنشاه / دین پناه، ظل السلطان ابنالسلطان ابوالفتح و العلی الخاقان فتحعلی شاه قاجار خلدالله ملکه و سلطانه -
وقف صحیح شرعی فرمود سی و چهار باب دکاکین / حادثهی واقعه در بازار جنب مسجد به انضمام یک باب حمام (11) جدید که حدود آن در وقف نامجه علی حده ثبت و ضبط است و تولیت آن را مفوض فرمود به متولی مسجد که در آبادی و رونق / دکاکین مزبوره لازمهی دقت و اهتمام آورده و به اجارهی مستأجرین معتبر داده،
هر ساله وجه اجارهی آن را از قرار تفصیل فی مابین مباشرین و خدام مسجد بر پانصد / سهم تقسیم نماید متولی و نایب امام، نفری سی سهم؛ واعظ و ناظر و خادمباشی، نفری بیست سهم؛ فراشباشی، دوازده سهم؛ و پنج نفر فراش و سقا و دو نفر چراغچی و سه نفر فانوسچی / نفری ده سهم، مکبر و سه نفر مؤذن، نفری پانزده سهم؛
و دو نفر ابریقدار، نفری چهار سهم؛ و دویست سهم دیگر را به تصرف امام داده که صرف روشنایی مسجد و تعمیرات حرویه و اخراجات / متفرقهی دکاکین مزبوره و مسجد از بابت ازالهی برف و اندود بام شود .
و اگر تغییری در نفری خدام و عزل و نصب مباشرین و زیاده و نقصان مقرری ایشان لازم افتد، متولی به اذن و اطلاع امام اهل / قطع و فصل آن را نموده، خود بنفسه دخل و تصرف در آن ننماید
تا در مجاری تغییر و تبدیل شرایط تعدیل که لازم عدالت مسلمهی امام است بیریب و شکی به عمل آید. مقرر آنکه مال الاجارهی دو باب اروسی جنبین هذا الباب، داخل پانصد نیست (12)
تیم چه ی استاد علی معمار
الف. موقعیت جغرافیاییبنای تیمچهی استاد علی معمار که امروزه به نام پاساژ از آن یاد میشود در راستهی بازار بینالحرمین حد فاصل چهار راه بینالحرمین و کوچهی پشت مسجد بزازها در شرق مسجد امام به فاصله ی 10 متری ضلع جنوب غربی بنای موزهی کتابخانه ی ملک (13) قرار دارد.
متأسفانه از ساختمان اولیه و اصلی بنا هیچ اثری بجا نمانده و در طول یک دههی اخیر کاملا نابود شده و جای آن را پاساژ دو طبقهای گرفته است.
نام و موقعیت این بنا بر روی دو نقشهای که به فاصله سالهای 1275 ه ق و 1309 ه ق از دارالخلافهی تهران تهیه شده به طور دقیق ذکر شده (14) در حالی که بر روی نقشهی امروزی بازار تهران نامی از آن نمییابیم.
وقف نامه
تنها شاهد بجا مانده از بنای اولیه لوح سنگی است که احتمالا بر بالای مدخل ورودی آن قرار داشته و هم اکنون درون قابی فلزی در بالای درب ورودی پاساژ جدیدالاحداث و در بدنهی دیوار جاسازی شده و با تغییراتی که هر روز در بازار تهران صورت میگیرد روز به روز ناپدیدتر میشود.لوح مزبور به ابعاد 50 ضرب در 70 سانتیمتر از جنس مرمر و در 6 سطر وقفنامهی کوچکی است که به خط نستعلیق عبارات ذیل بر آن نگاشته شده است.در قسمت بالای سنگ نام مبارک «یا اباعبدالله» در زمینهای از نقوش گیاهی حک شده و در ادامه چنین آمده است:
بسم الله تعالی هو الواقف علی الضمایر و بعد، پوشیده نماند که چون دنیا دار فانی است پس / بر هر عاقلی لازم است که در تدارک سفر باقی باشد.
لهذا وقف مؤبد نمود خیرالحاج / حاجی استاد علی معمار این تیمچه را بر این که دو سهم از تمام منافع و مالالاجارهی آن بعد از جمیع / تعمیرات لازمه در خود تیمچه صرف ذکر مصایب جناب اباعبدالله (علیهالسلام) بشود /
اول محرم تا دوازده روز و یک سهم دیگر حق متولی و ناظر و ورثه به نحوی که در / وقفنامه ذکر شد چنانچه ایشان در این باب مسامحه نمایند، متدینین آن سکنه آنها را / باین... دارند / اگر چه حکم حاکم شرع باشد در خارج تیمچه هم ذکر مصائب جایز نیست 1229.
پی نوشت:
1- بلاغی، عبدالحج، تاریخ تهران قسمت مرکزی و مضافات، قم، 1350، ص 66؛ دایرةالمعارف بناهای تاریخی ایران دورهی اسلامی، مساجد تهران، حوزهی هنری سازمان تبلیغات اسلامی، 1378، صص 106 - 105.
