استان زنجان
استان زنجان یکی از استان های با اهمیت ایران است که در ناحیه مرکزی شمال باختری ایران واقع شده و از نظرارتباطی دارای نقش ویژه ای است و به دلیل استقرار بر محور ترانزیتی تهران- اروپا نقطه ارتباطی مركز با باختر و شمال باختری ایران به شمار میآید. جاذبه های جهانگردی استان زنجان درتمام قسمت های آن پراكنده شده اند و می توان آن ها را در شمار جاذبه های طبیعی، تاریخی، اجتماعی و فرهنگی مورد مطالعه و بررسی قرار داد.
دراین میان شهرستان های ابهر و زنجان با ارزش ترین و مشهورترین جاذبه های گردشگری این استان را در خود جای داده اند. جاذبه های طبیعی این استان؛ شامل کوه ها، رودها، آبشارها، چشمه های آب معدنی و دریاچه های طبیعی و مصنوعی است که در شهرستان های مختلف استان پراکنده شده اند.
استان زنجان به لحاظ اقتصادی از مناطق صنعتی و خودکفای ایران بوده و از نظر جاذبه های گردشگری در برگیرنده بنای عظیم و با شکوه سلطانیه است كه یکی از بزرگ ترین و مشهورترین بناهای اسلامی بر جای مانده از ۷۰۰ سال پیش است. وجود معادن با ارزش سبب شده این منطقه چهره ای صنعتی به خود بگیرد و وجود مردمانی سخت کوش و هنرمند سبب وجود انواع صنایع منحصر به فرد دستی در این خطه از ایران شده است.
با این كه تاریخ این منطقه فراز و فرود های بسیار به خود دیده و گاهی شعله های خشم و جنگ، برگ های زیادی از تاریخ منطقه و حتی گاه تمام آن را در كام خود فرو برده است ولی به جهت عمق غنای هویت و فرهنگ این منطقه، هنوز نیز استان زنجان امانت دار میراث فرهنگی ارزشمند و قابل ملآحظه ای است که فرهنگ و هویت این سرزمین را به نمایش می گذارد.
كاخ های با ارزش و قدیمی، مدرسه های تاریخی، مسجدهایی با معماری کم نظیر، بازارهای قدیمی، بقعه امام زاده ها، زیارتگاه ها و بناهای تاریخی و مذهبی با معماری های ارزشمند بخشی از این میراث شایان توجه هستند.
برخی از بناهای موجود در استان، هم چون بنای بزرگ و تاریخی سلطانیه دارای ارزش های درجه یک جهانگردی و شهرت جهانی هستند. این بنا که یكی از بزرگ ترین و باشكوه ترین بناهای اسلامی محسوب می شود در خاور استان زنجان واقع شده است. برخی دیگر از بناهای تاریخی این استان با این که از دیرینگی و قدمت چندانی برخوردار نیستند ولی به لحاظ معماری و کاربری از بناهای منحصر به فرد ایران به شمار می آیند و از جمله آن ها می توان بنای کم نظیر رختشوی خانه را نام برد.
به دلیل موقعیت ترانزیتی و برخورداری از راه های مناسب و نزدیكی به استان تهران این منطقه از امكانات توسعه صنعتی خوبی برخوردار شده است. كارخانه های مختلفی در شاخه های صنایع فلزی، شیمیایی، دارویی، غذایی، ریسنده گی و بافنده گی، ساختمانی، الكتریكی، چوبی و سلولزی فعال هستند. معادن فعال استان؛ كائولن، فلدسپات و سیلیس است و دیگر معادن که بیش تر شامل معادن سنگ می شوند در نقاط مختلف استان پراکنده شده اند. استان زنجان بزرگ ترین معدن روی خاورمیانه را در خود جای داده است.
كشاورزی در این استان به صورت دیمی و آبی انجام می شود. استان زنجان یكی از قطب های مهم دام داری باخترایران، به شمار می آید. انواع فعالیت ها دردو بخش به شیوه صنعتی و ستنی انجام می شود. استان زنجان در زمینه دام پروری صنعتی و تولید گوشت و شیر در سطح كشور، جایگاه در خور توجهی را احراز نموده یكی از مهم ترین مراكز مرغ داری كشورنیز به شمار می رود.
یافته های تاریخی و كاوش های باستان شناسی كه در نواحی مختلف استان زنجان انجام گرفته، گواهی بر قدمت تاریخی و دیرینگی آن است و آثار كشف شده در این محدوده، استقرارهای انسانی از دوران پیش از تاریخ تا دوران اسلامی را در این منطقه ثابت می كند.
در بیش ترمنابع موجود، نویسندگان و پژوهشگران با استناد به یافته های باستان شناسی و متون تاریخی، پیشینه تاریخی استان زنجان را در چهار مرحله، دوران پیش از تاریخ تا دوران آغاز ادبیات شامل هزاره هفتم تا اوایل هزاره سوم پیش از میلاد، دوران آغاز ادبیات و دوران تاریخی شامل اوایل هزاره سوم تا اواخرهزاره دوم پیش ازمیلاد و دوران تاریخی جدید شامل اواخرهزاره دوم پیش از میلاد تا اوایل قرن هفتم میلادی و دوران اسلامی که طول زمانی آن از قرن ۷ میلادی برابر با قرن ۱ هجری قمری تا عصر حاضر برآورد می شود، مورد مطالعه قرار داده اند.
یافته هایی كه از غار تاریخی گلیجک در۳۷ كیلومتری جنوب باختری شهر زنجان و در محدوده شهرستان ماه نشان به دست آمده، حدود سی هزار سال قدمت دارند و گواهی بر قدمت تاریخی منطقه زنجان در دوران پیش از تاریخ تا دوران آغاز ادبیات است.
در منطقه ایجرود واقع در جنوب باختری شهرستان زنجان، آثاری از دوران آغاز ادبیات به دست آمده است. زیستگاه های انسانی منطقه ایجرود در هزاره سوم و دوم پیش ازمیلاد در هشت كانون باستانی و تداوم حیات آن ها تا هزاره اول قبل از میلاد، حكایت از شكوفایی و تداوم تمدن فلات مركزی ایران در این ناحیه دارد.
تاكنون ۶۵ كانون تاریخی در منطقه زنجان شناسایی و مورد بررسی قرار گرفته اند كه بیش تر این كانون ها در دره های زنجان رود، شاهرود و قزل اوزن شناسایی شده اند. بررسی ها و مطالعات موجود بر وجود نوعی سفال خاكستری رنگ ساده، كه با مهاجرت اقوام آریایی در منطقه مطابقت دارد گواهی می دهد.
استناد به متون تاریخی نمایان گر آن است كه در اواخرهزاره دوم پیش از میلاد و در اثر فشارهای ناشی از كمبود منابع اقتصادی و كشاورزی و بروز جنگ های منطقه ای، اقوامی از منطقه ماوراء النهر و حوزه دریاچه آرال به طرف باختر حركت كردند.
گفته می شود كه تیره ای از این اقوام از طریق جنوب دریای خزر و به احتمال زیاد از دره سفید رود و از منتهی الیه شمال خاوری مرز طبیعی زنجان به این منطقه وارد شده اند، البته گفته می شود كه مهاجمان برای ورود به فلات ایران از چند راه استفاده نموده اند. برخی دانشمندان معتقدند كه گروهی از اقوام یاد شده از طریق جنوب خاوری دریای خزر و پس از عبور از رود اترک و گروه دیگر پس از عبور از كنار دریاچه ارومیه وارد فلات ایران شده اند.
مطالعاتی كه در مظاهر فرهنگی و تمدنی منطقه زنجان صورت گرفته، تفاوت هایی را در این زمینه نشان داده است. تفاوت های موجود در آثار كشف شده در تپه حسنلو و جنوب دریاچه ارومیه، با بقایای موجود در این نواحی و تراكم استقرارها و مشابهت اشیای تاریخی ناحیه خورین در باختر تهران و املش گیلان با آثار این منطقه، گویای این مطلب است كه اقوام مهاجر از راه سوم كه دره سفید رود است، به منطقه زنجان سرازیر شده اند.