2- نوربخش، مسعود، تهران به روایت تاریخ، تهران، نشر علم، 1381، ج 1، ص 314.
3- بر این مدرسه نیز رقباتی وقف است که بخشی از آن در کتاب تاریخ تهران آمده است ر. ک بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران قسمت مرکزی، قم، 1350 صص 79 - 78؛ سلطانزاده، حسین، تاریخ مدارس ایران از عهد باستان تا تأسیس دارالفنون، تهران، نشر آگاه، 1364، ص 308.
4- مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی تهران، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1361، ص 87.
5- فتحعلی خان کاشانی ملک الشعرا متخلص به صبا از شاعران بزرگ و معروف زمان فتحعلی شاه قاجار در سال 1238 ه ق فوت کرد. از آثار او میتوان به خداوند نامه، شاهنشاه نامه، عبرت نامه و گلشن صبا اشاره کرد. مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرون 12 و 13 هجری، نشر زوار، 1378، ج 3، ص 73.
6- حسین طباطبایی ملقب به مجتهد الشعرا و متخلص به مجمر از سادات اصفهان که در آغاز جوانی به تهران آمد و به یاری نشاط اصفهانی به دربار فتحعلی شاه قاجار راه یافت. وی در غزلسرایی در میان شاعران دورهی بازگشت مقام ارجمندی دارد. او در سال 1255 ه. ق فوت نمود؛ لغتنامهی دهخدا، ذیل کلمهی «مجمر».
7- اعتماد السلطنه، محمد حسن خان، مرآت البلدان، تهران، دانشگاه تهران، 1368، ج 4، صص 2006 - 2005.
8- میرزا مهدی ملک الکتاب متخلص به عشرت بزرگ، از شاعران و خوشنویسان عهد قاجار و از رجال مهم زمان فتحعلی شاه است، وی در سال 1182 ه ق متولد شد و در سال 1270 ه ق درگذشت. مهدی بامداد، همان، ج 4، صص 170 - 168؛ اعتماد السلطنه، همان، ص 2005.
9- گنجنامهی فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، بناهای مذهبی تهران، ویرایش کامبیز حاجی قاسمی، تهران، دانشگاه شهید بهشتی سازمان میراث فرهنگی کشور، دفتر سوم، 1377 ص 12.
10- اعتماد السلطنه، همان، ص 2006.
11- دکانها و حمام ذکر شده در وقفنامه در خارج سردر شمالی مسجد در ضلع شرقی آن مکانی که امروزه مغازههای قفلسازی ایجاد شده قرار داشتهاند که متأسفانه در 30 سال گذشته کاملا تخریب و از بین رفته است. حمام مذکور توسط حاج میرزا آقاسی صدر اعظم ناصرالدین شاه احداث شده بود؛ بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران قسمت غربی، قم، 1350، ص 86.
12- از آقای عبدالله قوچانی که در خواندن برخی نکات مبهم وقفنامهی مسجد امام کمک کردند قدردانی میشود.
13- ساختمان کتابخانه و موزهی ملک متعلق به حاج حسن آقا ملک فرزند حاج محمد کاظم ملک التجار که در سال 1316 املاک فراوانی را وقف آستان قدس رضوی کرد. از دیگر موقوفات او میتوان به ساختمان موزه و کتابخانهی جدیدالاحداث ملک واقع در ضلع شرقی ادارهی کل میراث فرهنگی استان تهران اشاره کرد که بالغ بر 9,000 متر مربع زیربنا دارد. وی در سال 1351 ه ق در صد سالگی درگذشت و در حرم امام رضا (ع) دفن شد. برای اطلاع بیشتر از محمد کاظم ملک التجار ر. ک: مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرون 12 و 13 هجری، نشر زوار، 1378، ج 1، صص 145-141.
14- نقشهی اول در سال 1275 ه ق در زمان ناصرالدین شاه قاجار توسط علیقلی میرزا اعتضاد السلطنه و نظارت فنی موسیو کرشیش معلم توپخانهی مدرسهی دارالفنون با همکاری چند نفر از فارغالتحصیلان در مقیاس یک هزارم تهیه شده و نقشهی دوم نیز در فاصله سالهای 1285 تا 1309 ه ق به فرمان ناصرالدین شاه به مدت 9 سال با نظارت علیقلی میرزا وزیر علوم و کفیل مدرسهی دارالفنون و مهندس عبدالغفار نجم الممالک معلم علوم و ریاضی و جمعی از معلمان با همکاری 20 دانشآموز در مقیاس یک دوهزارم تهیه شده است در این نقشه، باروی پیرامون شهر 192,000 متر و تعداد خانهها 9,000 باب ذکر شده است. اطلس تهران، گیتاشناسی، 1377، صص 6-5.
میراث جاویدان
نویسنده: علی فرحانی