گفته می شود استقرار مهاجران در منطقه زنجان با آرامش صورت گرفته كه شاید تعداد اندک بومیان منطقه دلیل اصلی این امر بوده باشد. طبق مدارک آشوری، منطقه زنجان در قرن نهم پیش ازمیلاد آندیا نام داشته و به احتمال ضعیف اقوام مستقر در آن با اقوام لولوبیان و گوتیان مستقر در زاگرس مرتبط بوده اند.
به هر حال این منطقه از لحاظ جغرافیای تاریخی در آغاز هزاره اول قبل از میلاد از شمال با كادوسیان و كاسپیان، از باختر با لولوبیان و گوتیان و از طرف جنوب خاوری و خاور با مادها هم مرز بوده است. اقوام مهاجر بعدها پس از جنگ های داخلی و منطقه ای فراوان یك سیستم حكومتی تحت عنوان پادشاهی ماد را بنیان گذاری نمودند.
در دوره اشكانیان و ساسانیان دره های زنجان رود و قزل اوزن از رونق زیادی برخوردار بوده اند. شواهد موجود از جمله آتشكده عظیم تخت سلیمان در باختر و عبادتگاه بهستان در جنوب و آتشكده های ساسانی در طارم تایید كننده این نظریه است که این ناحیه در دوره اشکانیان و ساسانیان رونق به سزایی داشته و این رونق در این دوره اتفاقی نبوده است و آن را می توان ناشی از توانمندی های طبیعی منطقه دانست.
كشف برخی آثار مانند كشف سكه دریک هخامنشیان در حومه شهرستان خدابنده و پیدایش اتفاقی یک رینون از این دوره و كشف آثار و اشیای دیگر حكایت از شكوفایی تمدن و فرهنگ این منطقه در دوران هخامنشیان دارد. در كتب جغرافیایی صدراسلام بر وجود تمدن در دوره ساسانیان و اشكانیان در منطقه زنجان تاكید شده است.
منطقه زنجان در دوران اسلامی شاهد تحولات اساسی بوده است. این دوران كه از قرن ۷ تا ۱۹ میلادی برابر با قرن ۱ تا ۱۴ هجری را شامل می شود، مصادف با زمانی است كه مردم این منطقه اسلام را پذیرفته اند. مدارک باستان شناسی و متون تاریخی موجود، از رونق تاریخی این منطقه در سده های میانی اسلام حکایت دارد.
این منطقه جغرافیایی، در سرتاسر دوران اسلامی به ویژه در قرن چهارم در دوران حكومت كنگریان و سده های پنجم تا هشتم هجری قمری در دوران حكومت سلجوقیان وایلخانان درحد شكوفایی و از نظر سیستم اقتصادی و مظاهر فرهنگی و هنری دارای رونق چشمگیری بوده است. بیش تر آثار تاریخی و مذهبی استان زنجان، مانند مساجد جامع قروه، سجاس، قلابر، كاروانسراهای نیک پی، سرچم، آثار تاریخی سلطانیه، خدابنده و ابهر در این دوران ساخته شده اند و بررسی آن ها به خوبی بر دیرینگی تاریخ منطقه گواهی خواهد داد.
ایلخانان مغول، شهر سلطانیه در خاور استان زنجان را به عنوان مرکز حکومت خود انتخاب كردند و بر آبادانی این منطقه همت گماشتند و به همان اندازه که کمرهمت بر آبادانی منطقه سلطانیه بستند، از آبادانی شهرها و مناطق دیگر غافل شده و به تدریج مناطق اطراف سلطانیه و خصوصاً شهر زنجان بر اثر بی توجهی حاکمان وقت، روبه ویرانی و نابودی گذاشت. پس از انقراض حكومت ایلخانی به دست سربداران، منطقه زنجان، دوباره آرامش و آبادانی نسبی یافت و بار دیگر سلطانیه و مناطق همجوار آن دچار رکود و رخوت گردیدند.
فتنه تیمور لنگ در قرن نهم منطقه زنجان را بار دیگر تحت تاثیر خود قرار داد و تقریباً به كلی نابود و علایم آبادانی از آن محو شد. دراین دوره شدت تخریب و فقر به حدی بود كه ادامه حیات تنها در روی تپه ها به صورت جزیی دیده می شد. به این ترتیب ملاحظه می شود که تنش های سیاسی و كشمكش های نظامی تا قرن دهم مانع از رشد و اعتلای اقتصادی و فرهنگی در منطقه زنجان شده است.
در دوران حكومت صفویه و قاجاریه به خصوص دوران حكومت شاه طهماسب صفوی، شاه عباس صفوی و آقا محمد خان قاجار فعل و انفعالات انسانی كمك شایانی به رونق نسبی منطقه كرد. اعتلا و رونق نسبی منطقه زنجان، به دوران حکومت صفویه باز می گردد. اهتمام سران حکومت صفویه نسبت به آبادانی تمام مناطق ایران و ساخت کاروانسراها و راه های ارتباطی و امن نمودن این راه ها و همچنین نزدیکی به قزوین که مدتی مرکز حکومت شاهان صفوی بوده، از دلایل مهم رونق منطقه زنجان در دوره صفویه بوده است.
بخش بزرگی از روستاها، بخش ها و شهرهای فعلی محدوده استان زنجان با توجه به سیستم فئودالی تا اواخر قرن سیزدهم هجری قمری تكوین و استقرار یافته و ادامه حیات داده اند. این استان به دلیل اهمیت ارتباطی خود در دوره قاجاریه از رونق نسبی برخوردار بوده و هم اكنون نیز یكی از مناطق آباد و با اهمیت ایران است كه نقش مهمی را در عرصه های مختلف اقتصادی و ارتباطی كشور ایفا كرده و روز به روز هم در جهت آبادانی و رونق بیش تر آن تلاش های پیگیری صورت می گیرد.
دراین میان شهرستان های ابهر و زنجان با ارزش ترین و مشهورترین جاذبه های گردشگری این استان را در خود جای داده اند. جاذبه های طبیعی این استان؛ شامل کوه ها، رودها، آبشارها، چشمه های آب معدنی و دریاچه های طبیعی و مصنوعی است که در شهرستان های مختلف استان پراکنده شده اند.
استان زنجان به لحاظ اقتصادی از مناطق صنعتی و خودکفای ایران بوده و از نظر جاذبه های گردشگری در برگیرنده بنای عظیم و با شکوه سلطانیه است كه یکی از بزرگ ترین و مشهورترین بناهای اسلامی بر جای مانده از ۷۰۰ سال پیش است. وجود معادن با ارزش سبب شده این منطقه چهره ای صنعتی به خود بگیرد و وجود مردمانی سخت کوش و هنرمند سبب وجود انواع صنایع منحصر به فرد دستی در این خطه از ایران شده است.
مکان های دیدنی و تاریخی
با این كه تاریخ این منطقه فراز و فرود های بسیار به خود دیده و گاهی شعله های خشم و جنگ، برگ های زیادی از تاریخ منطقه و حتی گاه تمام آن را در كام خود فرو برده است ولی به جهت عمق غنای هویت و فرهنگ این منطقه، هنوز نیز استان زنجان امانت دار میراث فرهنگی ارزشمند و قابل ملآحظه ای است که فرهنگ و هویت این سرزمین را به نمایش می گذارد.
كاخ های با ارزش و قدیمی، مدرسه های تاریخی، مسجدهایی با معماری کم نظیر، بازارهای قدیمی، بقعه امام زاده ها، زیارتگاه ها و بناهای تاریخی و مذهبی با معماری های ارزشمند بخشی از این میراث شایان توجه هستند.
برخی از بناهای موجود در استان، هم چون بنای بزرگ و تاریخی سلطانیه دارای ارزش های درجه یک جهانگردی و شهرت جهانی هستند. این بنا که یكی از بزرگ ترین و باشكوه ترین بناهای اسلامی محسوب می شود در خاور استان زنجان واقع شده است. برخی دیگر از بناهای تاریخی این استان با این که از دیرینگی و قدمت چندانی برخوردار نیستند ولی به لحاظ معماری و کاربری از بناهای منحصر به فرد ایران به شمار می آیند و از جمله آن ها می توان بنای کم نظیر رختشوی خانه را نام برد.
صنایع و معادن
به دلیل موقعیت ترانزیتی و برخورداری از راه های مناسب و نزدیكی به استان تهران این منطقه از امكانات توسعه صنعتی خوبی برخوردار شده است. كارخانه های مختلفی در شاخه های صنایع فلزی، شیمیایی، دارویی، غذایی، ریسنده گی و بافنده گی، ساختمانی، الكتریكی، چوبی و سلولزی فعال هستند. معادن فعال استان؛ كائولن، فلدسپات و سیلیس است و دیگر معادن که بیش تر شامل معادن سنگ می شوند در نقاط مختلف استان پراکنده شده اند. استان زنجان بزرگ ترین معدن روی خاورمیانه را در خود جای داده است.
کشاورزی و دام داری
كشاورزی در این استان به صورت دیمی و آبی انجام می شود. استان زنجان یكی از قطب های مهم دام داری باخترایران، به شمار می آید. انواع فعالیت ها دردو بخش به شیوه صنعتی و ستنی انجام می شود. استان زنجان در زمینه دام پروری صنعتی و تولید گوشت و شیر در سطح كشور، جایگاه در خور توجهی را احراز نموده یكی از مهم ترین مراكز مرغ داری كشورنیز به شمار می رود.
وجه تسمیه و پیشینه تاریخی
یافته های تاریخی و كاوش های باستان شناسی كه در نواحی مختلف استان زنجان انجام گرفته، گواهی بر قدمت تاریخی و دیرینگی آن است و آثار كشف شده در این محدوده، استقرارهای انسانی از دوران پیش از تاریخ تا دوران اسلامی را در این منطقه ثابت می كند.
در بیش ترمنابع موجود، نویسندگان و پژوهشگران با استناد به یافته های باستان شناسی و متون تاریخی، پیشینه تاریخی استان زنجان را در چهار مرحله، دوران پیش از تاریخ تا دوران آغاز ادبیات شامل هزاره هفتم تا اوایل هزاره سوم پیش از میلاد، دوران آغاز ادبیات و دوران تاریخی شامل اوایل هزاره سوم تا اواخرهزاره دوم پیش ازمیلاد و دوران تاریخی جدید شامل اواخرهزاره دوم پیش از میلاد تا اوایل قرن هفتم میلادی و دوران اسلامی که طول زمانی آن از قرن ۷ میلادی برابر با قرن ۱ هجری قمری تا عصر حاضر برآورد می شود، مورد مطالعه قرار داده اند.
یافته هایی كه از غار تاریخی گلیجک در۳۷ كیلومتری جنوب باختری شهر زنجان و در محدوده شهرستان ماه نشان به دست آمده، حدود سی هزار سال قدمت دارند و گواهی بر قدمت تاریخی منطقه زنجان در دوران پیش از تاریخ تا دوران آغاز ادبیات است.
در منطقه ایجرود واقع در جنوب باختری شهرستان زنجان، آثاری از دوران آغاز ادبیات به دست آمده است. زیستگاه های انسانی منطقه ایجرود در هزاره سوم و دوم پیش ازمیلاد در هشت كانون باستانی و تداوم حیات آن ها تا هزاره اول قبل از میلاد، حكایت از شكوفایی و تداوم تمدن فلات مركزی ایران در این ناحیه دارد.
تاكنون ۶۵ كانون تاریخی در منطقه زنجان شناسایی و مورد بررسی قرار گرفته اند كه بیش تر این كانون ها در دره های زنجان رود، شاهرود و قزل اوزن شناسایی شده اند. بررسی ها و مطالعات موجود بر وجود نوعی سفال خاكستری رنگ ساده، كه با مهاجرت اقوام آریایی در منطقه مطابقت دارد گواهی می دهد.
استناد به متون تاریخی نمایان گر آن است كه در اواخرهزاره دوم پیش از میلاد و در اثر فشارهای ناشی از كمبود منابع اقتصادی و كشاورزی و بروز جنگ های منطقه ای، اقوامی از منطقه ماوراء النهر و حوزه دریاچه آرال به طرف باختر حركت كردند.
گفته می شود كه تیره ای از این اقوام از طریق جنوب دریای خزر و به احتمال زیاد از دره سفید رود و از منتهی الیه شمال خاوری مرز طبیعی زنجان به این منطقه وارد شده اند، البته گفته می شود كه مهاجمان برای ورود به فلات ایران از چند راه استفاده نموده اند. برخی دانشمندان معتقدند كه گروهی از اقوام یاد شده از طریق جنوب خاوری دریای خزر و پس از عبور از رود اترک و گروه دیگر پس از عبور از كنار دریاچه ارومیه وارد فلات ایران شده اند.
مطالعاتی كه در مظاهر فرهنگی و تمدنی منطقه زنجان صورت گرفته، تفاوت هایی را در این زمینه نشان داده است. تفاوت های موجود در آثار كشف شده در تپه حسنلو و جنوب دریاچه ارومیه، با بقایای موجود در این نواحی و تراكم استقرارها و مشابهت اشیای تاریخی ناحیه خورین در باختر تهران و املش گیلان با آثار این منطقه، گویای این مطلب است كه اقوام مهاجر از راه سوم كه دره سفید رود است، به منطقه زنجان سرازیر شده اند.
گفته می شود استقرار مهاجران در منطقه زنجان با آرامش صورت گرفته كه شاید تعداد اندک بومیان منطقه دلیل اصلی این امر بوده باشد. طبق مدارک آشوری، منطقه زنجان در قرن نهم پیش ازمیلاد آندیا نام داشته و به احتمال ضعیف اقوام مستقر در آن با اقوام لولوبیان و گوتیان مستقر در زاگرس مرتبط بوده اند.
به هر حال این منطقه از لحاظ جغرافیای تاریخی در آغاز هزاره اول قبل از میلاد از شمال با كادوسیان و كاسپیان، از باختر با لولوبیان و گوتیان و از طرف جنوب خاوری و خاور با مادها هم مرز بوده است. اقوام مهاجر بعدها پس از جنگ های داخلی و منطقه ای فراوان یك سیستم حكومتی تحت عنوان پادشاهی ماد را بنیان گذاری نمودند.
در دوره اشكانیان و ساسانیان دره های زنجان رود و قزل اوزن از رونق زیادی برخوردار بوده اند. شواهد موجود از جمله آتشكده عظیم تخت سلیمان در باختر و عبادتگاه بهستان در جنوب و آتشكده های ساسانی در طارم تایید كننده این نظریه است که این ناحیه در دوره اشکانیان و ساسانیان رونق به سزایی داشته و این رونق در این دوره اتفاقی نبوده است و آن را می توان ناشی از توانمندی های طبیعی منطقه دانست.
كشف برخی آثار مانند كشف سكه دریک هخامنشیان در حومه شهرستان خدابنده و پیدایش اتفاقی یک رینون از این دوره و كشف آثار و اشیای دیگر حكایت از شكوفایی تمدن و فرهنگ این منطقه در دوران هخامنشیان دارد. در كتب جغرافیایی صدراسلام بر وجود تمدن در دوره ساسانیان و اشكانیان در منطقه زنجان تاكید شده است.
منطقه زنجان در دوران اسلامی شاهد تحولات اساسی بوده است. این دوران كه از قرن ۷ تا ۱۹ میلادی برابر با قرن ۱ تا ۱۴ هجری را شامل می شود، مصادف با زمانی است كه مردم این منطقه اسلام را پذیرفته اند. مدارک باستان شناسی و متون تاریخی موجود، از رونق تاریخی این منطقه در سده های میانی اسلام حکایت دارد.
این منطقه جغرافیایی، در سرتاسر دوران اسلامی به ویژه در قرن چهارم در دوران حكومت كنگریان و سده های پنجم تا هشتم هجری قمری در دوران حكومت سلجوقیان وایلخانان درحد شكوفایی و از نظر سیستم اقتصادی و مظاهر فرهنگی و هنری دارای رونق چشمگیری بوده است. بیش تر آثار تاریخی و مذهبی استان زنجان، مانند مساجد جامع قروه، سجاس، قلابر، كاروانسراهای نیک پی، سرچم، آثار تاریخی سلطانیه، خدابنده و ابهر در این دوران ساخته شده اند و بررسی آن ها به خوبی بر دیرینگی تاریخ منطقه گواهی خواهد داد.
ایلخانان مغول، شهر سلطانیه در خاور استان زنجان را به عنوان مرکز حکومت خود انتخاب كردند و بر آبادانی این منطقه همت گماشتند و به همان اندازه که کمرهمت بر آبادانی منطقه سلطانیه بستند، از آبادانی شهرها و مناطق دیگر غافل شده و به تدریج مناطق اطراف سلطانیه و خصوصاً شهر زنجان بر اثر بی توجهی حاکمان وقت، روبه ویرانی و نابودی گذاشت. پس از انقراض حكومت ایلخانی به دست سربداران، منطقه زنجان، دوباره آرامش و آبادانی نسبی یافت و بار دیگر سلطانیه و مناطق همجوار آن دچار رکود و رخوت گردیدند.
فتنه تیمور لنگ در قرن نهم منطقه زنجان را بار دیگر تحت تاثیر خود قرار داد و تقریباً به كلی نابود و علایم آبادانی از آن محو شد. دراین دوره شدت تخریب و فقر به حدی بود كه ادامه حیات تنها در روی تپه ها به صورت جزیی دیده می شد. به این ترتیب ملاحظه می شود که تنش های سیاسی و كشمكش های نظامی تا قرن دهم مانع از رشد و اعتلای اقتصادی و فرهنگی در منطقه زنجان شده است.
در دوران حكومت صفویه و قاجاریه به خصوص دوران حكومت شاه طهماسب صفوی، شاه عباس صفوی و آقا محمد خان قاجار فعل و انفعالات انسانی كمك شایانی به رونق نسبی منطقه كرد. اعتلا و رونق نسبی منطقه زنجان، به دوران حکومت صفویه باز می گردد. اهتمام سران حکومت صفویه نسبت به آبادانی تمام مناطق ایران و ساخت کاروانسراها و راه های ارتباطی و امن نمودن این راه ها و همچنین نزدیکی به قزوین که مدتی مرکز حکومت شاهان صفوی بوده، از دلایل مهم رونق منطقه زنجان در دوره صفویه بوده است.
بخش بزرگی از روستاها، بخش ها و شهرهای فعلی محدوده استان زنجان با توجه به سیستم فئودالی تا اواخر قرن سیزدهم هجری قمری تكوین و استقرار یافته و ادامه حیات داده اند. این استان به دلیل اهمیت ارتباطی خود در دوره قاجاریه از رونق نسبی برخوردار بوده و هم اكنون نیز یكی از مناطق آباد و با اهمیت ایران است كه نقش مهمی را در عرصه های مختلف اقتصادی و ارتباطی كشور ایفا كرده و روز به روز هم در جهت آبادانی و رونق بیش تر آن تلاش های پیگیری صورت می گیرد.
شهرهای استان:
