سازمان آيسسكو و مهندسي فرهنگي جهان اسلام
نويسنده: دکتر غلامرضا كريمي *
با تحولات ساختاری در نظام بین‌الملل در دورۀ جدید، ائتلاف‌ها و اتحادها از قواعدی متفاوت با گذشته تبعیت کرده‌اند. ایجاد شکاف یا کوشش برای هم‌گرایی، مجموعه‌ای از عوامل را در روابط بین‌الملل به کار می‌گیرد و نهادها از جملۀ این عوامل می‌باشند. آیسسکو که نهادی علمی، فرهنگی و آموزشی در جهان اسلام است مسئولیت وفاق‌بخشی و تقویت ارتباطات و همبستگی را در عرصه‌های مأموریتی خویش بر عهده دارد. در این مقاله، کارآیی این نهاد در زمینۀ مهندسی فرهنگی جهان اسلام بیان گشته است.
كشورهاي اسلامي با جمعيتي بیش از یک میلیارد نفر و در وسعتي بيش از 31 ميليون كيلومترمربع بخش عظيمي از گسترۀ كرۀ زمين را در برگرفته، ولي در معادلات سياسي، اقتصادي و فرهنگي هرگز جايگاه و شأن متناسب با خودشان را پيدا نكرده‌اند.
طی دهه‌هاي گذشته تلاش‌هاي متعددي شده است تا كشورهاي اسلامي با همكاري و تلاش جمعي بتوانند ضعف و ناتواني خود را در سطح نظام بين‌المللي تا حدي رفع نمايند، ولي آن تلاش‌ها كمتر به نتيجۀ مطلوب و مورد نظر رسيده است.
با تشكيل سازمان كنفرانس اسلامي در سال 1969 كه در واقع عکس‌العملی در برابر تجاوزات روزافزون رژيم صهيونيستي به اماكن مقدسۀ اسلامي از جمله مسجدالاقصي در بيت‌المقدس بود، بسياري از سياست‌مداران و انديشمندان كشورهاي اسلامي تصور كردند كه اين سازمان بستري را فراهم خواهد كرد كه در نهايت به وحدت جمعي كشورهاي اسلامي خواهد انجاميد، اما اقدامات سازمان نشان داد كه در حل بسياري از مشكلات سياسي بين اعضا ناتوان است.
سازمان كنفرانس اسلامي طی بيش از سه دهه حيات خود نشان داده كه اختلاف‌هاي سياسي و عقيدتي بين اعضا آن قدر شديد است كه در عرصه‌هاي سياسي نمي‌توان چشم‌انداز روشني ترسيم كرد.
سازمان كنفرانس اسلامي در پي ناكامي‌هاي خود تلاش كرد با تأسيس سازمان‌هايي در زمينه‌هاي اقتصادي، تجارت و حمل و نقل، حركت در مسير نزديك ساختن ملل مسلمان را هموار سازد، اما نتايج به‌دست‌آمده خيلي مطلوب نبود. در آخرين اقدام، وزراي امورخارجه كشورهاي عضو سازمان كنفرانس اسلامي به اين جمع‌بندي رسيدند كه بهترين بستر براي نزديك شدن مواضع كشورهاي اسلامي، فعاليت در عرصه‌هاي فرهنگي و علمي است. به عبارت ديگر با وارد شدن از اين مدخل، چشم‌انداز بهتر و مسير سهل‌تر و مطمئن‌‌تري براي دستيابي به نتايج مشخص و مفيد ايجاد خواهد گرديد. به همین منظور سازمان آيسسكو در ژانويه 1981 تأسیس گرديد. سازمان علمي، فرهنگي و آموزشي اسلامي (آيسسكو) كه زيرمجموعۀ سازمان كنفرانس اسلامي مي‌باشد، عرصۀ مناسبي را فراروي كشورهاي اسلامي قرار داده است كه فعاليت‌هاي آن روز به روز چشمگيرتر مي‌شود و در واقع زمينه‌اي شده است تا كشورهاي اسلامي با همكاري در زمينه‌هاي فرهنگ، علوم و آموزش در جهت نزديك‌سازي ملل مسلمان به يكديگر تلاش نمايند.
در مقالۀ حاضر ابتدا به تاريخچه‌اي از شكل‌گيري، اهداف و اقدامات سازمان آيسسكو اشاره شده و سپس مهم‌ترين اقدامات و فعاليت‌هاي این سازمان در زمينه‌هاي فرهنگ و هويت فرهنگي ميان كشورهاي عضو و همچنين اقليت‌هاي مسلمان در ساير كشورها ذكر گشته است.
اساسنامۀ سازمان آيسسكو با هدف تحكيم همبستگي، همكاري ميان جوامع اسلامي در قالب اصول سعه صدر و ارزش‌هاي والاي اسلام پايه‌ريزي گرديد. در اساسنامۀ اين سازمان دولت‌هاي عضو با اعتقاد به اسلام به عنوان دين سعه صدر، فرهنگي سازنده، تمدني انساني و شيوه‌اي براي زندگي؛ با تأكيد بر اينكه اسلام به عنوان دين ارزش‌هاي معنوي، اخلاقي و فرهنگي و دين تمدن‌سازي كه در ايجاد تمدن بشري و غناي آن بسيار حائز اهميت است؛ با توجه به اهميتي كه اسلام به دانش و فراگيري علوم قائل است؛ با توجه به آرمان‌ها و آرزوهاي قلبي امت مسلمان در دستيابي به همكاري، اتحاد و پيشرفت در قالب اصول رواداري اسلامي؛ با تعهد به ارتقای آموزش، علوم و فرهنگ براي حصول تفاهم متقابل، تحكيم دوستي، برادري و گسترش صلح ميان مردم جهان؛ با تمايل به تحكيم گفت‌وگوي ثمربخش ميان فرهنگ‌ها براي دستيابي به همزيستي تمدن‌ها كه ضامن احترام به هويت فرهنگي همه ملل خواهد بود؛ با تصديق اصول برابري، همبستگي و همياري متقابل براي تحكيم همكاري و در نتيجه توسعه آموزش، علوم، فنّاوري فرهنگ و ارتباطات به طرق مقتضي، موافقت خود را نسبت به منشور سازمان اسلامي آموزشي، علمي و فرهنگي (آيسسكو) اعلام كرده‌اند. [1]
به طور كلي اهداف سازمان آيسسكو عبارت‌اند از: الف‌ــ تقويت و تحكيم همكاري بين كشورهاي عضو در زمينۀ آموزش، علوم، فرهنگ و ارتباطات؛ ب‌ــ توسعۀ علوم كاربردي و استفاده از فنّاوري‌هاي پيشرفته در چارچوب ارزش‌ها و آرمان‌هاي متعالي و جاودانۀ اسلامي؛ جــ تحكيم تفاهم ميان ملل مسلمان و كمك به تحقق صلح و امنيت جهاني از راه‌هاي مختلف به‌ويژه از طريق آموزش، علوم، فرهنگ و ارتباطات؛ دــ ايجاد هماهنگي بين نهادهاي تخصصي سازمان كنفرانس اسلامي در زمينۀ آموزش، علوم، فرهنگ و ارتباطات، از يك طرف، و كشورهاي عضو سازمان اسلامي (آيسسكو)، از طرف ديگر، براي تحكيم همبستگي اسلامي؛ هـ ــ مبنا قراردادن فرهنگ اسلامي در برنامه‌هاي درسي كليۀ سطوح و مقاطع آموزشي؛ وــ تحكيم فرهنگ اصيل اسلامي و صيانت از استقلال تفكر اسلامي در مقابله با كليه اشكال تهاجم فرهنگي و تمامي عوامل تحريف و حفظ ويژگي‌هاي اصلی تمدن اسلامي؛ زــ پاسداري از هويت اسلامي مسلمانان در كشورهاي غير مسلمان.
همچنين در اساسنامه سازمان آيسسكو اشاره شده است كه براي تحقق اهداف فوق از روشهاي ذيل استفاده خواهد شد: الف‌ــ فعاليت در زمینۀ گسترش فرهنگ اسلامي و زبان قرآن كريم در سطح جهان ميان ملل غيرعرب‌زبان از طريق همكاري با سازمان‌هاي علمي، فرهنگي و آموزشي اتحاديۀ عرب و ساير سازمان‌ها و نهادهاي اسلامي براي برنامه‌ريزي و حمايت از طرح‌هاي مناسب؛ ب‌ــ حمايت از سازمان‌هاي فعال در امور آموزشي، علمي، فرهنگي و ارتباطات براي گسترش اهداف سازمان آيسسكو؛ جــ حمايت از دانشگاه‌ها، دانشكده‌ها و مؤسسات دولتي و خصوصي متخصص در زمينۀ مطالعات قرآني، زبان عربي و فرهنگ اسلامي و اصلاح برنامه‌هاي آموزشي، كتاب‌هاي درسي و روشهاي تدريس آن‌ها به منظور تحقق تكامل فرهنگي؛ دــ تقويت مراكز و نهادهاي تخصصي براي حمايت از فعاليت‌هاي علمي و آموزشي افراد، سازمان‌ها، انجمن‌هاي خيريه يا مراكز اسلامي فعال در ترويج فرهنگ اسلامي و تدريس قرآن كريم و زبان عربي، تشويق و حمايت تلاش‌هاي كشورهاي عضو به تهيۀ برنامه‌هاي آموزشي، فني و آموزش عملي و حمايت از اين برنامه‌ها و نيز تشويق محققان و مبتكران مسلمان؛ هـ ــ كمك به دانشگاه‌هاي كشورهاي اسلامي و غيراسلامي و تشويق آن‌ها به ايجاد كرسي‌ها، مؤسسات و گروه‌هاي مطالعات و فرهنگ اسلامي و برقراري همكاري مؤثر ميان آن‌ها؛ وــ ترويج كارهاي تحقيقي و مطالعاتي براي توسعه و ارتقای آموزش در كشورهاي اسلامي و القاي ويژگي اسلامي به تمامي ابعاد تمدن، هنر و فرهنگ؛ زــ برگزاري كنفرانس‌ها، سمپوزيوم‌ها و سمينارها و تشويق به تأسيس نهادهاي آموزشي و علمي با همكاري دولت‌ها، سازمان كنفرانس اسلامي و مجامع و سازمان‌هاي فعال در زمينه‌هاي آموزش، علوم، فرهنگ و ارتباطات. [2]
بر همين اساس، فعاليت‌هاي مشترك كشورهاي اسلامي در زمينۀ فرهنگي، با تصويب «استراتژي فرهنگي جهان اسلام» از سوي ششمين كنفرانس سران اسلامي، در دسامبر 1991، در داكار (سنگال) آغاز شد كه براساس معيارهاي علمي، سياسي و فرهنگي، فتح تازه‌اي در عرصۀ تلاش‌هاي فرهنگي اسلامي بود. مسئوليت تهيه و پيگيري اين استراتژي بر عهدۀ سازمان آيسسكو بود. در واقع اين سند تحكيم‌بخش اهداف وحدت اسلامي از جمله وحدت عقيده، ديدگاه‌ها، هدف و سرنوشت بوده و هست.
استراتژي فرهنگي جهان اسلام، كه بر هويت تمدني ــ اسلامي تأكيد دارد، وابستگي و پيوستگي امت اسلامي را با ريشه‌ها، ارزش‌ها و بنيادهاي خود عمق مي‌بخشد و سياست همبستگي اسلامي را از نظر فلسفي، اعتقادي، رفتاري و نيز از لحاظ روش‌ها، شيوه‌ها و ابزارها تحكيم مي‌كند.
هدف از این استراتژی رهايي از سلطۀ فرهنگي بيگانه و ايستادگي در برابر خطرهایي است كه هويت فرهنگي اسلام را تهديد می‌کند. [3]
هماهنگي و همكاري ميان مؤسسات و سازمان‌هاي اسلامي و جهاني مشترك؛ تأكيد بر همبستگي اسلامي و روح اسلام در رهنمودهاي فرهنگي؛ اجرای پروژه‌هاي بزرگ فرهنگي همچون دايرۀ‌المعارف، برنامه‌هاي ترجمه، تحقيق در آثار كلاسيك، برقراری هماهنگي در مواضع كشورهاي اسلامي در محافل بين‌المللي به منظور تضمين دفاع مؤثر از مسائل و منافع امت اسلامي از جمله حمايت از مقدسات و دفاع از حقوق اقليت‌هاي مسلمان [4] از جمله شیوه‌های مهم برای تحقق این هدف می‌باشد که در سند استراتژی فرهنگی جهان اسلام به آن‌ها اشاره شده است.
در هر حال با عنايت به سند استراتژي فرهنگي جهان اسلام يكي از وظایف مهم آيسسكو فعاليت در زمينۀ فرهنگ و ارتباطات است كه بر استحكام هويت فرهنگي جهان اسلام برای رويارويي با استانداردهاي فرهنگي تحميل‌شده توسط فرايند جهاني‌سازي لجام‌گسيخته تأکید دارد.
به طوركلي سازمان آيسسكو در زمينۀ فرهنگ و ارتباطات چهار هدف اصلي را دنبال مي‌كند: 1ــ نوسازي فرهنگ اسلامي در تهذيب تمدن بشری؛ 2ــ ترويج اصل تنوع فرهنگي در قالب گفت‌وگوي تمدن‌ها، فرهنگ‌ها و اديان؛ 3ــ اهمیت‌بخشیدن به سهم فرهنگ اسلامي در توسعۀ پايدار؛ 4ــ تقويت توانایی كشورهاي عضو در زمينۀ اطلاعات و فنّاوري ارتباطات در جهت توسعه پايدار. [5]
درهرحال سازمان آيسسكو در پرتو اهداف فرهنگي خود تلاش مي‌كند تا ضمن از بين بردن اطلاعات نادرست در مورد اسلام و مسلمانان در رسانه‌هاي گوناگون خبري در دنياي غرب، هويت فرهنگي اسلامي را تقويت، و مباني مستحكمي براي همزيستي با ديگر فرهنگ‌ها و تمدن‌ها تدوين کند.
در بيانيۀ تنوع فرهنگي، به ضرورت تعامل كشورهاي اسلامي و به‌طوركلي فرهنگ و تمدن اسلامي با ديگر فرهنگ‌ها و تمدن‌ها اشاره گشته و به برداشت صحيح اسلامي از حقوق بشر و فرهنگ عدالت و صلح تأكيد شده است.
«ملل مسلمان بار ديگر همچون هميشه پايبندي خود را به فرهنگ عدالت، صلح و سعۀ صدر اعلام مي‌دارند ... . صلح درواقع متضمن احترام به حقوق بشر، عزم و ارادۀ واقعي و جمعي به همزيستي براساس ارزش‌هاي مشترك انساني و رعايت حقوق بشر براي صيانت از هويت، فرهنگ‌ها و تمدن‌هاي مربوط است كه به نوبۀ خود به غناي ميراث فرهنگي و تمدني همۀ افراد بشر خواهد انجاميد.» [6]
1ــ هويت فرهنگي اسلامي و تنوع فرهنگي:
تقويت هويت فرهنگي اسلامي در رأس اهداف سازمان آيسسكو قرار دارد، به‌طوري‌كه عمدۀ برنامه‌ها و فعاليت‌هاي فرهنگي اين سازمان با هدف افزايش آگاهي دربارۀ اهميت هويت فرهنگي است. اين فعاليت‌ها و برنامه‌ها همچنين به تقويت هويت فرهنگي امت اسلام كمك كرده است. جهت‌گيري جديد اين هدف ايجاد هويت فرهنگي اسلامي از طريق تنوع فرهنگي است. اين مقوله از يك‌سو پاسخی به توصيه‌هاي بيانيۀ اسلامي تنوع فرهنگي، مصوب چهارمين اجلاس وزراي فرهنگ كشورهاي اسلامي، و از سوي ديگر بيان واقعيت فرهنگ اسلام می‌باشد كه به خودي خود به روي جهانیان باز است. اصول فرهنگ اسلامي از قرآن كريم و سنت پيامبر اكرم(ص) نشأت مي‌گيرد كه هر دو این نيز به روی فرهنگ‌هاي دنيا گشوده است. بنابراين، ارتباط و تعامل متقابل با ساير فرهنگ‌ها يكي از اصول و اهداف اصلي فرهنگ اسلامي است.
در واقع، ماده 4 بيانيۀ اسلامي تنوع فرهنگي تایيدي بر سهم تمدن و فرهنگ اسلامي در تقويت تنوع فرهنگي جهاني است. سازمان آيسسكو بر آن است تا بر مسأله فوق از طريق دو ويژگي شاخص فرهنگ اسلامي، يعني ميراث معنوي با يك‌پارچگي اجزای ثابت و چندگانگي الگوهاي معنوي و ميراث مادي با بازتاب تعامل خلاق ميان تمدن‌ها و فرهنگ‌ها، تأكيد کند.
سازمان آيسسكو در چارچوب اين موضوع، برنامه‌ها و فعاليت‌هايي را تهيه كرده است كه سهم تمدن اسلامي در تقويت تنوع فرهنگي را به نمايش بگذارد. اين موضوع از طريق بزرگ‌نمايي الگوهاي معنوي آن در سطح شخصيت‌هاي صاحب‌نام و نهادهاي فكري اسلامي تحقق مي‌يابد. سازمان همچنين بر حفظ ميراث كتبي و شفاهي تأكيد می‌کند و تلاش بيشتري بر موزه‌هاي جهان اسلام و اهمیت‌بخشیدن به جنبه‌های زيباشناسي و انساني آثار اسلامي مبذول کرده است و کوشش می‌کند از اماكن تاريخي اسلامي پشتیبانی نماید.
در واقع علل توجه سازمان آيسسكو به تقويت هويت اسلامي و تأیید تنوع فرهنگي پاسخ به مشکلات مختلف و از جمله پيامدهاي جهاني شدن، تهاجم گسترده عليه اسلام و فرهنگ اسلامي است. نياز جهان اسلام در اين برهه از تحولات بين‌المللي، ارزيابي هويت خود و دفاع از آن و آگاهي از مزاياي اين هويت فرهنگي، احساس غرور از اين فرهنگ و صيانت از آن در مقابل ازهم‌گسيختگي و ضعف است. سازمان آيسسكو برای تقويت هويت اسلامي و تأييد تنوع فرهنگي، فعاليت‌هاي خود را در دو حوزۀ ذيل انجام مي‌دهد:
الف‌ــ ميراث معنوي اسلامي: سازمان آيسسكو به ميراث معنوي اسلامي، به عنوان مهم‌ترين شاخص فرهنگ اسلامي كه شامل ارزش‌هاي تمدني امت اسلام و خلاقّيت تاريخي آن در زمينه‌هاي مختلف علوم و دانش است، توجه ويژه‌اي دارد كه همۀ اين موارد در ميليون‌ها سند قديمي و كتاب‌هاي باارزش خطي مستند گرديده و در سراسر جهان اسلام پراكنده شده است. این سازمان همچنين فرهنگ عامه و سنّتي و محصول مراكز و نهادهاي علمي تاريخي را با هم مرتبط مي‌سازد؛ مراكز و نهادهايي اوج خلاقيت اسلامي و پرورش متفكران بنام مسلمان را شاهد بوده‌اند كه ميراث فرهنگ اسلامي را بنا نهاده، آن را گسترش داده و امكان بهره‌گيري از علوم را براي همه ملل فراهم كرده‌اند.
در مورد اسناد قديمي و كتاب‌هاي خطي باارزش بايد گفت كه سازمان آيسسكو به شناسايي، طبقه‌بندي، بررسي و مطالعه آن‌ها توجه بسیاری دارد. به علاوه، در قالب محور ميراث مادي نيز برنامۀ مستقلي به مرمّت و نگهداري اين اسناد و كتاب‌ها اختصاص خواهد يافت.
همچنين سازمان آيسسكو با معرفي شخصيت‌هاي صاحب‌نام مسلمان، نهادهاي فرهنگي و كمك فكري آن‌ها به تمدن جهان در نظر دارد نقش فرهنگي و تمدني اين نهادها و كمك‌هاي فكري اين شخصيت‌ها را در پيشرفت تمدن جهاني نشان دهد. اين امر از طريق تهيۀ كاتالوگ، بانك اطلاعات و فهرست راهنما و انتشار آن‌ها از طريق اينترنت و با برگزاري همايش‌ها، سمينارها و نشست‌ها تحقق مي‌يابد.
سازمان آيسسكو، با عنايت به مندرجات بيانيۀ اسلامي تنوع فرهنگي در مورد حفظ آداب و رسوم شفاهي و توسعۀ فرهنگ عامّه در جهان اسلام، كه هر دو از عوامل اصلي هويت و مشروعيت فرهنگي ملل مسلمان به شمار مي‌آيند، تلاش مي‌كند از مراكز تخصصي تحقيقاتي براي انجام دادن مطالعات و تحقيقات در زمينۀ آداب و رسوم شفاهي و فرهنگ عامّه در جهان اسلام بهره گيرد. سازمان همچنين از مراكز یادشده در گردآوري آداب و رسوم شفاهي و مستندسازي آن با استفاده از ابزارهايي جديد و کمک‌های مالی و فنی حمايت مي‌كند.
اين سازمان همچنين دست‌اندركاران ذي‌ربط كشورهاي عضوي را هدایت خواهد کرد كه پايتخت كشورهایشان به عنوان پايتخت فرهنگي جهان اسلام انتخاب شده است تا در برنامه‌هاي بزرگداشت پايتخت فرهنگي خود، برگزاري جشنواره‌هاي آداب و رسوم شفاهي و فرهنگ عامّه را بگنجانند.
بازنويسي بعضي از شاهكارهاي ميراث معنوي اسلامي به زبان ساده و چاپ مجدد آن‌ها به صورت نسخه‌هاي رايج در قطع‌هاي مختلف، و اعطاي جايزۀ آيسسكو به بهترين ناشر ميراث معنوي اسلامي از دیگر اقدامات این سازمان برای نوسازی میراث معنوی اسلامی است.
ب‌ــ ميراث مادي اسلامي: سازمان آيسسكو توجه خود به ميراث مادي اسلامي را به صورت مستندسازي، نگهداري و مرمّت آثار تاريخي، آموزش كاركنان متخصص، مديريت موزه‌ها با استفاده از فناوري اطلاعات و تلاش برای بازگرداندن آثار سرقت‌شده فرهنگ اسلامي انجام مي‌دهد.
از آنجا كه بناهاي تاريخي اسلامي ويژگي‌هاي معماري و هنري خاصي دارند كه آن‌ها را در جايگاه ویژه‌اي ميان آثار مشابۀ سراسر جهان قرار مي‌دهد، سازمان آيسسكو تلاش مي‌كند در دستورالعمل‌هاي پي در پي خود توجه ويژه‌اي به آن‌ها مبذول نمايد.
از ديگر فعاليت‌هاي سازمان آيسسكو در زمينۀ ميراث مادي اسلامي، مرمّت كتاب‌هاي خطي است كه در این زمینه علاوه بر حفظ محتواي علمي و آموزشي این کتاب‌ها تأييد، دسته‌بندي، مستندسازي و مطالعه آن‌ها، در قالب محور «ميراث فرهنگي و تمدني: اصالت و تجدد»، بر جنبه‌هاي فيزيكي آن‌ها نيز توجه خواهد داشت.
علاوه بر اين، سازمان آيسسكو در جهت حمايت از موزه‌ها و اشيای عتيقه به عنوان بخشي از ميراث مادي اسلامي تأكيد ويژه‌اي بر معرفي فناوري‌هاي جديد مديريت موزه‌ها در كشورهاي عضو انجام مي‌دهد و طي اين فعاليت‌ها نرم‌افزارهاي تهيه‌شده از سوي سازمان در اختيار موزه‌ها قرار مي‌گيرد و كاركنان موزه‌ها نيز براي استفاده از اين نرم‌افزارها به منظور مستندسازي، ثبت فهرست اشيا، عكاسي و حفظ محتواي تاريخي اين موزه‌ها تحت آموزش قرار مي‌گيرند.
این سازمان در خصوص حفظ اموال فرهنگي اسلامي از گزند غارت، تخريب و جعل، به تلاش خود برای بازگرداندن اموال فرهنگي مسروقه كشورهاي عضو ادامه خواهد داد. اين امر از طريق مبارزات مداوم، آگاهي‌بخشي دربارۀ اين اموال فرهنگي در معرض خطر يا تخريب با استفاده از نرم‌افزارهاي جديد، اينترنت، بانك‌هاي اطلاعاتي و مستندسازي بصري آثار تاريخي در موقعيت‌هاي جديد و اصلي آن‌ها تحقق مي‌يابد.
سازمان آيسسكو همچنين برای صيانت اماكن تاريخي اسلامي در نظر دارد طرح جديدي براي تهيۀ فهرست ميراث اسلامي به منظور ثبت همۀ محل‌هاي تاريخي اسلامي و حفظ و نگهداري آن‌ها تدوين كند. اين طرح به پنجمين اجلاس وزراي فرهنگ كشورهاي اسلامي كه در سال 2007 برگزار مي‌شود تقدیم خواهد شد.
2ــ تنوع فرهنگي و گفت‌وگوي تمدن‌ها:
همان گونه كه در راهبرد فرهنگي جهان اسلام و برنامۀ عمل ميان مدت (2001ــ2009) سازمان آيسسكو تأكيد شده است، امروزه هيچ فرهنگي نمي‌تواند در انزوا به سر برد. در حقيقت، تنوع فرهنگي و تعامل بين فرهنگ‌ها و ملت‌ها واقعيتی مسلم است. بر همين اساس سازمان آیسسکو در برنامه‌هاي عمل 2001ــ2003 و 2004ــ2006 و 2007ــ2009 به ارتقای گفت‌وگوی میان فرهنگ‌ها توجه ویژه‌ای نموده است. از ديدگاه این سازمان، گفت‌وگو بايد بر پايه‌اي استوار، احكام دقيق، احترام متقابل، برابري، عدالت و اجتناب از تعصبات و نفرت بنا گذارده شود. بر اين اساس، سازمان در چارچوب برنامه‌هاي عمل و همكاري با سازمان‌هاي اسلامي، بين‌المللي و عرب اقداماتي را انجام داده است كه اين اقدامات عبارت‌اند از برگزاري نشست‌ها، سمپوزيوم‌ها و كنفرانس‌هاي بين‌المللي، انجام دادن مطالعات ويژۀ مربوط به گفت‌وگوهاي بين اسلامي، تقویت جایگاه مسلمانان در ساختن فرهنگ جهاني و انتشار نوشته‌هاي ارزشمند در اين خصوص.
اساساً سازمان‌دهي گفت‌وگوي بين كشورهاي اسلامي، همبستگي اسلامي در حوزه‌هاي فرهنگ را تقويت خواهد كرد. اين مهم از طريق اجراي «راهكار تقريب مذاهب اسلامي» و سازوكارهاي اجرايي آن و همچنين راهكار همبستگي فرهنگي اسلامي ممكن است.
همچنين اين سازمان از جوامع و اقليت‌هاي مسلمان خارج از كشورهاي اسلامي حمايت مي‌كند. هدف از اين فعاليت حمايت از موضوعات مربوط به مسلمانان و بهره‌برداري از مهاجران انديشمند اسلامي براي كاهش فاصلۀ تمدن، فرهنگ و علم بين مسلمانان و ساير ملّت‌هاست.
الف‌ــ تقويت تنوع فرهنگي در جهان اسلام: در كليه برنامه‌هاي فرهنگي سازمان آيسسكو، مباحث مربوط به تنوع فرهنگي درون جهان اسلام مورد توجه قرار مي‌گيرد. هدف از اين كار به تصوير كشيدن تنوع فرهنگ‌ها و چشم‌اندازهاي طبيعي جهان اسلام است. بدون ترديد تنوع حقيقتی آشكار است، اما رسميت آن هنوز در سراسر دنيا به صورت اهداف و ابزار اجرايي در سطوح مورد نياز عملي نشده است.
بنابراين ضرورت تأكيد بر تنگناهاي تمدني و فرهنگي فرا روي كشورهاي عضو نيازمند ايجاد يك فرهنگ اسلامي است كه در اصول و اهداف متعالي يكسان است، اما داراي شعب فرهنگي متنوعي است كه همگي از يك فرهنگ اسلامي واحد نشأت مي‌گيرند. در حقيقت، پذيرش اصل «بده ــ بستان» در سطوح دروني و بيروني بدون نفي ارزش‌ها و ويژگي‌هاي بارزي كه ساختار فرهنگ اسلامي را تشكيل مي‌دهند، ضرورت دارد. بدون ترديد تمدن اسلامي داراي وحدت است، اما به لحاظ فقه و حقوق، نوسازي و احترام به آرا و عقايد ديگران متنوع می‌باشد.
به منظور دستيابي به اين اهداف، برنامه‌ها و فعاليت‌هاي فرهنگي، سازمان آیسسکو بر تداوم تلاش‌ها براي اجراي راهكار فرهنگي جهان اسلام و تقريب مذاهب اسلامي و ساز و كارهاي اجرايي آن، همچنين بيانيۀ اسلامي تنوع فرهنگي تأكيد خواهد نمود.
براي دستيابي به اين اهداف، ايجاد فرهنگي باز كه نسبت به وحدت ريشه‌ها و اهداف خود اطمينان دارد و به روي خود و ديگران باز است ضرورت دارد. اين برنامه‌ها و فعاليت‌ها همچنين به دنبال اجراي راهكار همبستگي فرهنگي اسلامي هستند كه در چارچوب برنامۀ عمل قبلي براي حمايت از تمامي اشكال همبستگي و مشاركت بين ملت‌ها و مؤسسات اسلامي جهان از طريق گفت‌وگو و همبستگي فرهنگي ميان مسلمانان ايجاد شده است.
هدف از اين همبستگي حصول اطمينان از كمك اغنياء به فقرا، كمك اراده‌هاي قوي به اراده‌هاي ضعيف و افراد توانمند به ناتوان‌هاست، بدين ترتيب ارزش‌هاي امت اسلامي تحقق خواهد يافت؛ امتي كه اعضاي آن همانند آجرهاي يك بناي باشكوه از يكديگر حمايت مي‌كنند. نقش تنوع فرهنگي از طريق اجراي توصيه‌هاي بيانيۀ اسلامي تنوع فرهنگي تقويت مي‌شود.
برنامۀ وحدت و تنوّع فرهنگ اسلامي: اين برنامه پس از تصويب بيانیۀ اسلامي تنوع فرهنگي، كه به عنوان سند مرجع اين حوزه از آن استفاده می‌شود، طراحي شده است.
در واقع ارزش اين برنامه در اين نكته پنهان است كه وحدت را با ابعاد و اهداف آن و تنوع را به عنوان حقيقتی منشعب از وحدت با يكديگر جمع مي‌كند. هدف از اين برنامه دستيابي به امنيت فرهنگي براي جهان اسلام در سايۀ تغييرات بين‌المللي و تنگناها و مسائل كنوني است. به منظور دستيابي به اين هدف، فعاليت‌هاي اين برنامه بر تداوم تلاش‌هايي تأكيد دارد كه براي اجراي راهكار فرهنگي جهان اسلام و سازوكارهاي اجرايي آن انجام شده است. اين امر از طريق توصيه‌ها و رهنمودهاي شوراي مشورتي اجراي راهكار فرهنگي جهان اسلام دست‌يافتني است. اين برنامه به ايجاد يك فرهنگ بشري براي امت اسلامي و ايجاد يك فرهنگ قدرتمند، باز و يك‌پارچه كمك مي‌كند و در واقع به حراست از هويت فرهنگي منجر مي‌گردد.
گفت‌وگوي فرهنگي و همبستگي ميان مسلمانان: فعاليت‌هاي اين برنامه بر ترسيم عوامل همبستگي و گفت‌وگوي ميان مسلمانان از طريق راهبرد تقريب مذاهب اسلامي و پيش‌نويس راهبرد همبستگي فرهنگي اسلامي تأكيد مينمايد. راهبرد تقريب مذاهب اسلامي به سمت وحدت هدايت شده است، حال آنكه پيش‌نويس راهبرد همبستگي فرهنگي اسلامي حول محور تنوع است. هر دو استراتژي موضوع امت اسلامي را مد نظر دارد.
به منظور اجراي اين برنامه، سازمان آیسسکو سازوكارهاي جديدي دربارۀ گفت‌وگو و همبستگي فرهنگي اتخاذ مينمايد. سازوكارهايي نظير سازمان‌دهي اردوهاي كودكان و جوانان، سمپوزيوم‌هاي بين‌المللي با ويژگي تنوع فرهنگي، و سازمان‌دهي سفرهاي زيارتي براي كودكان مسلمان به كشورهاي اسلامي از اين نوع است. همچنين سازمان به توليد مطالب و مستندات سمعي و بصري كه نشان‌دهندۀ ابعاد وحدت و تنوع در جهان اسلام است اقدام مينمايد.
فعاليت‌هاي اين برنامه همچنين مشتمل بر تحكيم روابط ميان دانشمندان اسلامي (علما)، مؤسسات دانشگاهي، مراكز فرهنگي و ساير گروه‌ها به منظور غني‌سازي گفت‌وگو و تقويت همبستگي در توسعۀ فعاليت‌هاي فرهنگي اسلامي است. هدف از اين فعاليت كيفيت‌بخشي به اقدامات فرهنگ اسلامي براي رهبري توليدات، انتشارات و توزيع، به‌دست‌آوردن قدرت رقابت و توان محافظت از هويت فرهنگي در مقابل تمام اشكال سيطره، تأثيرگذاري ماهرانه و ظريف و استانداردسازي برنامه‌ريزي‌شده سلايق، افكار، احساسات و رفتارهاست. اين گونه فعاليت‌ها از نگارش زبان‌هاي ملل مسلمان با الفباي قرآني و تهيۀ فرهنگ‌هاي لغت مختلف به زبان‌هاي ملل مسلمان و همچنين ترجمۀ شاهكارهاي اسلامي به آن زبان‌ها به منظور ارتقای همبستگي در ميان مسلمانان و حفظ وحدت و هويت آنان حمايت مينمايد.
اجراي بيانيۀ اسلامي تنوع فرهنگي: فرهنگ اسلامي، همان‌گونه كه از تاريخ و حقايق كنوني نيز نمايان است، فرهنگي است كه دانش، كار، توسعه و احترام به تفاوت‌ها و به رسميت شناختن تنوع را ستايش مي‌كند. اين فرهنگ، با انسان‌ها صرف نظر از دين و نژاد آن‌ها با بردباري، آزادانديشي و روشن‌فكري رفتار مي‌كند. سازمان آیسسکو فعاليت‌هاي مربوط به تنوع فرهنگي را از طريق توليد و توزيع اسناد و مستنداتي آغاز کرده كه نشان‌دهندۀ آداب و رسوم و هنرهاي مسلمانان و جشن‌هاي مذهبي آنان است. به علاوه، كتب و تحقيقات گوناگوني توسط سازمان در خصوص ابعاد مختلف فرهنگ و تمدن اسلامي در كشورهاي عضو منتشر شده است كه به نماياندن تنوع فرهنگي و غناي فكري، معماري، هنري و ادبي مسلمانان كمك مي‌كند.
به منظور اجرای دستورالعمل‌هاي برنامۀ ميان مدت 2001ــ2009، كه بر گسترش اجراي فعاليت‌هاي تنوع فرهنگي و در عين حال احترام به ويژگي‌هاي فرهنگي مسلمانان، از طريق مشاركت همگان در جهت منافع همگان تأكيد می‌نماید، سازمان در نظر دارد فعاليت‌هاي گوناگوني در چارچوب اين برنامه براي غني ساختن تنوع و تقويت مشاركت خود در توسعۀ همه‌جانبه و پايدار انجام دهد. اين هدف از طريق اهدای جوايز و پاداش به مؤسسات و افرادي تحقق خواهد یافت كه در اين حوزه فعاليت مي‌نمايند و از طريق سازمان‌دهي كاروان‌هاي فرهنگي، نمايشگاه‌هاي هنري و همكاري فشرده با كانال‌هاي ماهواره‌اي و شبكه‌هاي الكترونيكي براي به تصوير كشاندن تنوع فرهنگي کوشش می‌نمایند.
اين فعاليت همچنين از طريق تشويق به ترجمه و انتشار شاهكارها و آثار ادبي در خصوص انديشه‌ها، هنرها، ادبيات و معماري اسلامي، بسترسازي توليد مشترك برنامه‌هاي تلويزيون، مطالعات ميداني و مستندسازي در خصوص تنوع فرهنگ اسلامي و كمك‌هاي مختلف آن به غني‌سازي تمدن بشري و افزايش گفت‌وگو، تفاهم و همسويي بين تمدن‌ها و افزايش پروژه‌هاي علمي و مطالعات فني انجام خواهد شد كه هدف آن ترويج استفاده از تقويم هجري براي ترسيم تنوع فرهنگ اسلامي است.
ب‌ــ فعاليت هاي فرهنگي اسلامي در غرب: سازمان آيسسكو به منظور توجه كافي به مسلمانان در غرب، دو راهبرد تدوين كرده است كه عبارت‌اند از: 1ــ راهبرد نحوۀ اجراي فرهنگ اسلامي در غرب؛ [7] 2ــ راهكار بهره‌گيري از استعدادهاي مسلمان مقيم غرب. [8]
سازمان آيسسكو در اجراي «استراتژي نحوۀ اجراي فرهنگ اسلامي در غرب»، حمايت از مؤسسات اسلامي خارج از جهان اسلام و هماهنگ ساختن فعاليت‌ها و يكسان‌سازي پيام آن‌ها را در دستور كار خود قرار داده است، به طوري كه بتوانند مدافع مسلمانان باشند و بدون نفي قوانين كشورهاي ميزبان و اصول اسلام از حقوق آنان دفاع كنند. همچنين كودكان مسلمان در غرب با توجه به يك‌پارچه‌سازي فرهنگي مورد توجه اين سازمان هستند. به علاوه، تلاش‌هاي ويژه‌اي براي حصول اطمينان از احترام مقامات كشورهاي ميزبان به اعتقادات مسلمانان انجام مي‌دهد. افزون بر اين، سازمان از اين مؤسسات اسلامي حمايت مي‌كند تا در پاسخ به ادعاي كذب عليه اسلام، چهره راستين اسلام و مسلمانان را اعاده كند.
در اين خصوص، سازمان به منظور اجراي فعاليت‌هاي فرهنگي در غرب و توسعه سازوكارهاي اجرايي آن «شوراي عالي آموزش‌وپرورش و فرهنگ در غرب» [9] را تشكيل داده است. این شورا تشكلي است كه براي برنامه‌ريزي فعاليت‌هاي فرهنگي در غرب از طريق هماهنگي بين مراكز فرهنگي ايجاد شده است. همچنين اين شورا به مسائل و مشكلات مسلمانان خارج از دنياي اسلام، به ويژه مسائل مذهبي، آموزشي و اجتماعي و زندگي فرهنگي آنان رسيدگي مي‌كند.
سازمان در اجراي رسالت خود جلسات گوناگوني را با حضور رؤساي مراكز و انجمن‌هاي فرهنگي در اروپا، امريكاي لاتين، كشورهاي حوزه كارائيب و آسيا برگزار مينمايد.
سازمان فعاليت در اين مسير را با تشريك مساعي مؤسسات جامعۀ مدني غربي و دانشگاه‌ها ادامه مي‌دهد تا آنان را نسبت به همكاري با مؤسسات فرهنگي اسلامي خارج از جهان اسلام ترغيب نمايد. سازمان برنامه را با مجموعه‌اي از سمپوزيوم‌هايي آغاز نموده كه در شهرهاي «ليل» فرانسه و «بندر جنوا»ی ايتاليا به دليل انتخاب آن‌ها به عنوان پايتخت‌هاي فرهنگي اروپا در سال 2004 برپا کرده است و به منظور ايجاد پيوند بين مؤسسات فرهنگي اسلامي با ساير مؤسسات غربي تلاش مينمايد تا تبليغات رسانه‌اي مخدوش‌كننده تمدن اسلامي را خنثي سازد و تحريفات موجود در كتب درسي غربي را بر طرف كند.
سازمان همچنين تعدادي از كتاب‌هاي برگزيدۀ اسلامي را به بعضي از زبان‌هاي اروپايي ترجمه مينمايد تا مورد استفاده مسلمانان در كشورهاي غربي قرار گيرد و همچنين اردوهايي تابستاني را براي كودكان مهاجر در كشورهاي عضو برگزار مي‌كند. سازمان علاوه بر موارد فوق از برگزاري كنفرانس‌ها، نمايشگاه‌هاي كتاب و نمايشگاه هنر، آداب و رسوم و ساير ابعاد تمدن اسلامي در جهت منافع مهاجران مسلمان حمايت خواهد نمود. [10]
سازمان آيسسكو به منظور اجراي «راهكار بهره‌گيري از استعدادهاي مسلمان مقيم غرب» توجه ويژه‌اي به بهره‌برداري از توانايي‌هاي مسلمانان مهاجر، ايجاد بانك اطلاعات و هماهنگي اقدامات بين آنان و كشورهاي عضو از طريق گسترش همكاري و مشاركت با مؤسسات تحقيقاتي علمي در كشورهاي توسعهيافته مبذول کرده است تا بدين وسيله در زمان، انرژي و منابع صرفه‌جويي نماید و از تلاش‌هاي موازي اجتناب و از دستاوردهاي شبكه‌هاي موجود استفاده كند.
همچنين سازمان آيسسكو برای متشكل كردن و تقويت ارتباطات و پيوندهاي متخصصان مسلمان در غرب طرح اجرايي «راهكار بهره‌گيري از استعدادهاي مسلمان مقيم غرب» را تدوين نمود و در چهارمين اجلاس وزراي فرهنگ كشورهاي اسلامي در سال 2004 به تصويب رسانيد. سازمان آيسسكو با تدوين اين طرح اجرایي درصدد است تا: 1ــ رابطه‌ها و پيوندهاي ميان متخصصان مسلمان در غرب و كشورهاي موطنشان را درجهت بهره‌مندي از تخصص آن‌ها در توسعه طرح‌ها تقويت و تحكيم كند؛ 2ــ متخصصان مسلمان را براي كمك به تقويت پل گفت‌وگوي تمدن‌ها و همزيستي مسلمانان و جهان غرب و به منظور افزايش همكاري‌هاي بين‌المللي و صلح جهاني ترغيب كند؛ 3ــ اطلاعات جامعي را دربارۀ متخصصان مسلمان در غرب در رشته‌هاي مختلف گردآوري كند؛ 4ــ متخصصان مسلمان در غرب را به علاقه‌مندي عميق به كشورهاي زادگاه خود و صرف تخصص خود در جهت منافع امت اسلام تشويق كند؛ 5ــ به مسأله گستردۀ فرار مغزها به غرب پايان دهد. [11]
در اين طرح، ضمن شناسايي استعدادهاي مسلمانان مقيم غرب، نحوۀ بهره‌گيري از توان و تخصص آن‌ها بررسي شده است. درچارچوب اين طرح برنامه‌هاي ذيل مورد توجه واقع شده است: تشكيل هيأت علمي استعدادهاي مسلمان مقيم غرب؛ سهم استعدادهاي مسلمان مقيم غرب در توسعه همه‌جانبۀ جهان اسلام؛ حمايت از طرح‌هاي ملي استعدادهاي مسلمان مقيم غرب؛ ارتباطات علمي با استعدادهاي مسلمان مقيم غرب؛ سهم استعدادهاي مسلمانان غرب در شفاف‌سازي سيماي اسلام در رسانه‌هاي غربي؛ ايجاد شبكه‌هاي عمومي استعدادهاي مسلمان مقيم غرب. [12]
جــ گفت‌وگو و اتحاد ميان تمدن‌ها: به منظور كاربرد قطعنامه‌هاي دهمين اجلاس سران اسلامي (پوتراجايا، مالزي، اكتبر 2003)، و سي‌ويكمين نشست اجلاس اسلامي وزراي خارجه (استامبول، ژوئن 2004) در خصوص «بيانيۀ جهاني گفت‌وگوي تمدن‌ها»، وظيفۀ تنظيم دستورالعمل‌هاي راهبردي گفت‌وگوي تمدن‌ها به سازمان آيسسكو محول گرديد. به همین منظور سازمان بخش در خور توجهي از فعاليت‌هاي فرهنگي خود را به انجام دادن گفت‌وگو ميان فرهنگ اسلامي و ساير فرهنگ‌ها به منظور تقويت تفاهم و احترام متقابل بين مردم دنيا و دستيابي به صلح پايدار و توسعه همه‌جانبه اختصاص داده است، به‌طوري‌كه هر ساله برنامه‌ها و فعاليت‌هايي را براي تقويت تعامل و همكاري با ساير فرهنگ‌ها و باز بودن به روي آن‌ها اجرا مينمايد. در اين خصوص، سازمان با ساير مؤسسات فعال، در زمينۀ گفت‌وگوي تعاملي، به منظور دستيابي به هم‌نظري بين‌المللي براي دستيابي به اتحاد تمدني، توسعۀ مثبت از طريق بارش آرا و نظریات و تكميل آن‌ها همكاري مي‌كند. به علاوه، سازمان فعاليت‌هاي جديدي را در جهت اين گفت‌وگوي تعاملي در خصوص مباحث فرهنگي و ساير مسائل برنامه‌ريزي مي‌كند. اين‌گونه فعاليت‌ها شامل سازمان‌دهي نشست‌ها در خصوص مباحث خاص، حمايت از انتشار آثار جهانگردان معروف، سازمان‌دهي نمايشگاه‌ها، جشنواره‌ها و كاروان‌ها به منظور گسترش ارتباط ميان افراد مختلف است كه همگي با هدف تبادل و مقايسه تجارب بشري به منظور دستيابي به درك و تفاهم متقابل انجام مي‌شود.
علاوه بر اين، سازمان با عنايت به «تعهدنامۀ رباط» و «بيانيۀ تونس دربارۀ همبستگي تمدن‌ها» [13] كارگاه‌ها و نشست‌هاي متعددي در جهت اجرایي نمودن آن‌ها برگزار كرده است.
دــ گسترش پروژه‌هاي تعامل فرهنگي از ديدگاه اسلامي: در چارچوب اهميتي كه سازمان آیسسکو براي طرح‌هاي تعالي تمدن‌ها قائل است، اين محور جهش و تغيير كيفي بزرگي را در كار سازمان نشان داده است، به‌طوري‌كه وجه مشترك همۀ اين طرح‌ها، پويايي آن‌هاست؛ چرا كه علاوه بر تنوع و غنا بر وحدت و كمال نيز تأكيد می‌کنند.
يكي از پروژه‌هاي تعامل فرهنگي، طرح پايتخت‌هاي فرهنگي اسلامي است كه فعاليتی تركيبي است و بر ميراث امت اسلامي از ابعاد گوناگون تأكيد می‌کند و در عين حال به روي سياست‌هاي فرهنگي كنوني باز است. اين پروژه هماهنگ با اجراي قطعنامۀ سومين كنفرانس اسلامي وزراي فرهنگ (دوحه، 31ــ29 دسامبر 2001) طراحي شد كه مكۀ مكرمه را به عنوان اولين پايتخت فرهنگي اسلامي انتخاب کرد و وظيفۀ انتخاب سالانه سه پايتخت فرهنگي اسلامي را به سازمان آیسسکو واگذار نمود.
در اين باره، سازمان آیسسکو معيارهايي را براي انتخاب اين پايتخت‌هاي فرهنگي اسلامي تعيين، و علاوه بر مكۀ مكرمه، 24 شهر را انتخاب كرده است. اين پايتخت‌ها بين سال‌هاي 2005 و 2014 براساس برنامۀ زماني سازمان، كه به تصويب چهارمين كنفرانس اسلامي وزراي فرهنگ (الجزاير، 16ــ15 دسامبر 2004) رسيده است، گرامي داشته مي‌شوند.
آيسسكو براي سال 2006، شهر تاريخي اصفهان را به عنوان پايتخت فرهنگي جهان اسلام انتخاب نمود كه برنامه‌ها و فعاليت‌هاي متعددي به منظور بزرگداشت اين مناسبت در اصفهان اجرا گرديد.
دومين برنامۀ تعامل فرهنگي «پروژه مركز آيسسكو براي مستندسازي و سياست‌هاي فرهنگي» [14] است كه به دليل ويژگي جدي اين طرح براي كشورهاي عضو، به دست گرفتن رهبري اجرايي آن براي سازمان اهميت خاصي داشت. اين طرح در چهارمين كنفرانس اسلامي وزراي فرهنگ به تصويب رسيد. سازمان پس از آن به امكان‌سنجي پروژه اقدام نمود. اين اقدام گام مهمي در جهت تبديل «راهبرد فرهنگي جهان اسلام» به اقدامی برنامه‌ريزي‌شده است؛ زيرا انجام دادن اين كار مبتني بر نتايج تحقيقات و مطالعات گروه تحقيقات و نظارت است. همچنين اين اقدام ابزار قدرتمندي براي برنامه‌ريزي و پيش‌بيني سياست‌هاي فرهنگي در سطح هر يك از كشورهاي عضو به طور اخص و در سطح جهان اسلام به طور اعم است.
گروه رصدكننده اين پروژه علاوه بر مستندسازي تمامي جنايت‌هاي جنگي عليه ميراث امت اسلامي، مسئول پيش‌بيني فرهنگ و سياست‌هاي فرهنگي خواهد بود.
سومين برنامۀ تعامل فرهنگي به هماهنگي بين گروه‌هاي فعال در تهيۀ دايرۀ‌المعارف اسلامي و حمايت از آن‌ها اختصاص دارد كه در اين خصوص، سازمان آیسسکو براي مجامع دخيل در اين پروژه جلساتي را برگزار مينمايد تا به تسريع فعاليت بيفزايد و از تكرار و موازي‌كاري جلوگيري كند.
ناگفته پيداست كه پيشرفت ملت‌ها اغلب با تدوين دايرۀ‌المعارف‌هاي جامع براي حفظ ميراث آنان و بيان آرمان‌ها و آرزوهاي آنان همراه است. متأسفانه، مسلمانان بهرغم دارا بودن ميراث غني در اين زمينه از كشورهاي غير اسلامي عقب مانده‌اند و بهرغم تدوين چند دايرۀ‌المعارف اسلامي نتوانسته‌اند اتفاق نظر عمومي را جلب و بازتابي از كل امت اسلامي باشند. بنابراين سازمان اين طرح را با مشاركت كارشناسان اين حوزه تقبل كرده است تا دايرۀ‌المعارف‌هاي اسلامي چاپ‌شده در پايتخت‌هاي جهان اسلام را با موفقيت تدوين كند. علاوه بر اين، سازمان به منظور جلوگيري از قلم‌افتادگي و خطا و خدمت‌رساني به تهيۀ دايرۀ‌المعارف اسلامي، هماهنگي لازم را بين آنان برقرار خواهد آورد.
چهارمين برنامۀ تعامل فرهنگي دربارۀ طرح مسيرهاي زيارتي است كه به انجام دادن مطالعات اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي دربارۀ نقش مسيرهاي زيارتي در ايجاد پيوندهاي مختلف ميان جوامع مسلمان و در نتيجه روابط مستحكم بر پايۀ ميراث اجتماعي و فرهنگي اختصاص دارد. اين برنامه موضوع يك كنفرانس ويژه در قاهره (ژوئن 2002)، و يك نشست كارشناسي در رباط (اكتبر 2003)، به منظور ارزيابي مراحل اوليه و پيشنهاد فعاليت‌ها و برنامه‌هاي ممکن بوده است. سازمان در قالب اين برنامه تلاش‌هاي خود براي نشان دادن تأثیرات مثبت زيارت در زندگي مسلمانان را به معرض نمايش مي‌گذارد. [15]
3ــ ايجاد جامعۀ اطلاعاتي و ارتباطي در جهان اسلام:
افزايش استفاده از فنّاوري‌هاي اطلاعات و ارتباطات در بسياري از فعاليت‌هاي انساني به يكي از مشخصه‌هاي جهان امروز تبديل شده است. اين پديده بر جریانات فكري و نظام‌هاي سنتي تأثير مي‌گذارد، همچنين نشان مي‌دهد كه انقلاب اطلاعات و ارتباطات، جهان را به شكل كنوني آن در سطوح سياسي، آموزشي، اقتصادي و اجتماعي تغيير داده است و آيندۀ بشريت با شرايط اين توسعۀ ارتباطي و فنّاورانه تعديل و تنظيم خواهد شد.
كشورهاي توسعهيافته در طي سه دهۀ اخير به تدريج به سوي جامعۀ اطلاعات و دانش‌محور حركت كرده و رهبري ساير كشورها را به‌دست گرفته‌اند و پديدۀ اخير جهاني شدن، كه در حوزۀ جديد فنّاوري اطلاعات و ارتباطات نمود يافته، به كمك آن‌ها آمده است. در آستانۀ هزارۀ جديد، كشورهاي اسلامي با مشکل پيوستن به جامعۀ اطلاعات و ارتباطات دانش‌محور و فراگيري علوم و فنّاوري جديد براي بهبود وضعيت اقتصادي و نماياندن ويژگي‌هاي فرهنگي و حمايت از ارزش‌هاي خود روبه‌رو هستند.
به اين ترتيب، مؤسسات جامعۀ محلي و مؤسسات رسمي، سازمان‌ها، انجمن‌ها و مجامع جهان اسلام هر چه بيشتر نسبت به اهميت افزايش تلاش‌هاي خود براي دستيابي به پيشرفت‌هاي ارتباطي و فنّاوري از طريق بازنگري و بهبود برنامه‌ها، سياست‌ها و سازوكارهاي اجرايي خود در زمينۀ فنّاوري اطلاعات و ارتباطات آگاهي مي‌يابند.
از اين ديدگاه، سازمان آيسسكو به اين موضوع توجه ویژه‌ای نموده است كه در واقع پاسخ به فراخوان برنامۀ ميان‌مدت 2001 ــ 2009 براي افزايش آگاهي نسبت به پيشرفت‌هاي فني، روش‌شناسي و فرهنگي در عصر اطلاعات است. اين برنامه بر توجه به ضرورت‌ها و اصول فرهنگ اطلاعات براي توسعه، اتخاذ تصميمات مناسب سياسي و مالي براي ايجاد چارچوب و زيرساخت ضروري براي توسعۀ اطلاعات و ارتباطات در جهان اسلام بدون نفي ارزش‌هاي اخلاقي آن و ويژگي‌هاي تمدني و فرهنگي و گسترش و ارتقای آن‌ها در جهاني كه باز بودن و رقابت آزاد در آن رواج دارد تأكيد مينمايد.
توجه به اين موضوع با راهكار فرهنگي جهان اسلام مصوب چهارمين كنفرانس اسلامي وزراي فرهنگ مطابقت دارد.
سازمان بنا دارد كه در برنامۀ عمل 2007 ــ 2009 نيز بر تداوم توجه خود به اين حوزه پايدار بماند و مساعدت فني و مالي خود را به كشورهاي عضو براي كمك مؤثر به گفت‌وگوي بين‌المللي در خصوص فنّاوري اطلاعات و ارتباطات، همچنين طرح ايجاد جامعۀ اطلاعات كه توسط اجلاس سران دربارۀ جامعه اطلاعاتي در ژنو در سال 2003 مطرح و در مرحلۀ دوم اجلاس در سال 2005 در تونس دنبال شد، ادامه دهد.
سازمان در چارچوب اين حوزۀ فعاليت، به تنظيم تأثيرات اخلاقي، اجتماعي و فرهنگي فنّاوري اطلاعات و ارتباطات اقدام می‌کند. همچنين سازمان، به منظور تضمين امنيت فرهنگي و اطلاعاتي راه‌حل‌هاي جبراني را براي مقابله با تاثیرات منفي اين فنّاوري‌ها پيشنهاد مي‌كند.
سازمان از طريق تدوين يك چارچوب اسلامي «مبادله و تكامل متقابل» به گسترش كانال‌هاي تبادل كارشناسي فني و برنامه‌هاي اطلاعاتي و ارتباطي در ميان كشورهاي عضو اقدام مينمايد. هدف از اين اقدام كاهش وابستگي به كشورهاي توسعهيافته از طريق ايجاد باشگاه‌هاي اطلاعات و ارتباطات اسلامي و درخواست تأسيس «صندوق همبستگي ديجيتال اسلامي» براي همكاري و همپوشي بيشتر ميان كشورهاي عضو در اين زمينه است.
سازمان در جهت اعادۀ چهرۀ واقعي مسلمانان و اسلام و هماهنگ با قطعنامۀ چهارمين كنفرانس اسلامي وزراي فرهنگ، كه وظيفه اجراي برنامه‌هاي مربوط به مقابله با تبليغات دروغين رسانه‌ها عليه اسلام و تمدن اسلامي را به سازمان واگذار كرده است، و به منظور انتشار اطلاعات صحيح در خصوص اسلام، نمايش تمدن آن، جهان شمولي و دگرپذيري آن تلاش‌هاي مضاعفي انجام خواهد داد.
در این چارچوب، سازمان از شبكه‌هاي اطلاعاتي براي تقويت تفاهم و توافق از طريق شركت مؤثر در مجامع جهاني گفت‌وگوي واقعي و مجازي استفاده مينمايد. همچنين، سازمان فعاليت‌هايي را سازمان‌دهي مي‌كند كه هدف از آن تنوير افكار عمومي بين‌المللي و به‌ويژه مؤسسات رسانه‌اي بين‌المللي براي خاتمه دادن به تبليغات خصمانه و حقايق تحريف‌شده‌اي است كه تعدادي از كانال‌هاي رسانه‌اي بين‌المللي از زمان واقعه 11 سپتامبر 2001 به طور روزافزون و گسترده از طريق فنّاوري‌هاي نوين اطلاعاتي و ارتباطي و زبان‌هاي پرمخاطب به آن مبادرت كرده‌اند.
مهم‌ترين برنامه‌ها و فعاليت‌هاي سازمان آيسسكو برای ايجاد جامعۀ اطلاعاتي و ارتباطي در جهان اسلام عبارت اند از:
الف‌ــ ستون‌هاي توسعۀ فرهنگ اطلاعات و ارتباطات در جهان اسلام: يكي از ويژگي‌هاي بارز توسعه فنّاوري اطلاعات و ارتباطات در اين حقيقت نهفته است كه اين فنّاوري‌ها مرزها را چنان در مي‌نوردند كه متوقف ساختن جريان اطلاعاتي‌ای كه از طريق اينترنت، ماهواره‌ها و ساير كانال‌ها عبور مي‌كند، ناممكن است. از اين ديدگاه، توسعۀ فنّاوري اطلاعات و ارتباطات، يكي از ابعاد مهم پديدۀ جهاني شدن فرهنگي محسوب مي‌گردد كه طي دهۀ آخر قرن بيستم و سال‌هاي آغازين اين هزاره گسترش شگرفي يافته است.
سازمان آيسسكو در حمايت از تلاش كشورهاي عضو براي تقويت ستون‌هاي توسعۀ فرهنگ اطلاعات و ارتباطات همواره آن‌ها را به مرور برنامه‌ها، قوانين و سياست‌هاي مربوط ترغيب مينمايد. همچنين سازمان سازوکار‌هاي لازم را براي حمايت از تلاش این كشورها در ايجاد ظرفيت‌هاي مقابله با تأثیرات منفي گسترش شكاف ديجيتالي تدوین می‌کند و به منظور كاهش این شكاف، از طريق تأمين منابع مالي و توسعۀ زيرساختار و تجهيزات و ظرفيت‌سازي نيروي انساني براي ادغام مؤثر در فرآيند همبستگي ديجيتالي جهاني، مساعدت لازم را براي كشورهاي عضو فراهم مي‌آورد.
مهم‌ترين برنامه‌ها و فعاليت‌هاي سازمان آيسسكو در خصوص عملي كردن توصيه‌های بیانیۀ اصول و برنامۀ عمل صادر شده در «اجلاس جهانی سران جامعه اطلاعاتی» (ژنو، دسامبر 2003) عبارت‌اند از:
1ــ كاهش شكاف ديجيتالي جهان اسلام با ديگران: با عنايت به اينكه شكاف ديجيتالي بازنمود مسأله‌ای جديد در جهان اسلام و تهديدي براي افزايش نابرابري توسعه‌اي بين جهان اسلام و كشورهاي توسعهيافته محسوب مي‌شود و با توجه به اينكه جهان اسلام بر اين نكته آگاهي دارد كه مسألۀ از ميان برداشتن شكاف ديجيتالي مستلزم زمينه‌سازي براي ايجاد جامعۀ اطلاعاتي و ارتباطي است، اين مهم از طريق آسان‌سازي راه‌هاي بهره‌مندي از خدمات ديجيتالي از طريق ساده‌سازي روشهاي قانوني و نهادينه، پايداري سرمايه‌گذاري بر دانش، ترغيب ابتكارات فردي، حمايت از نوسازي فنّاوري‌ها و توسعۀ سازوكارهاي آموزش و تربيت به منظور توسعۀ ظرفيت منابع انساني و تضمين تسلط آنان بر فنّاوري‌هاي جديد ممکن خواهد بود.
براساس نتايج نشست‌هاي كارشناسي منطقه‌اي برگزارشده توسط سازمان آيسسكو، يكي از دلايل اصلي افزايش شكاف ديجيتالي در كشورهاي عضو، فقدان پرسنل مجرب و تحصيل‌كرده در اين حوزه، و نابرابري ميان كشورهاي عضو در شبكه‌ها و تجهيزات مخابراتي ثابت و سيار و زيرساخت‌هاي حمل و نقل و ارتباطات است.
سیر آهستۀ همگامي با نوآوري‌هاي قانوني بين‌المللي، سرمايه‌گذاري ضعيف بخش خصوصي در زمينۀ اطلاعات و ارتباطات و توجه غير كافي جامعۀ مدني به موضوعات مربوط به انتشار فرهنگ اطلاعات و ارتباطات از دلايل ديگر افزايش شكاف ديجيتالي در كشورهاي اسلامي است.
به همين دلايل، سازمان آيسسكو قصد دارد كشورهاي عضو را نسبت به اهميت تغييرات ناشي از فنّاوري اطلاعات و ارتباطات و به طور كلي فنون ديجيتالي حساس نمايد. بنابراين سازمان، اهداف و برنامه‌هاي ذيل را در دستور كار خود دارد: افزايش آگاهي كشورهاي عضو دربارۀ نياز به گسترش فرهنگ ديجيتالي در ميان گروه‌هاي اجتماعي، به‌ويژه كودكان، جوانان و زنان، از طريق گسترش دامنۀ استفاده از اينترنت در بين گروه‌ها و افراد؛ افزايش ظرفيت‌ها و قابليت‌هاي كاركنان شاغل در زمينۀ اينترنت و انتشارات ديجيتالي؛ كمك به يافتن كانال‌هاي تبادل نظر كارشناسي ميان كشورهاي عضو.
2ــ برنامۀ طرح «دهۀ فرهنگ اطلاعات و ارتباطات در جهان اسلام»: آيسسكو به منظور حساس‌سازي كشورهاي اسلامي نسبت به حوزۀ فنّاوري اطلاعات و ارتباطات، طرح «دهۀ فرهنگ اطلاعات و ارتباطات در جهان اسلام» را هم‌زمان با اجلاس سران جامعۀ اطلاعاتي اعلام كرد و آن را در برنامه‌هاي عمل سه‌سالانۀ خود قرار داد.
مهم‌ترين اقدامات سازمان در خصوص اين طرح، تهيۀ گزارش دقيقي دربارۀ وضعيت فنّاوري اطلاعات در كشورهاي عضو عربي، افريقايي و آسيايي بود.
سازمان همچنين در اين طرح به دنبال دستيابي به نوعي امنيت فرهنگي است كه از طريق تقويت هويت فرهنگي و تمدني اسلامي و نمايش عمومي گنجينه‌هاي آن در سطح ملي براي افزايش آگاهي دربارة ارزش‌هاي آن و ترسيم ويژگي‌ها و سهم آن در ايجاد تمدن بشري در سطح بين‌المللي، ممكن مي‌باشد.
ب‌ــ تسلط و مهارت در استفاده از فنّاوري اطلاعات و ارتباطات در جهان اسلام: از آنجا كه تسلط و مهارت در دانش و فنّاوري اطلاعات و ارتباطات به يكي از شاخص‌هاي پيشرفت ملت‌ها در مسير دستيابي به توسعۀ پايدار تبديل شده است، سازمان در جهت حساس‌سازي كشورهاي عضو نسبت به نياز و ضرورت توجه بيشتر به برنامه‌هاي آموزش ضمن خدمت كاركنان شاغل در زمينۀ فنّاوري اطلاعات و ارتباطات تلاش مي‌كند.
در اين خصوص، كمك به كشورهاي عضو در اتخاذ روش علمي براي تعيين اولويت‌ها در ايجاد ظرفيت منابع انساني در حوزۀ فنّاوري اطلاعات و ارتباطات به منظور دستيابي به حداقل خودكفايي در برنامه‌ها و محتوا مطابق با ويژگي‌هاي فرهنگي و اخلاقي مسلمانان، در دستور كار سازمان قرار دارد. برای اجرای این مهم سازمان از «مراكز منطقه‌اي آموزش و توليد محصولات چندرسانه‌اي سمعي و بصري» براي دستيابي به اين اهداف، استفاده مي‌كند. در حال حاضر سازمان سه مركز منطقه‌اي آموزش و توليد محصولات چندرسانه‌اي سمعي و بصري را در كشورهاي ايران، سوريه و سودان ايجاد كرده است.
جــ جهان اسلام و تحولات بين‌المللي در عرصۀ فناوري اطلاعات و ارتباطات: يكي از فعاليت‌هاي سازمان در عرصۀ فنّاوري اطلاعات و ارتباطات توجه و تأكيد بر ابعاد اخلاقي و فرهنگي است تا آگاهي كودكان و جوانان را نسبت به خطرهای پنهان پيام‌هاي رسانه‌اي پرزرق و برق و هيجان‌انگيزي كه بر فكر آنان تأثير مي‌گذارد و آنان را از ارزش‌هاي فرهنگي و مذهبي‌شان منحرف مي‌سازد، افزايش دهد.
مهم‌ترين اقدامات سازمان در اين خصوص عبارت‌اند از: حساس‌سازي كشورهاي عضو نسبت به اهميت بررسي ابعاد اخلاقي و فرهنگي محتواي فنّاوري اطلاعات و ارتباطات؛ ارتقای ابعاد اخلاقي و فرهنگي رسانه‌هاي جمعي نوين و سنتي؛ محافظت از گروه‌هاي مختلف اجتماعي در مقابل تأثیرات منفي پيام‌هايي كه از طريق كانال‌هاي محلي و بين‌المللي اطلاعاتي و ارتباطي ارائه مي‌شود.
همچنين سازمان به منظور همكاري و همپوشي ميان كشورهاي اسلامي براي ايجاد جامعۀ اطلاعاتي و ارتباطي به دنبال تهيۀ يك راهبرد اسلامي متحدالشكل براي اطلاعات و ارتباطات است.
از ديگر سازوكارهاي مصوب سازمان براي تقويت همكاري و همياري در بخش اطلاعات و ارتباطات مي‌توان به طرح «مجمع اسلامي اطلاعات و ارتباطات» اشاره كرد. اين مجمع از چارچوبي براي تبادل اطلاعات و ارتباطات و همياري و تكامل متقابل ميان كشورهاي عضو تشكيل مي‌شود و ابزاري براي ايجاد يك مبناي استوار براي جامعۀ اطلاعات اسلامي خواهد بود.
در همين چارچوب، سازمان يك صندوق همكاري اسلامي ديجيتالي را تأسيس، و كشورهاي عضو از جمله دولت‌ها، بخش خصوصي و جامعه مدني را به سهيم شدن در حمايت از راهكارهاي الكترونيكي تشويق خواهد كرد. هدف از اين كار كاهش فاصله و شكاف ديجيتالي ميان مناطق شهري و روستايي و گسترش فرهنگ اطلاعات و ارتباطات ميان همۀ قشرهای اجتماعي خواهد بود.
دــ اصلاح چهرۀ اسلام و تمدن اسلامي در رسانه‌هاي بين‌المللي: اكثر رسانه‌هاي گروهي، به ويژه رسانه‌هاي غربي، به دليل برخورداري از ظرفيت عظيم خود براي گسترش سريع و نفوذ و جذابيت زياد و نيز استفاده از مبارزات رسانه‌اي گسترده و برنامه‌ريزي‌شده، توانسته‌اند با مخدوش كردن چهرۀ اسلام و تمدن اسلامي آن را به يكي از دغدغه‌هاي مهم جوامع مسلمان مبدل كنند. در نتيجۀ اين مبارزۀ گسترده رسانه‌اي عليه اسلام و تمدن اسلامي، واقعيت مخدوش، و افكار عمومي بين‌المللي منحرف، و در همه جاي جهان عليه مسلمانان، از جمله مسلمانان مقيم جوامع غربي، برانگيخته شده است.
اين رسانه‌ها و گروه‌هاي حامي آن‌ها در صددند ارتباط ميان جهان اسلام و جامعۀ بين‌المللي را قطع کنند تا به مقاصد پنهاني خود دست يابند. اين گروه‌ها تمايلي به توسعه و تقويت روابط دوستانۀ ميان جهان اسلام و ساير كشورها ندارند. بنابراين، در تلاش‌اند با تمام مساعي خود جامعۀ بين‌المللي را از اسلام بترسانند. آن‌ها، با دستاويز قرار دادن هر رويداد غير معمول يا اقدام غير مسئولانه از سوي افراد يا گروه‌هاي متعلق به جهان اسلام، به مخدوش كردن حقيقت، ايجاد اختلال و ايراد اتهام عليه اسلام به عنوان يك مذهب، فرهنگ و تمدن اقدام می‌کنند.
سازمان آيسسكو با توجه به چهرۀ اسلام و تمدن اسلامي در رسانه‌هاي بين‌المللي، با آگاهي از مشکلات و موانع جدي در اين زمينه و نياز به تلاش بيشتر در نشر اطلاعات صحيح دربارۀ اسلام، بازسازي چهرۀ آن و پاسخ به مبارزات خصمانۀ عليه اسلام، فعاليت خود را بر بهره‌گيري از فنّاوري اطلاعات و ارتباطات، از جمله رسانه‌هاي نوشتاري و سمعي‌بصري، اينترنت و كانال‌هاي ارتباطي جديد متمركز نموده است تا چهرۀ اسلام و تمدن اسلامي را بر اساس «چارچوب كلي طرح اجرايي پاسخگويي به مبارزۀ گستردۀ رسانه‌اي عليه اسلام و تمدن اسلامي» بازسازي كند. اين طرح از سوي چهارمين اجلاس وزراي فرهنگ كشورهاي اسلامي تصويب، و برای اجرا به سازمان محول گرديد.
آيسسكو همچنين به منظور ايجاد فرهنگ ارتباط ميان افراد جوامع مسلمان، توجه ويژه‌اي به ارتباط كشورهاي عضو براي دستيابي به تفاهم و درك متقابل دارد؛ فرهنگي كه از تلاش براي بازسازي چهرۀ اسلام و تمدن اسلامي در خارج از جهان اسلام حمايت خواهد كرد. به این منظور، منابع مالي و فني براي ايجاد شبكه‌هاي رسانه‌اي و همكاري با نهادهاي رسانه‌اي بين‌المللي و خبرنگاران و روزنامه‌نگاران طرفدار جهان اسلام بسيج مي‌شود. [16]
سازمان آيسسكو در هر سال بيش از پانصد برنامه در زمينه‌هاي علوم، آموزش و فرهنگ در قالب‌هاي مختلف، اعم از كنفرانس، كارگاه، سمينار و پژوهش، در كشورهاي مختلف اسلامي و غير اسلامي ــ با دارا بودن اقليت مسلمان ــ اجرا مي‌كند. اين فعاليت‌ها به منظور تحقق هدف كلي شكل‌دهي به امت اسلامي و تقويت جايگاه ملل مسلمان در جهان است. بنابراين طبيعي است كه اين حجم فعاليت به شكل‌گيري روش‌ها و هنجاري جديد و بالتبع شكل‌دهندۀ هويت جديد فرهنگي در كشورهاي اسلامي منجر مي‌گردد.
اساساً يكي از اقدامات اساسي سازمان آيسسكو تدوين استراتژي‌ها در خصوص موضوعات مختلف است. تدوين استراتژي‌هايي درخصوص، فرهنگ اسلامي، تقريب مذاهب مسلمانان و نحوۀ اجراي فرهنگ اسلامي در غرب از جمله آن‌هاست. هركدام از اين استراتژي‌ها در حكم قواعد و روشهاي نه لزوماً لازم‌الاجرا ولي در خور توجه و عنايت در كشورهاي اسلامي مي‌باشد كه تدوين و اجراي برنامه‌هاي متعدد پيرامون هريك از اين استراتژي‌ها به تقويت هويت مشترك فرهنگي اسلامي در بين كشورها منجر مي‌گردد.
در هر حال با عنايت به نكات فوق، سازمان آيسسكو با طراحي استراتژي‌هاي متعدد فرهنگي و تدوين راهكاري مربوط به آن‌ها و همچنين اجراي برنامه‌ها و فعاليت‌هاي متنوع، گام مهمي در طراحي مهندسي فرهنگي جهان اسلام برداشته است.
كشورهاي اسلامي با جمعيتي بیش از یک میلیارد نفر و در وسعتي بيش از 31 ميليون كيلومترمربع بخش عظيمي از گسترۀ كرۀ زمين را در برگرفته، ولي در معادلات سياسي، اقتصادي و فرهنگي هرگز جايگاه و شأن متناسب با خودشان را پيدا نكرده‌اند.
طی دهه‌هاي گذشته تلاش‌هاي متعددي شده است تا كشورهاي اسلامي با همكاري و تلاش جمعي بتوانند ضعف و ناتواني خود را در سطح نظام بين‌المللي تا حدي رفع نمايند، ولي آن تلاش‌ها كمتر به نتيجۀ مطلوب و مورد نظر رسيده است.
با تشكيل سازمان كنفرانس اسلامي در سال 1969 كه در واقع عکس‌العملی در برابر تجاوزات روزافزون رژيم صهيونيستي به اماكن مقدسۀ اسلامي از جمله مسجدالاقصي در بيت‌المقدس بود، بسياري از سياست‌مداران و انديشمندان كشورهاي اسلامي تصور كردند كه اين سازمان بستري را فراهم خواهد كرد كه در نهايت به وحدت جمعي كشورهاي اسلامي خواهد انجاميد، اما اقدامات سازمان نشان داد كه در حل بسياري از مشكلات سياسي بين اعضا ناتوان است.
سازمان كنفرانس اسلامي طی بيش از سه دهه حيات خود نشان داده كه اختلاف‌هاي سياسي و عقيدتي بين اعضا آن قدر شديد است كه در عرصه‌هاي سياسي نمي‌توان چشم‌انداز روشني ترسيم كرد.
سازمان كنفرانس اسلامي در پي ناكامي‌هاي خود تلاش كرد با تأسيس سازمان‌هايي در زمينه‌هاي اقتصادي، تجارت و حمل و نقل، حركت در مسير نزديك ساختن ملل مسلمان را هموار سازد، اما نتايج به‌دست‌آمده خيلي مطلوب نبود. در آخرين اقدام، وزراي امورخارجه كشورهاي عضو سازمان كنفرانس اسلامي به اين جمع‌بندي رسيدند كه بهترين بستر براي نزديك شدن مواضع كشورهاي اسلامي، فعاليت در عرصه‌هاي فرهنگي و علمي است. به عبارت ديگر با وارد شدن از اين مدخل، چشم‌انداز بهتر و مسير سهل‌تر و مطمئن‌‌تري براي دستيابي به نتايج مشخص و مفيد ايجاد خواهد گرديد. به همین منظور سازمان آيسسكو در ژانويه 1981 تأسیس گرديد. سازمان علمي، فرهنگي و آموزشي اسلامي (آيسسكو) كه زيرمجموعۀ سازمان كنفرانس اسلامي مي‌باشد، عرصۀ مناسبي را فراروي كشورهاي اسلامي قرار داده است كه فعاليت‌هاي آن روز به روز چشمگيرتر مي‌شود و در واقع زمينه‌اي شده است تا كشورهاي اسلامي با همكاري در زمينه‌هاي فرهنگ، علوم و آموزش در جهت نزديك‌سازي ملل مسلمان به يكديگر تلاش نمايند.
در مقالۀ حاضر ابتدا به تاريخچه‌اي از شكل‌گيري، اهداف و اقدامات سازمان آيسسكو اشاره شده و سپس مهم‌ترين اقدامات و فعاليت‌هاي این سازمان در زمينه‌هاي فرهنگ و هويت فرهنگي ميان كشورهاي عضو و همچنين اقليت‌هاي مسلمان در ساير كشورها ذكر گشته است.
سازمان آيسسكو و اهداف آن
اساسنامۀ سازمان آيسسكو با هدف تحكيم همبستگي، همكاري ميان جوامع اسلامي در قالب اصول سعه صدر و ارزش‌هاي والاي اسلام پايه‌ريزي گرديد. در اساسنامۀ اين سازمان دولت‌هاي عضو با اعتقاد به اسلام به عنوان دين سعه صدر، فرهنگي سازنده، تمدني انساني و شيوه‌اي براي زندگي؛ با تأكيد بر اينكه اسلام به عنوان دين ارزش‌هاي معنوي، اخلاقي و فرهنگي و دين تمدن‌سازي كه در ايجاد تمدن بشري و غناي آن بسيار حائز اهميت است؛ با توجه به اهميتي كه اسلام به دانش و فراگيري علوم قائل است؛ با توجه به آرمان‌ها و آرزوهاي قلبي امت مسلمان در دستيابي به همكاري، اتحاد و پيشرفت در قالب اصول رواداري اسلامي؛ با تعهد به ارتقای آموزش، علوم و فرهنگ براي حصول تفاهم متقابل، تحكيم دوستي، برادري و گسترش صلح ميان مردم جهان؛ با تمايل به تحكيم گفت‌وگوي ثمربخش ميان فرهنگ‌ها براي دستيابي به همزيستي تمدن‌ها كه ضامن احترام به هويت فرهنگي همه ملل خواهد بود؛ با تصديق اصول برابري، همبستگي و همياري متقابل براي تحكيم همكاري و در نتيجه توسعه آموزش، علوم، فنّاوري فرهنگ و ارتباطات به طرق مقتضي، موافقت خود را نسبت به منشور سازمان اسلامي آموزشي، علمي و فرهنگي (آيسسكو) اعلام كرده‌اند. [1]
به طور كلي اهداف سازمان آيسسكو عبارت‌اند از: الف‌ــ تقويت و تحكيم همكاري بين كشورهاي عضو در زمينۀ آموزش، علوم، فرهنگ و ارتباطات؛ ب‌ــ توسعۀ علوم كاربردي و استفاده از فنّاوري‌هاي پيشرفته در چارچوب ارزش‌ها و آرمان‌هاي متعالي و جاودانۀ اسلامي؛ جــ تحكيم تفاهم ميان ملل مسلمان و كمك به تحقق صلح و امنيت جهاني از راه‌هاي مختلف به‌ويژه از طريق آموزش، علوم، فرهنگ و ارتباطات؛ دــ ايجاد هماهنگي بين نهادهاي تخصصي سازمان كنفرانس اسلامي در زمينۀ آموزش، علوم، فرهنگ و ارتباطات، از يك طرف، و كشورهاي عضو سازمان اسلامي (آيسسكو)، از طرف ديگر، براي تحكيم همبستگي اسلامي؛ هـ ــ مبنا قراردادن فرهنگ اسلامي در برنامه‌هاي درسي كليۀ سطوح و مقاطع آموزشي؛ وــ تحكيم فرهنگ اصيل اسلامي و صيانت از استقلال تفكر اسلامي در مقابله با كليه اشكال تهاجم فرهنگي و تمامي عوامل تحريف و حفظ ويژگي‌هاي اصلی تمدن اسلامي؛ زــ پاسداري از هويت اسلامي مسلمانان در كشورهاي غير مسلمان.
همچنين در اساسنامه سازمان آيسسكو اشاره شده است كه براي تحقق اهداف فوق از روشهاي ذيل استفاده خواهد شد: الف‌ــ فعاليت در زمینۀ گسترش فرهنگ اسلامي و زبان قرآن كريم در سطح جهان ميان ملل غيرعرب‌زبان از طريق همكاري با سازمان‌هاي علمي، فرهنگي و آموزشي اتحاديۀ عرب و ساير سازمان‌ها و نهادهاي اسلامي براي برنامه‌ريزي و حمايت از طرح‌هاي مناسب؛ ب‌ــ حمايت از سازمان‌هاي فعال در امور آموزشي، علمي، فرهنگي و ارتباطات براي گسترش اهداف سازمان آيسسكو؛ جــ حمايت از دانشگاه‌ها، دانشكده‌ها و مؤسسات دولتي و خصوصي متخصص در زمينۀ مطالعات قرآني، زبان عربي و فرهنگ اسلامي و اصلاح برنامه‌هاي آموزشي، كتاب‌هاي درسي و روشهاي تدريس آن‌ها به منظور تحقق تكامل فرهنگي؛ دــ تقويت مراكز و نهادهاي تخصصي براي حمايت از فعاليت‌هاي علمي و آموزشي افراد، سازمان‌ها، انجمن‌هاي خيريه يا مراكز اسلامي فعال در ترويج فرهنگ اسلامي و تدريس قرآن كريم و زبان عربي، تشويق و حمايت تلاش‌هاي كشورهاي عضو به تهيۀ برنامه‌هاي آموزشي، فني و آموزش عملي و حمايت از اين برنامه‌ها و نيز تشويق محققان و مبتكران مسلمان؛ هـ ــ كمك به دانشگاه‌هاي كشورهاي اسلامي و غيراسلامي و تشويق آن‌ها به ايجاد كرسي‌ها، مؤسسات و گروه‌هاي مطالعات و فرهنگ اسلامي و برقراري همكاري مؤثر ميان آن‌ها؛ وــ ترويج كارهاي تحقيقي و مطالعاتي براي توسعه و ارتقای آموزش در كشورهاي اسلامي و القاي ويژگي اسلامي به تمامي ابعاد تمدن، هنر و فرهنگ؛ زــ برگزاري كنفرانس‌ها، سمپوزيوم‌ها و سمينارها و تشويق به تأسيس نهادهاي آموزشي و علمي با همكاري دولت‌ها، سازمان كنفرانس اسلامي و مجامع و سازمان‌هاي فعال در زمينه‌هاي آموزش، علوم، فرهنگ و ارتباطات. [2]
تدوين و اجراي استراتژي فرهنگي جهان اسلام
بر همين اساس، فعاليت‌هاي مشترك كشورهاي اسلامي در زمينۀ فرهنگي، با تصويب «استراتژي فرهنگي جهان اسلام» از سوي ششمين كنفرانس سران اسلامي، در دسامبر 1991، در داكار (سنگال) آغاز شد كه براساس معيارهاي علمي، سياسي و فرهنگي، فتح تازه‌اي در عرصۀ تلاش‌هاي فرهنگي اسلامي بود. مسئوليت تهيه و پيگيري اين استراتژي بر عهدۀ سازمان آيسسكو بود. در واقع اين سند تحكيم‌بخش اهداف وحدت اسلامي از جمله وحدت عقيده، ديدگاه‌ها، هدف و سرنوشت بوده و هست.
استراتژي فرهنگي جهان اسلام، كه بر هويت تمدني ــ اسلامي تأكيد دارد، وابستگي و پيوستگي امت اسلامي را با ريشه‌ها، ارزش‌ها و بنيادهاي خود عمق مي‌بخشد و سياست همبستگي اسلامي را از نظر فلسفي، اعتقادي، رفتاري و نيز از لحاظ روش‌ها، شيوه‌ها و ابزارها تحكيم مي‌كند.
هدف از این استراتژی رهايي از سلطۀ فرهنگي بيگانه و ايستادگي در برابر خطرهایي است كه هويت فرهنگي اسلام را تهديد می‌کند. [3]
هماهنگي و همكاري ميان مؤسسات و سازمان‌هاي اسلامي و جهاني مشترك؛ تأكيد بر همبستگي اسلامي و روح اسلام در رهنمودهاي فرهنگي؛ اجرای پروژه‌هاي بزرگ فرهنگي همچون دايرۀ‌المعارف، برنامه‌هاي ترجمه، تحقيق در آثار كلاسيك، برقراری هماهنگي در مواضع كشورهاي اسلامي در محافل بين‌المللي به منظور تضمين دفاع مؤثر از مسائل و منافع امت اسلامي از جمله حمايت از مقدسات و دفاع از حقوق اقليت‌هاي مسلمان [4] از جمله شیوه‌های مهم برای تحقق این هدف می‌باشد که در سند استراتژی فرهنگی جهان اسلام به آن‌ها اشاره شده است.
در هر حال با عنايت به سند استراتژي فرهنگي جهان اسلام يكي از وظایف مهم آيسسكو فعاليت در زمينۀ فرهنگ و ارتباطات است كه بر استحكام هويت فرهنگي جهان اسلام برای رويارويي با استانداردهاي فرهنگي تحميل‌شده توسط فرايند جهاني‌سازي لجام‌گسيخته تأکید دارد.
به طوركلي سازمان آيسسكو در زمينۀ فرهنگ و ارتباطات چهار هدف اصلي را دنبال مي‌كند: 1ــ نوسازي فرهنگ اسلامي در تهذيب تمدن بشری؛ 2ــ ترويج اصل تنوع فرهنگي در قالب گفت‌وگوي تمدن‌ها، فرهنگ‌ها و اديان؛ 3ــ اهمیت‌بخشیدن به سهم فرهنگ اسلامي در توسعۀ پايدار؛ 4ــ تقويت توانایی كشورهاي عضو در زمينۀ اطلاعات و فنّاوري ارتباطات در جهت توسعه پايدار. [5]
درهرحال سازمان آيسسكو در پرتو اهداف فرهنگي خود تلاش مي‌كند تا ضمن از بين بردن اطلاعات نادرست در مورد اسلام و مسلمانان در رسانه‌هاي گوناگون خبري در دنياي غرب، هويت فرهنگي اسلامي را تقويت، و مباني مستحكمي براي همزيستي با ديگر فرهنگ‌ها و تمدن‌ها تدوين کند.
بيانيۀ تنوع فرهنگي اسلامي
در بيانيۀ تنوع فرهنگي، به ضرورت تعامل كشورهاي اسلامي و به‌طوركلي فرهنگ و تمدن اسلامي با ديگر فرهنگ‌ها و تمدن‌ها اشاره گشته و به برداشت صحيح اسلامي از حقوق بشر و فرهنگ عدالت و صلح تأكيد شده است.
«ملل مسلمان بار ديگر همچون هميشه پايبندي خود را به فرهنگ عدالت، صلح و سعۀ صدر اعلام مي‌دارند ... . صلح درواقع متضمن احترام به حقوق بشر، عزم و ارادۀ واقعي و جمعي به همزيستي براساس ارزش‌هاي مشترك انساني و رعايت حقوق بشر براي صيانت از هويت، فرهنگ‌ها و تمدن‌هاي مربوط است كه به نوبۀ خود به غناي ميراث فرهنگي و تمدني همۀ افراد بشر خواهد انجاميد.» [6]
محورهاي مهم مورد تأكيد آيسسكو در مهندسي فرهنگي جهان اسلام
1ــ هويت فرهنگي اسلامي و تنوع فرهنگي:
تقويت هويت فرهنگي اسلامي در رأس اهداف سازمان آيسسكو قرار دارد، به‌طوري‌كه عمدۀ برنامه‌ها و فعاليت‌هاي فرهنگي اين سازمان با هدف افزايش آگاهي دربارۀ اهميت هويت فرهنگي است. اين فعاليت‌ها و برنامه‌ها همچنين به تقويت هويت فرهنگي امت اسلام كمك كرده است. جهت‌گيري جديد اين هدف ايجاد هويت فرهنگي اسلامي از طريق تنوع فرهنگي است. اين مقوله از يك‌سو پاسخی به توصيه‌هاي بيانيۀ اسلامي تنوع فرهنگي، مصوب چهارمين اجلاس وزراي فرهنگ كشورهاي اسلامي، و از سوي ديگر بيان واقعيت فرهنگ اسلام می‌باشد كه به خودي خود به روي جهانیان باز است. اصول فرهنگ اسلامي از قرآن كريم و سنت پيامبر اكرم(ص) نشأت مي‌گيرد كه هر دو این نيز به روی فرهنگ‌هاي دنيا گشوده است. بنابراين، ارتباط و تعامل متقابل با ساير فرهنگ‌ها يكي از اصول و اهداف اصلي فرهنگ اسلامي است.
در واقع، ماده 4 بيانيۀ اسلامي تنوع فرهنگي تایيدي بر سهم تمدن و فرهنگ اسلامي در تقويت تنوع فرهنگي جهاني است. سازمان آيسسكو بر آن است تا بر مسأله فوق از طريق دو ويژگي شاخص فرهنگ اسلامي، يعني ميراث معنوي با يك‌پارچگي اجزای ثابت و چندگانگي الگوهاي معنوي و ميراث مادي با بازتاب تعامل خلاق ميان تمدن‌ها و فرهنگ‌ها، تأكيد کند.
سازمان آيسسكو در چارچوب اين موضوع، برنامه‌ها و فعاليت‌هايي را تهيه كرده است كه سهم تمدن اسلامي در تقويت تنوع فرهنگي را به نمايش بگذارد. اين موضوع از طريق بزرگ‌نمايي الگوهاي معنوي آن در سطح شخصيت‌هاي صاحب‌نام و نهادهاي فكري اسلامي تحقق مي‌يابد. سازمان همچنين بر حفظ ميراث كتبي و شفاهي تأكيد می‌کند و تلاش بيشتري بر موزه‌هاي جهان اسلام و اهمیت‌بخشیدن به جنبه‌های زيباشناسي و انساني آثار اسلامي مبذول کرده است و کوشش می‌کند از اماكن تاريخي اسلامي پشتیبانی نماید.
در واقع علل توجه سازمان آيسسكو به تقويت هويت اسلامي و تأیید تنوع فرهنگي پاسخ به مشکلات مختلف و از جمله پيامدهاي جهاني شدن، تهاجم گسترده عليه اسلام و فرهنگ اسلامي است. نياز جهان اسلام در اين برهه از تحولات بين‌المللي، ارزيابي هويت خود و دفاع از آن و آگاهي از مزاياي اين هويت فرهنگي، احساس غرور از اين فرهنگ و صيانت از آن در مقابل ازهم‌گسيختگي و ضعف است. سازمان آيسسكو برای تقويت هويت اسلامي و تأييد تنوع فرهنگي، فعاليت‌هاي خود را در دو حوزۀ ذيل انجام مي‌دهد:
الف‌ــ ميراث معنوي اسلامي: سازمان آيسسكو به ميراث معنوي اسلامي، به عنوان مهم‌ترين شاخص فرهنگ اسلامي كه شامل ارزش‌هاي تمدني امت اسلام و خلاقّيت تاريخي آن در زمينه‌هاي مختلف علوم و دانش است، توجه ويژه‌اي دارد كه همۀ اين موارد در ميليون‌ها سند قديمي و كتاب‌هاي باارزش خطي مستند گرديده و در سراسر جهان اسلام پراكنده شده است. این سازمان همچنين فرهنگ عامه و سنّتي و محصول مراكز و نهادهاي علمي تاريخي را با هم مرتبط مي‌سازد؛ مراكز و نهادهايي اوج خلاقيت اسلامي و پرورش متفكران بنام مسلمان را شاهد بوده‌اند كه ميراث فرهنگ اسلامي را بنا نهاده، آن را گسترش داده و امكان بهره‌گيري از علوم را براي همه ملل فراهم كرده‌اند.
در مورد اسناد قديمي و كتاب‌هاي خطي باارزش بايد گفت كه سازمان آيسسكو به شناسايي، طبقه‌بندي، بررسي و مطالعه آن‌ها توجه بسیاری دارد. به علاوه، در قالب محور ميراث مادي نيز برنامۀ مستقلي به مرمّت و نگهداري اين اسناد و كتاب‌ها اختصاص خواهد يافت.
همچنين سازمان آيسسكو با معرفي شخصيت‌هاي صاحب‌نام مسلمان، نهادهاي فرهنگي و كمك فكري آن‌ها به تمدن جهان در نظر دارد نقش فرهنگي و تمدني اين نهادها و كمك‌هاي فكري اين شخصيت‌ها را در پيشرفت تمدن جهاني نشان دهد. اين امر از طريق تهيۀ كاتالوگ، بانك اطلاعات و فهرست راهنما و انتشار آن‌ها از طريق اينترنت و با برگزاري همايش‌ها، سمينارها و نشست‌ها تحقق مي‌يابد.
سازمان آيسسكو، با عنايت به مندرجات بيانيۀ اسلامي تنوع فرهنگي در مورد حفظ آداب و رسوم شفاهي و توسعۀ فرهنگ عامّه در جهان اسلام، كه هر دو از عوامل اصلي هويت و مشروعيت فرهنگي ملل مسلمان به شمار مي‌آيند، تلاش مي‌كند از مراكز تخصصي تحقيقاتي براي انجام دادن مطالعات و تحقيقات در زمينۀ آداب و رسوم شفاهي و فرهنگ عامّه در جهان اسلام بهره گيرد. سازمان همچنين از مراكز یادشده در گردآوري آداب و رسوم شفاهي و مستندسازي آن با استفاده از ابزارهايي جديد و کمک‌های مالی و فنی حمايت مي‌كند.
اين سازمان همچنين دست‌اندركاران ذي‌ربط كشورهاي عضوي را هدایت خواهد کرد كه پايتخت كشورهایشان به عنوان پايتخت فرهنگي جهان اسلام انتخاب شده است تا در برنامه‌هاي بزرگداشت پايتخت فرهنگي خود، برگزاري جشنواره‌هاي آداب و رسوم شفاهي و فرهنگ عامّه را بگنجانند.
بازنويسي بعضي از شاهكارهاي ميراث معنوي اسلامي به زبان ساده و چاپ مجدد آن‌ها به صورت نسخه‌هاي رايج در قطع‌هاي مختلف، و اعطاي جايزۀ آيسسكو به بهترين ناشر ميراث معنوي اسلامي از دیگر اقدامات این سازمان برای نوسازی میراث معنوی اسلامی است.
ب‌ــ ميراث مادي اسلامي: سازمان آيسسكو توجه خود به ميراث مادي اسلامي را به صورت مستندسازي، نگهداري و مرمّت آثار تاريخي، آموزش كاركنان متخصص، مديريت موزه‌ها با استفاده از فناوري اطلاعات و تلاش برای بازگرداندن آثار سرقت‌شده فرهنگ اسلامي انجام مي‌دهد.
از آنجا كه بناهاي تاريخي اسلامي ويژگي‌هاي معماري و هنري خاصي دارند كه آن‌ها را در جايگاه ویژه‌اي ميان آثار مشابۀ سراسر جهان قرار مي‌دهد، سازمان آيسسكو تلاش مي‌كند در دستورالعمل‌هاي پي در پي خود توجه ويژه‌اي به آن‌ها مبذول نمايد.
از ديگر فعاليت‌هاي سازمان آيسسكو در زمينۀ ميراث مادي اسلامي، مرمّت كتاب‌هاي خطي است كه در این زمینه علاوه بر حفظ محتواي علمي و آموزشي این کتاب‌ها تأييد، دسته‌بندي، مستندسازي و مطالعه آن‌ها، در قالب محور «ميراث فرهنگي و تمدني: اصالت و تجدد»، بر جنبه‌هاي فيزيكي آن‌ها نيز توجه خواهد داشت.
علاوه بر اين، سازمان آيسسكو در جهت حمايت از موزه‌ها و اشيای عتيقه به عنوان بخشي از ميراث مادي اسلامي تأكيد ويژه‌اي بر معرفي فناوري‌هاي جديد مديريت موزه‌ها در كشورهاي عضو انجام مي‌دهد و طي اين فعاليت‌ها نرم‌افزارهاي تهيه‌شده از سوي سازمان در اختيار موزه‌ها قرار مي‌گيرد و كاركنان موزه‌ها نيز براي استفاده از اين نرم‌افزارها به منظور مستندسازي، ثبت فهرست اشيا، عكاسي و حفظ محتواي تاريخي اين موزه‌ها تحت آموزش قرار مي‌گيرند.
این سازمان در خصوص حفظ اموال فرهنگي اسلامي از گزند غارت، تخريب و جعل، به تلاش خود برای بازگرداندن اموال فرهنگي مسروقه كشورهاي عضو ادامه خواهد داد. اين امر از طريق مبارزات مداوم، آگاهي‌بخشي دربارۀ اين اموال فرهنگي در معرض خطر يا تخريب با استفاده از نرم‌افزارهاي جديد، اينترنت، بانك‌هاي اطلاعاتي و مستندسازي بصري آثار تاريخي در موقعيت‌هاي جديد و اصلي آن‌ها تحقق مي‌يابد.
سازمان آيسسكو همچنين برای صيانت اماكن تاريخي اسلامي در نظر دارد طرح جديدي براي تهيۀ فهرست ميراث اسلامي به منظور ثبت همۀ محل‌هاي تاريخي اسلامي و حفظ و نگهداري آن‌ها تدوين كند. اين طرح به پنجمين اجلاس وزراي فرهنگ كشورهاي اسلامي كه در سال 2007 برگزار مي‌شود تقدیم خواهد شد.
2ــ تنوع فرهنگي و گفت‌وگوي تمدن‌ها:
همان گونه كه در راهبرد فرهنگي جهان اسلام و برنامۀ عمل ميان مدت (2001ــ2009) سازمان آيسسكو تأكيد شده است، امروزه هيچ فرهنگي نمي‌تواند در انزوا به سر برد. در حقيقت، تنوع فرهنگي و تعامل بين فرهنگ‌ها و ملت‌ها واقعيتی مسلم است. بر همين اساس سازمان آیسسکو در برنامه‌هاي عمل 2001ــ2003 و 2004ــ2006 و 2007ــ2009 به ارتقای گفت‌وگوی میان فرهنگ‌ها توجه ویژه‌ای نموده است. از ديدگاه این سازمان، گفت‌وگو بايد بر پايه‌اي استوار، احكام دقيق، احترام متقابل، برابري، عدالت و اجتناب از تعصبات و نفرت بنا گذارده شود. بر اين اساس، سازمان در چارچوب برنامه‌هاي عمل و همكاري با سازمان‌هاي اسلامي، بين‌المللي و عرب اقداماتي را انجام داده است كه اين اقدامات عبارت‌اند از برگزاري نشست‌ها، سمپوزيوم‌ها و كنفرانس‌هاي بين‌المللي، انجام دادن مطالعات ويژۀ مربوط به گفت‌وگوهاي بين اسلامي، تقویت جایگاه مسلمانان در ساختن فرهنگ جهاني و انتشار نوشته‌هاي ارزشمند در اين خصوص.
اساساً سازمان‌دهي گفت‌وگوي بين كشورهاي اسلامي، همبستگي اسلامي در حوزه‌هاي فرهنگ را تقويت خواهد كرد. اين مهم از طريق اجراي «راهكار تقريب مذاهب اسلامي» و سازوكارهاي اجرايي آن و همچنين راهكار همبستگي فرهنگي اسلامي ممكن است.
همچنين اين سازمان از جوامع و اقليت‌هاي مسلمان خارج از كشورهاي اسلامي حمايت مي‌كند. هدف از اين فعاليت حمايت از موضوعات مربوط به مسلمانان و بهره‌برداري از مهاجران انديشمند اسلامي براي كاهش فاصلۀ تمدن، فرهنگ و علم بين مسلمانان و ساير ملّت‌هاست.
الف‌ــ تقويت تنوع فرهنگي در جهان اسلام: در كليه برنامه‌هاي فرهنگي سازمان آيسسكو، مباحث مربوط به تنوع فرهنگي درون جهان اسلام مورد توجه قرار مي‌گيرد. هدف از اين كار به تصوير كشيدن تنوع فرهنگ‌ها و چشم‌اندازهاي طبيعي جهان اسلام است. بدون ترديد تنوع حقيقتی آشكار است، اما رسميت آن هنوز در سراسر دنيا به صورت اهداف و ابزار اجرايي در سطوح مورد نياز عملي نشده است.
بنابراين ضرورت تأكيد بر تنگناهاي تمدني و فرهنگي فرا روي كشورهاي عضو نيازمند ايجاد يك فرهنگ اسلامي است كه در اصول و اهداف متعالي يكسان است، اما داراي شعب فرهنگي متنوعي است كه همگي از يك فرهنگ اسلامي واحد نشأت مي‌گيرند. در حقيقت، پذيرش اصل «بده ــ بستان» در سطوح دروني و بيروني بدون نفي ارزش‌ها و ويژگي‌هاي بارزي كه ساختار فرهنگ اسلامي را تشكيل مي‌دهند، ضرورت دارد. بدون ترديد تمدن اسلامي داراي وحدت است، اما به لحاظ فقه و حقوق، نوسازي و احترام به آرا و عقايد ديگران متنوع می‌باشد.
به منظور دستيابي به اين اهداف، برنامه‌ها و فعاليت‌هاي فرهنگي، سازمان آیسسکو بر تداوم تلاش‌ها براي اجراي راهكار فرهنگي جهان اسلام و تقريب مذاهب اسلامي و ساز و كارهاي اجرايي آن، همچنين بيانيۀ اسلامي تنوع فرهنگي تأكيد خواهد نمود.
براي دستيابي به اين اهداف، ايجاد فرهنگي باز كه نسبت به وحدت ريشه‌ها و اهداف خود اطمينان دارد و به روي خود و ديگران باز است ضرورت دارد. اين برنامه‌ها و فعاليت‌ها همچنين به دنبال اجراي راهكار همبستگي فرهنگي اسلامي هستند كه در چارچوب برنامۀ عمل قبلي براي حمايت از تمامي اشكال همبستگي و مشاركت بين ملت‌ها و مؤسسات اسلامي جهان از طريق گفت‌وگو و همبستگي فرهنگي ميان مسلمانان ايجاد شده است.
هدف از اين همبستگي حصول اطمينان از كمك اغنياء به فقرا، كمك اراده‌هاي قوي به اراده‌هاي ضعيف و افراد توانمند به ناتوان‌هاست، بدين ترتيب ارزش‌هاي امت اسلامي تحقق خواهد يافت؛ امتي كه اعضاي آن همانند آجرهاي يك بناي باشكوه از يكديگر حمايت مي‌كنند. نقش تنوع فرهنگي از طريق اجراي توصيه‌هاي بيانيۀ اسلامي تنوع فرهنگي تقويت مي‌شود.
برنامۀ وحدت و تنوّع فرهنگ اسلامي: اين برنامه پس از تصويب بيانیۀ اسلامي تنوع فرهنگي، كه به عنوان سند مرجع اين حوزه از آن استفاده می‌شود، طراحي شده است.
در واقع ارزش اين برنامه در اين نكته پنهان است كه وحدت را با ابعاد و اهداف آن و تنوع را به عنوان حقيقتی منشعب از وحدت با يكديگر جمع مي‌كند. هدف از اين برنامه دستيابي به امنيت فرهنگي براي جهان اسلام در سايۀ تغييرات بين‌المللي و تنگناها و مسائل كنوني است. به منظور دستيابي به اين هدف، فعاليت‌هاي اين برنامه بر تداوم تلاش‌هايي تأكيد دارد كه براي اجراي راهكار فرهنگي جهان اسلام و سازوكارهاي اجرايي آن انجام شده است. اين امر از طريق توصيه‌ها و رهنمودهاي شوراي مشورتي اجراي راهكار فرهنگي جهان اسلام دست‌يافتني است. اين برنامه به ايجاد يك فرهنگ بشري براي امت اسلامي و ايجاد يك فرهنگ قدرتمند، باز و يك‌پارچه كمك مي‌كند و در واقع به حراست از هويت فرهنگي منجر مي‌گردد.
گفت‌وگوي فرهنگي و همبستگي ميان مسلمانان: فعاليت‌هاي اين برنامه بر ترسيم عوامل همبستگي و گفت‌وگوي ميان مسلمانان از طريق راهبرد تقريب مذاهب اسلامي و پيش‌نويس راهبرد همبستگي فرهنگي اسلامي تأكيد مينمايد. راهبرد تقريب مذاهب اسلامي به سمت وحدت هدايت شده است، حال آنكه پيش‌نويس راهبرد همبستگي فرهنگي اسلامي حول محور تنوع است. هر دو استراتژي موضوع امت اسلامي را مد نظر دارد.
به منظور اجراي اين برنامه، سازمان آیسسکو سازوكارهاي جديدي دربارۀ گفت‌وگو و همبستگي فرهنگي اتخاذ مينمايد. سازوكارهايي نظير سازمان‌دهي اردوهاي كودكان و جوانان، سمپوزيوم‌هاي بين‌المللي با ويژگي تنوع فرهنگي، و سازمان‌دهي سفرهاي زيارتي براي كودكان مسلمان به كشورهاي اسلامي از اين نوع است. همچنين سازمان به توليد مطالب و مستندات سمعي و بصري كه نشان‌دهندۀ ابعاد وحدت و تنوع در جهان اسلام است اقدام مينمايد.
فعاليت‌هاي اين برنامه همچنين مشتمل بر تحكيم روابط ميان دانشمندان اسلامي (علما)، مؤسسات دانشگاهي، مراكز فرهنگي و ساير گروه‌ها به منظور غني‌سازي گفت‌وگو و تقويت همبستگي در توسعۀ فعاليت‌هاي فرهنگي اسلامي است. هدف از اين فعاليت كيفيت‌بخشي به اقدامات فرهنگ اسلامي براي رهبري توليدات، انتشارات و توزيع، به‌دست‌آوردن قدرت رقابت و توان محافظت از هويت فرهنگي در مقابل تمام اشكال سيطره، تأثيرگذاري ماهرانه و ظريف و استانداردسازي برنامه‌ريزي‌شده سلايق، افكار، احساسات و رفتارهاست. اين گونه فعاليت‌ها از نگارش زبان‌هاي ملل مسلمان با الفباي قرآني و تهيۀ فرهنگ‌هاي لغت مختلف به زبان‌هاي ملل مسلمان و همچنين ترجمۀ شاهكارهاي اسلامي به آن زبان‌ها به منظور ارتقای همبستگي در ميان مسلمانان و حفظ وحدت و هويت آنان حمايت مينمايد.
اجراي بيانيۀ اسلامي تنوع فرهنگي: فرهنگ اسلامي، همان‌گونه كه از تاريخ و حقايق كنوني نيز نمايان است، فرهنگي است كه دانش، كار، توسعه و احترام به تفاوت‌ها و به رسميت شناختن تنوع را ستايش مي‌كند. اين فرهنگ، با انسان‌ها صرف نظر از دين و نژاد آن‌ها با بردباري، آزادانديشي و روشن‌فكري رفتار مي‌كند. سازمان آیسسکو فعاليت‌هاي مربوط به تنوع فرهنگي را از طريق توليد و توزيع اسناد و مستنداتي آغاز کرده كه نشان‌دهندۀ آداب و رسوم و هنرهاي مسلمانان و جشن‌هاي مذهبي آنان است. به علاوه، كتب و تحقيقات گوناگوني توسط سازمان در خصوص ابعاد مختلف فرهنگ و تمدن اسلامي در كشورهاي عضو منتشر شده است كه به نماياندن تنوع فرهنگي و غناي فكري، معماري، هنري و ادبي مسلمانان كمك مي‌كند.
به منظور اجرای دستورالعمل‌هاي برنامۀ ميان مدت 2001ــ2009، كه بر گسترش اجراي فعاليت‌هاي تنوع فرهنگي و در عين حال احترام به ويژگي‌هاي فرهنگي مسلمانان، از طريق مشاركت همگان در جهت منافع همگان تأكيد می‌نماید، سازمان در نظر دارد فعاليت‌هاي گوناگوني در چارچوب اين برنامه براي غني ساختن تنوع و تقويت مشاركت خود در توسعۀ همه‌جانبه و پايدار انجام دهد. اين هدف از طريق اهدای جوايز و پاداش به مؤسسات و افرادي تحقق خواهد یافت كه در اين حوزه فعاليت مي‌نمايند و از طريق سازمان‌دهي كاروان‌هاي فرهنگي، نمايشگاه‌هاي هنري و همكاري فشرده با كانال‌هاي ماهواره‌اي و شبكه‌هاي الكترونيكي براي به تصوير كشاندن تنوع فرهنگي کوشش می‌نمایند.
اين فعاليت همچنين از طريق تشويق به ترجمه و انتشار شاهكارها و آثار ادبي در خصوص انديشه‌ها، هنرها، ادبيات و معماري اسلامي، بسترسازي توليد مشترك برنامه‌هاي تلويزيون، مطالعات ميداني و مستندسازي در خصوص تنوع فرهنگ اسلامي و كمك‌هاي مختلف آن به غني‌سازي تمدن بشري و افزايش گفت‌وگو، تفاهم و همسويي بين تمدن‌ها و افزايش پروژه‌هاي علمي و مطالعات فني انجام خواهد شد كه هدف آن ترويج استفاده از تقويم هجري براي ترسيم تنوع فرهنگ اسلامي است.
ب‌ــ فعاليت هاي فرهنگي اسلامي در غرب: سازمان آيسسكو به منظور توجه كافي به مسلمانان در غرب، دو راهبرد تدوين كرده است كه عبارت‌اند از: 1ــ راهبرد نحوۀ اجراي فرهنگ اسلامي در غرب؛ [7] 2ــ راهكار بهره‌گيري از استعدادهاي مسلمان مقيم غرب. [8]
سازمان آيسسكو در اجراي «استراتژي نحوۀ اجراي فرهنگ اسلامي در غرب»، حمايت از مؤسسات اسلامي خارج از جهان اسلام و هماهنگ ساختن فعاليت‌ها و يكسان‌سازي پيام آن‌ها را در دستور كار خود قرار داده است، به طوري كه بتوانند مدافع مسلمانان باشند و بدون نفي قوانين كشورهاي ميزبان و اصول اسلام از حقوق آنان دفاع كنند. همچنين كودكان مسلمان در غرب با توجه به يك‌پارچه‌سازي فرهنگي مورد توجه اين سازمان هستند. به علاوه، تلاش‌هاي ويژه‌اي براي حصول اطمينان از احترام مقامات كشورهاي ميزبان به اعتقادات مسلمانان انجام مي‌دهد. افزون بر اين، سازمان از اين مؤسسات اسلامي حمايت مي‌كند تا در پاسخ به ادعاي كذب عليه اسلام، چهره راستين اسلام و مسلمانان را اعاده كند.
در اين خصوص، سازمان به منظور اجراي فعاليت‌هاي فرهنگي در غرب و توسعه سازوكارهاي اجرايي آن «شوراي عالي آموزش‌وپرورش و فرهنگ در غرب» [9] را تشكيل داده است. این شورا تشكلي است كه براي برنامه‌ريزي فعاليت‌هاي فرهنگي در غرب از طريق هماهنگي بين مراكز فرهنگي ايجاد شده است. همچنين اين شورا به مسائل و مشكلات مسلمانان خارج از دنياي اسلام، به ويژه مسائل مذهبي، آموزشي و اجتماعي و زندگي فرهنگي آنان رسيدگي مي‌كند.
سازمان در اجراي رسالت خود جلسات گوناگوني را با حضور رؤساي مراكز و انجمن‌هاي فرهنگي در اروپا، امريكاي لاتين، كشورهاي حوزه كارائيب و آسيا برگزار مينمايد.
سازمان فعاليت در اين مسير را با تشريك مساعي مؤسسات جامعۀ مدني غربي و دانشگاه‌ها ادامه مي‌دهد تا آنان را نسبت به همكاري با مؤسسات فرهنگي اسلامي خارج از جهان اسلام ترغيب نمايد. سازمان برنامه را با مجموعه‌اي از سمپوزيوم‌هايي آغاز نموده كه در شهرهاي «ليل» فرانسه و «بندر جنوا»ی ايتاليا به دليل انتخاب آن‌ها به عنوان پايتخت‌هاي فرهنگي اروپا در سال 2004 برپا کرده است و به منظور ايجاد پيوند بين مؤسسات فرهنگي اسلامي با ساير مؤسسات غربي تلاش مينمايد تا تبليغات رسانه‌اي مخدوش‌كننده تمدن اسلامي را خنثي سازد و تحريفات موجود در كتب درسي غربي را بر طرف كند.
سازمان همچنين تعدادي از كتاب‌هاي برگزيدۀ اسلامي را به بعضي از زبان‌هاي اروپايي ترجمه مينمايد تا مورد استفاده مسلمانان در كشورهاي غربي قرار گيرد و همچنين اردوهايي تابستاني را براي كودكان مهاجر در كشورهاي عضو برگزار مي‌كند. سازمان علاوه بر موارد فوق از برگزاري كنفرانس‌ها، نمايشگاه‌هاي كتاب و نمايشگاه هنر، آداب و رسوم و ساير ابعاد تمدن اسلامي در جهت منافع مهاجران مسلمان حمايت خواهد نمود. [10]
سازمان آيسسكو به منظور اجراي «راهكار بهره‌گيري از استعدادهاي مسلمان مقيم غرب» توجه ويژه‌اي به بهره‌برداري از توانايي‌هاي مسلمانان مهاجر، ايجاد بانك اطلاعات و هماهنگي اقدامات بين آنان و كشورهاي عضو از طريق گسترش همكاري و مشاركت با مؤسسات تحقيقاتي علمي در كشورهاي توسعهيافته مبذول کرده است تا بدين وسيله در زمان، انرژي و منابع صرفه‌جويي نماید و از تلاش‌هاي موازي اجتناب و از دستاوردهاي شبكه‌هاي موجود استفاده كند.
همچنين سازمان آيسسكو برای متشكل كردن و تقويت ارتباطات و پيوندهاي متخصصان مسلمان در غرب طرح اجرايي «راهكار بهره‌گيري از استعدادهاي مسلمان مقيم غرب» را تدوين نمود و در چهارمين اجلاس وزراي فرهنگ كشورهاي اسلامي در سال 2004 به تصويب رسانيد. سازمان آيسسكو با تدوين اين طرح اجرایي درصدد است تا: 1ــ رابطه‌ها و پيوندهاي ميان متخصصان مسلمان در غرب و كشورهاي موطنشان را درجهت بهره‌مندي از تخصص آن‌ها در توسعه طرح‌ها تقويت و تحكيم كند؛ 2ــ متخصصان مسلمان را براي كمك به تقويت پل گفت‌وگوي تمدن‌ها و همزيستي مسلمانان و جهان غرب و به منظور افزايش همكاري‌هاي بين‌المللي و صلح جهاني ترغيب كند؛ 3ــ اطلاعات جامعي را دربارۀ متخصصان مسلمان در غرب در رشته‌هاي مختلف گردآوري كند؛ 4ــ متخصصان مسلمان در غرب را به علاقه‌مندي عميق به كشورهاي زادگاه خود و صرف تخصص خود در جهت منافع امت اسلام تشويق كند؛ 5ــ به مسأله گستردۀ فرار مغزها به غرب پايان دهد. [11]
در اين طرح، ضمن شناسايي استعدادهاي مسلمانان مقيم غرب، نحوۀ بهره‌گيري از توان و تخصص آن‌ها بررسي شده است. درچارچوب اين طرح برنامه‌هاي ذيل مورد توجه واقع شده است: تشكيل هيأت علمي استعدادهاي مسلمان مقيم غرب؛ سهم استعدادهاي مسلمان مقيم غرب در توسعه همه‌جانبۀ جهان اسلام؛ حمايت از طرح‌هاي ملي استعدادهاي مسلمان مقيم غرب؛ ارتباطات علمي با استعدادهاي مسلمان مقيم غرب؛ سهم استعدادهاي مسلمانان غرب در شفاف‌سازي سيماي اسلام در رسانه‌هاي غربي؛ ايجاد شبكه‌هاي عمومي استعدادهاي مسلمان مقيم غرب. [12]
جــ گفت‌وگو و اتحاد ميان تمدن‌ها: به منظور كاربرد قطعنامه‌هاي دهمين اجلاس سران اسلامي (پوتراجايا، مالزي، اكتبر 2003)، و سي‌ويكمين نشست اجلاس اسلامي وزراي خارجه (استامبول، ژوئن 2004) در خصوص «بيانيۀ جهاني گفت‌وگوي تمدن‌ها»، وظيفۀ تنظيم دستورالعمل‌هاي راهبردي گفت‌وگوي تمدن‌ها به سازمان آيسسكو محول گرديد. به همین منظور سازمان بخش در خور توجهي از فعاليت‌هاي فرهنگي خود را به انجام دادن گفت‌وگو ميان فرهنگ اسلامي و ساير فرهنگ‌ها به منظور تقويت تفاهم و احترام متقابل بين مردم دنيا و دستيابي به صلح پايدار و توسعه همه‌جانبه اختصاص داده است، به‌طوري‌كه هر ساله برنامه‌ها و فعاليت‌هايي را براي تقويت تعامل و همكاري با ساير فرهنگ‌ها و باز بودن به روي آن‌ها اجرا مينمايد. در اين خصوص، سازمان با ساير مؤسسات فعال، در زمينۀ گفت‌وگوي تعاملي، به منظور دستيابي به هم‌نظري بين‌المللي براي دستيابي به اتحاد تمدني، توسعۀ مثبت از طريق بارش آرا و نظریات و تكميل آن‌ها همكاري مي‌كند. به علاوه، سازمان فعاليت‌هاي جديدي را در جهت اين گفت‌وگوي تعاملي در خصوص مباحث فرهنگي و ساير مسائل برنامه‌ريزي مي‌كند. اين‌گونه فعاليت‌ها شامل سازمان‌دهي نشست‌ها در خصوص مباحث خاص، حمايت از انتشار آثار جهانگردان معروف، سازمان‌دهي نمايشگاه‌ها، جشنواره‌ها و كاروان‌ها به منظور گسترش ارتباط ميان افراد مختلف است كه همگي با هدف تبادل و مقايسه تجارب بشري به منظور دستيابي به درك و تفاهم متقابل انجام مي‌شود.
علاوه بر اين، سازمان با عنايت به «تعهدنامۀ رباط» و «بيانيۀ تونس دربارۀ همبستگي تمدن‌ها» [13] كارگاه‌ها و نشست‌هاي متعددي در جهت اجرایي نمودن آن‌ها برگزار كرده است.
دــ گسترش پروژه‌هاي تعامل فرهنگي از ديدگاه اسلامي: در چارچوب اهميتي كه سازمان آیسسکو براي طرح‌هاي تعالي تمدن‌ها قائل است، اين محور جهش و تغيير كيفي بزرگي را در كار سازمان نشان داده است، به‌طوري‌كه وجه مشترك همۀ اين طرح‌ها، پويايي آن‌هاست؛ چرا كه علاوه بر تنوع و غنا بر وحدت و كمال نيز تأكيد می‌کنند.
يكي از پروژه‌هاي تعامل فرهنگي، طرح پايتخت‌هاي فرهنگي اسلامي است كه فعاليتی تركيبي است و بر ميراث امت اسلامي از ابعاد گوناگون تأكيد می‌کند و در عين حال به روي سياست‌هاي فرهنگي كنوني باز است. اين پروژه هماهنگ با اجراي قطعنامۀ سومين كنفرانس اسلامي وزراي فرهنگ (دوحه، 31ــ29 دسامبر 2001) طراحي شد كه مكۀ مكرمه را به عنوان اولين پايتخت فرهنگي اسلامي انتخاب کرد و وظيفۀ انتخاب سالانه سه پايتخت فرهنگي اسلامي را به سازمان آیسسکو واگذار نمود.
در اين باره، سازمان آیسسکو معيارهايي را براي انتخاب اين پايتخت‌هاي فرهنگي اسلامي تعيين، و علاوه بر مكۀ مكرمه، 24 شهر را انتخاب كرده است. اين پايتخت‌ها بين سال‌هاي 2005 و 2014 براساس برنامۀ زماني سازمان، كه به تصويب چهارمين كنفرانس اسلامي وزراي فرهنگ (الجزاير، 16ــ15 دسامبر 2004) رسيده است، گرامي داشته مي‌شوند.
آيسسكو براي سال 2006، شهر تاريخي اصفهان را به عنوان پايتخت فرهنگي جهان اسلام انتخاب نمود كه برنامه‌ها و فعاليت‌هاي متعددي به منظور بزرگداشت اين مناسبت در اصفهان اجرا گرديد.
دومين برنامۀ تعامل فرهنگي «پروژه مركز آيسسكو براي مستندسازي و سياست‌هاي فرهنگي» [14] است كه به دليل ويژگي جدي اين طرح براي كشورهاي عضو، به دست گرفتن رهبري اجرايي آن براي سازمان اهميت خاصي داشت. اين طرح در چهارمين كنفرانس اسلامي وزراي فرهنگ به تصويب رسيد. سازمان پس از آن به امكان‌سنجي پروژه اقدام نمود. اين اقدام گام مهمي در جهت تبديل «راهبرد فرهنگي جهان اسلام» به اقدامی برنامه‌ريزي‌شده است؛ زيرا انجام دادن اين كار مبتني بر نتايج تحقيقات و مطالعات گروه تحقيقات و نظارت است. همچنين اين اقدام ابزار قدرتمندي براي برنامه‌ريزي و پيش‌بيني سياست‌هاي فرهنگي در سطح هر يك از كشورهاي عضو به طور اخص و در سطح جهان اسلام به طور اعم است.
گروه رصدكننده اين پروژه علاوه بر مستندسازي تمامي جنايت‌هاي جنگي عليه ميراث امت اسلامي، مسئول پيش‌بيني فرهنگ و سياست‌هاي فرهنگي خواهد بود.
سومين برنامۀ تعامل فرهنگي به هماهنگي بين گروه‌هاي فعال در تهيۀ دايرۀ‌المعارف اسلامي و حمايت از آن‌ها اختصاص دارد كه در اين خصوص، سازمان آیسسکو براي مجامع دخيل در اين پروژه جلساتي را برگزار مينمايد تا به تسريع فعاليت بيفزايد و از تكرار و موازي‌كاري جلوگيري كند.
ناگفته پيداست كه پيشرفت ملت‌ها اغلب با تدوين دايرۀ‌المعارف‌هاي جامع براي حفظ ميراث آنان و بيان آرمان‌ها و آرزوهاي آنان همراه است. متأسفانه، مسلمانان بهرغم دارا بودن ميراث غني در اين زمينه از كشورهاي غير اسلامي عقب مانده‌اند و بهرغم تدوين چند دايرۀ‌المعارف اسلامي نتوانسته‌اند اتفاق نظر عمومي را جلب و بازتابي از كل امت اسلامي باشند. بنابراين سازمان اين طرح را با مشاركت كارشناسان اين حوزه تقبل كرده است تا دايرۀ‌المعارف‌هاي اسلامي چاپ‌شده در پايتخت‌هاي جهان اسلام را با موفقيت تدوين كند. علاوه بر اين، سازمان به منظور جلوگيري از قلم‌افتادگي و خطا و خدمت‌رساني به تهيۀ دايرۀ‌المعارف اسلامي، هماهنگي لازم را بين آنان برقرار خواهد آورد.
چهارمين برنامۀ تعامل فرهنگي دربارۀ طرح مسيرهاي زيارتي است كه به انجام دادن مطالعات اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي دربارۀ نقش مسيرهاي زيارتي در ايجاد پيوندهاي مختلف ميان جوامع مسلمان و در نتيجه روابط مستحكم بر پايۀ ميراث اجتماعي و فرهنگي اختصاص دارد. اين برنامه موضوع يك كنفرانس ويژه در قاهره (ژوئن 2002)، و يك نشست كارشناسي در رباط (اكتبر 2003)، به منظور ارزيابي مراحل اوليه و پيشنهاد فعاليت‌ها و برنامه‌هاي ممکن بوده است. سازمان در قالب اين برنامه تلاش‌هاي خود براي نشان دادن تأثیرات مثبت زيارت در زندگي مسلمانان را به معرض نمايش مي‌گذارد. [15]
3ــ ايجاد جامعۀ اطلاعاتي و ارتباطي در جهان اسلام:
افزايش استفاده از فنّاوري‌هاي اطلاعات و ارتباطات در بسياري از فعاليت‌هاي انساني به يكي از مشخصه‌هاي جهان امروز تبديل شده است. اين پديده بر جریانات فكري و نظام‌هاي سنتي تأثير مي‌گذارد، همچنين نشان مي‌دهد كه انقلاب اطلاعات و ارتباطات، جهان را به شكل كنوني آن در سطوح سياسي، آموزشي، اقتصادي و اجتماعي تغيير داده است و آيندۀ بشريت با شرايط اين توسعۀ ارتباطي و فنّاورانه تعديل و تنظيم خواهد شد.
كشورهاي توسعهيافته در طي سه دهۀ اخير به تدريج به سوي جامعۀ اطلاعات و دانش‌محور حركت كرده و رهبري ساير كشورها را به‌دست گرفته‌اند و پديدۀ اخير جهاني شدن، كه در حوزۀ جديد فنّاوري اطلاعات و ارتباطات نمود يافته، به كمك آن‌ها آمده است. در آستانۀ هزارۀ جديد، كشورهاي اسلامي با مشکل پيوستن به جامعۀ اطلاعات و ارتباطات دانش‌محور و فراگيري علوم و فنّاوري جديد براي بهبود وضعيت اقتصادي و نماياندن ويژگي‌هاي فرهنگي و حمايت از ارزش‌هاي خود روبه‌رو هستند.
به اين ترتيب، مؤسسات جامعۀ محلي و مؤسسات رسمي، سازمان‌ها، انجمن‌ها و مجامع جهان اسلام هر چه بيشتر نسبت به اهميت افزايش تلاش‌هاي خود براي دستيابي به پيشرفت‌هاي ارتباطي و فنّاوري از طريق بازنگري و بهبود برنامه‌ها، سياست‌ها و سازوكارهاي اجرايي خود در زمينۀ فنّاوري اطلاعات و ارتباطات آگاهي مي‌يابند.
از اين ديدگاه، سازمان آيسسكو به اين موضوع توجه ویژه‌ای نموده است كه در واقع پاسخ به فراخوان برنامۀ ميان‌مدت 2001 ــ 2009 براي افزايش آگاهي نسبت به پيشرفت‌هاي فني، روش‌شناسي و فرهنگي در عصر اطلاعات است. اين برنامه بر توجه به ضرورت‌ها و اصول فرهنگ اطلاعات براي توسعه، اتخاذ تصميمات مناسب سياسي و مالي براي ايجاد چارچوب و زيرساخت ضروري براي توسعۀ اطلاعات و ارتباطات در جهان اسلام بدون نفي ارزش‌هاي اخلاقي آن و ويژگي‌هاي تمدني و فرهنگي و گسترش و ارتقای آن‌ها در جهاني كه باز بودن و رقابت آزاد در آن رواج دارد تأكيد مينمايد.
توجه به اين موضوع با راهكار فرهنگي جهان اسلام مصوب چهارمين كنفرانس اسلامي وزراي فرهنگ مطابقت دارد.
سازمان بنا دارد كه در برنامۀ عمل 2007 ــ 2009 نيز بر تداوم توجه خود به اين حوزه پايدار بماند و مساعدت فني و مالي خود را به كشورهاي عضو براي كمك مؤثر به گفت‌وگوي بين‌المللي در خصوص فنّاوري اطلاعات و ارتباطات، همچنين طرح ايجاد جامعۀ اطلاعات كه توسط اجلاس سران دربارۀ جامعه اطلاعاتي در ژنو در سال 2003 مطرح و در مرحلۀ دوم اجلاس در سال 2005 در تونس دنبال شد، ادامه دهد.
سازمان در چارچوب اين حوزۀ فعاليت، به تنظيم تأثيرات اخلاقي، اجتماعي و فرهنگي فنّاوري اطلاعات و ارتباطات اقدام می‌کند. همچنين سازمان، به منظور تضمين امنيت فرهنگي و اطلاعاتي راه‌حل‌هاي جبراني را براي مقابله با تاثیرات منفي اين فنّاوري‌ها پيشنهاد مي‌كند.
سازمان از طريق تدوين يك چارچوب اسلامي «مبادله و تكامل متقابل» به گسترش كانال‌هاي تبادل كارشناسي فني و برنامه‌هاي اطلاعاتي و ارتباطي در ميان كشورهاي عضو اقدام مينمايد. هدف از اين اقدام كاهش وابستگي به كشورهاي توسعهيافته از طريق ايجاد باشگاه‌هاي اطلاعات و ارتباطات اسلامي و درخواست تأسيس «صندوق همبستگي ديجيتال اسلامي» براي همكاري و همپوشي بيشتر ميان كشورهاي عضو در اين زمينه است.
سازمان در جهت اعادۀ چهرۀ واقعي مسلمانان و اسلام و هماهنگ با قطعنامۀ چهارمين كنفرانس اسلامي وزراي فرهنگ، كه وظيفه اجراي برنامه‌هاي مربوط به مقابله با تبليغات دروغين رسانه‌ها عليه اسلام و تمدن اسلامي را به سازمان واگذار كرده است، و به منظور انتشار اطلاعات صحيح در خصوص اسلام، نمايش تمدن آن، جهان شمولي و دگرپذيري آن تلاش‌هاي مضاعفي انجام خواهد داد.
در این چارچوب، سازمان از شبكه‌هاي اطلاعاتي براي تقويت تفاهم و توافق از طريق شركت مؤثر در مجامع جهاني گفت‌وگوي واقعي و مجازي استفاده مينمايد. همچنين، سازمان فعاليت‌هايي را سازمان‌دهي مي‌كند كه هدف از آن تنوير افكار عمومي بين‌المللي و به‌ويژه مؤسسات رسانه‌اي بين‌المللي براي خاتمه دادن به تبليغات خصمانه و حقايق تحريف‌شده‌اي است كه تعدادي از كانال‌هاي رسانه‌اي بين‌المللي از زمان واقعه 11 سپتامبر 2001 به طور روزافزون و گسترده از طريق فنّاوري‌هاي نوين اطلاعاتي و ارتباطي و زبان‌هاي پرمخاطب به آن مبادرت كرده‌اند.
مهم‌ترين برنامه‌ها و فعاليت‌هاي سازمان آيسسكو برای ايجاد جامعۀ اطلاعاتي و ارتباطي در جهان اسلام عبارت اند از:
الف‌ــ ستون‌هاي توسعۀ فرهنگ اطلاعات و ارتباطات در جهان اسلام: يكي از ويژگي‌هاي بارز توسعه فنّاوري اطلاعات و ارتباطات در اين حقيقت نهفته است كه اين فنّاوري‌ها مرزها را چنان در مي‌نوردند كه متوقف ساختن جريان اطلاعاتي‌ای كه از طريق اينترنت، ماهواره‌ها و ساير كانال‌ها عبور مي‌كند، ناممكن است. از اين ديدگاه، توسعۀ فنّاوري اطلاعات و ارتباطات، يكي از ابعاد مهم پديدۀ جهاني شدن فرهنگي محسوب مي‌گردد كه طي دهۀ آخر قرن بيستم و سال‌هاي آغازين اين هزاره گسترش شگرفي يافته است.
سازمان آيسسكو در حمايت از تلاش كشورهاي عضو براي تقويت ستون‌هاي توسعۀ فرهنگ اطلاعات و ارتباطات همواره آن‌ها را به مرور برنامه‌ها، قوانين و سياست‌هاي مربوط ترغيب مينمايد. همچنين سازمان سازوکار‌هاي لازم را براي حمايت از تلاش این كشورها در ايجاد ظرفيت‌هاي مقابله با تأثیرات منفي گسترش شكاف ديجيتالي تدوین می‌کند و به منظور كاهش این شكاف، از طريق تأمين منابع مالي و توسعۀ زيرساختار و تجهيزات و ظرفيت‌سازي نيروي انساني براي ادغام مؤثر در فرآيند همبستگي ديجيتالي جهاني، مساعدت لازم را براي كشورهاي عضو فراهم مي‌آورد.
مهم‌ترين برنامه‌ها و فعاليت‌هاي سازمان آيسسكو در خصوص عملي كردن توصيه‌های بیانیۀ اصول و برنامۀ عمل صادر شده در «اجلاس جهانی سران جامعه اطلاعاتی» (ژنو، دسامبر 2003) عبارت‌اند از:
1ــ كاهش شكاف ديجيتالي جهان اسلام با ديگران: با عنايت به اينكه شكاف ديجيتالي بازنمود مسأله‌ای جديد در جهان اسلام و تهديدي براي افزايش نابرابري توسعه‌اي بين جهان اسلام و كشورهاي توسعهيافته محسوب مي‌شود و با توجه به اينكه جهان اسلام بر اين نكته آگاهي دارد كه مسألۀ از ميان برداشتن شكاف ديجيتالي مستلزم زمينه‌سازي براي ايجاد جامعۀ اطلاعاتي و ارتباطي است، اين مهم از طريق آسان‌سازي راه‌هاي بهره‌مندي از خدمات ديجيتالي از طريق ساده‌سازي روشهاي قانوني و نهادينه، پايداري سرمايه‌گذاري بر دانش، ترغيب ابتكارات فردي، حمايت از نوسازي فنّاوري‌ها و توسعۀ سازوكارهاي آموزش و تربيت به منظور توسعۀ ظرفيت منابع انساني و تضمين تسلط آنان بر فنّاوري‌هاي جديد ممکن خواهد بود.
براساس نتايج نشست‌هاي كارشناسي منطقه‌اي برگزارشده توسط سازمان آيسسكو، يكي از دلايل اصلي افزايش شكاف ديجيتالي در كشورهاي عضو، فقدان پرسنل مجرب و تحصيل‌كرده در اين حوزه، و نابرابري ميان كشورهاي عضو در شبكه‌ها و تجهيزات مخابراتي ثابت و سيار و زيرساخت‌هاي حمل و نقل و ارتباطات است.
سیر آهستۀ همگامي با نوآوري‌هاي قانوني بين‌المللي، سرمايه‌گذاري ضعيف بخش خصوصي در زمينۀ اطلاعات و ارتباطات و توجه غير كافي جامعۀ مدني به موضوعات مربوط به انتشار فرهنگ اطلاعات و ارتباطات از دلايل ديگر افزايش شكاف ديجيتالي در كشورهاي اسلامي است.
به همين دلايل، سازمان آيسسكو قصد دارد كشورهاي عضو را نسبت به اهميت تغييرات ناشي از فنّاوري اطلاعات و ارتباطات و به طور كلي فنون ديجيتالي حساس نمايد. بنابراين سازمان، اهداف و برنامه‌هاي ذيل را در دستور كار خود دارد: افزايش آگاهي كشورهاي عضو دربارۀ نياز به گسترش فرهنگ ديجيتالي در ميان گروه‌هاي اجتماعي، به‌ويژه كودكان، جوانان و زنان، از طريق گسترش دامنۀ استفاده از اينترنت در بين گروه‌ها و افراد؛ افزايش ظرفيت‌ها و قابليت‌هاي كاركنان شاغل در زمينۀ اينترنت و انتشارات ديجيتالي؛ كمك به يافتن كانال‌هاي تبادل نظر كارشناسي ميان كشورهاي عضو.
2ــ برنامۀ طرح «دهۀ فرهنگ اطلاعات و ارتباطات در جهان اسلام»: آيسسكو به منظور حساس‌سازي كشورهاي اسلامي نسبت به حوزۀ فنّاوري اطلاعات و ارتباطات، طرح «دهۀ فرهنگ اطلاعات و ارتباطات در جهان اسلام» را هم‌زمان با اجلاس سران جامعۀ اطلاعاتي اعلام كرد و آن را در برنامه‌هاي عمل سه‌سالانۀ خود قرار داد.
مهم‌ترين اقدامات سازمان در خصوص اين طرح، تهيۀ گزارش دقيقي دربارۀ وضعيت فنّاوري اطلاعات در كشورهاي عضو عربي، افريقايي و آسيايي بود.
سازمان همچنين در اين طرح به دنبال دستيابي به نوعي امنيت فرهنگي است كه از طريق تقويت هويت فرهنگي و تمدني اسلامي و نمايش عمومي گنجينه‌هاي آن در سطح ملي براي افزايش آگاهي دربارة ارزش‌هاي آن و ترسيم ويژگي‌ها و سهم آن در ايجاد تمدن بشري در سطح بين‌المللي، ممكن مي‌باشد.
ب‌ــ تسلط و مهارت در استفاده از فنّاوري اطلاعات و ارتباطات در جهان اسلام: از آنجا كه تسلط و مهارت در دانش و فنّاوري اطلاعات و ارتباطات به يكي از شاخص‌هاي پيشرفت ملت‌ها در مسير دستيابي به توسعۀ پايدار تبديل شده است، سازمان در جهت حساس‌سازي كشورهاي عضو نسبت به نياز و ضرورت توجه بيشتر به برنامه‌هاي آموزش ضمن خدمت كاركنان شاغل در زمينۀ فنّاوري اطلاعات و ارتباطات تلاش مي‌كند.
در اين خصوص، كمك به كشورهاي عضو در اتخاذ روش علمي براي تعيين اولويت‌ها در ايجاد ظرفيت منابع انساني در حوزۀ فنّاوري اطلاعات و ارتباطات به منظور دستيابي به حداقل خودكفايي در برنامه‌ها و محتوا مطابق با ويژگي‌هاي فرهنگي و اخلاقي مسلمانان، در دستور كار سازمان قرار دارد. برای اجرای این مهم سازمان از «مراكز منطقه‌اي آموزش و توليد محصولات چندرسانه‌اي سمعي و بصري» براي دستيابي به اين اهداف، استفاده مي‌كند. در حال حاضر سازمان سه مركز منطقه‌اي آموزش و توليد محصولات چندرسانه‌اي سمعي و بصري را در كشورهاي ايران، سوريه و سودان ايجاد كرده است.
جــ جهان اسلام و تحولات بين‌المللي در عرصۀ فناوري اطلاعات و ارتباطات: يكي از فعاليت‌هاي سازمان در عرصۀ فنّاوري اطلاعات و ارتباطات توجه و تأكيد بر ابعاد اخلاقي و فرهنگي است تا آگاهي كودكان و جوانان را نسبت به خطرهای پنهان پيام‌هاي رسانه‌اي پرزرق و برق و هيجان‌انگيزي كه بر فكر آنان تأثير مي‌گذارد و آنان را از ارزش‌هاي فرهنگي و مذهبي‌شان منحرف مي‌سازد، افزايش دهد.
مهم‌ترين اقدامات سازمان در اين خصوص عبارت‌اند از: حساس‌سازي كشورهاي عضو نسبت به اهميت بررسي ابعاد اخلاقي و فرهنگي محتواي فنّاوري اطلاعات و ارتباطات؛ ارتقای ابعاد اخلاقي و فرهنگي رسانه‌هاي جمعي نوين و سنتي؛ محافظت از گروه‌هاي مختلف اجتماعي در مقابل تأثیرات منفي پيام‌هايي كه از طريق كانال‌هاي محلي و بين‌المللي اطلاعاتي و ارتباطي ارائه مي‌شود.
همچنين سازمان به منظور همكاري و همپوشي ميان كشورهاي اسلامي براي ايجاد جامعۀ اطلاعاتي و ارتباطي به دنبال تهيۀ يك راهبرد اسلامي متحدالشكل براي اطلاعات و ارتباطات است.
از ديگر سازوكارهاي مصوب سازمان براي تقويت همكاري و همياري در بخش اطلاعات و ارتباطات مي‌توان به طرح «مجمع اسلامي اطلاعات و ارتباطات» اشاره كرد. اين مجمع از چارچوبي براي تبادل اطلاعات و ارتباطات و همياري و تكامل متقابل ميان كشورهاي عضو تشكيل مي‌شود و ابزاري براي ايجاد يك مبناي استوار براي جامعۀ اطلاعات اسلامي خواهد بود.
در همين چارچوب، سازمان يك صندوق همكاري اسلامي ديجيتالي را تأسيس، و كشورهاي عضو از جمله دولت‌ها، بخش خصوصي و جامعه مدني را به سهيم شدن در حمايت از راهكارهاي الكترونيكي تشويق خواهد كرد. هدف از اين كار كاهش فاصله و شكاف ديجيتالي ميان مناطق شهري و روستايي و گسترش فرهنگ اطلاعات و ارتباطات ميان همۀ قشرهای اجتماعي خواهد بود.
دــ اصلاح چهرۀ اسلام و تمدن اسلامي در رسانه‌هاي بين‌المللي: اكثر رسانه‌هاي گروهي، به ويژه رسانه‌هاي غربي، به دليل برخورداري از ظرفيت عظيم خود براي گسترش سريع و نفوذ و جذابيت زياد و نيز استفاده از مبارزات رسانه‌اي گسترده و برنامه‌ريزي‌شده، توانسته‌اند با مخدوش كردن چهرۀ اسلام و تمدن اسلامي آن را به يكي از دغدغه‌هاي مهم جوامع مسلمان مبدل كنند. در نتيجۀ اين مبارزۀ گسترده رسانه‌اي عليه اسلام و تمدن اسلامي، واقعيت مخدوش، و افكار عمومي بين‌المللي منحرف، و در همه جاي جهان عليه مسلمانان، از جمله مسلمانان مقيم جوامع غربي، برانگيخته شده است.
اين رسانه‌ها و گروه‌هاي حامي آن‌ها در صددند ارتباط ميان جهان اسلام و جامعۀ بين‌المللي را قطع کنند تا به مقاصد پنهاني خود دست يابند. اين گروه‌ها تمايلي به توسعه و تقويت روابط دوستانۀ ميان جهان اسلام و ساير كشورها ندارند. بنابراين، در تلاش‌اند با تمام مساعي خود جامعۀ بين‌المللي را از اسلام بترسانند. آن‌ها، با دستاويز قرار دادن هر رويداد غير معمول يا اقدام غير مسئولانه از سوي افراد يا گروه‌هاي متعلق به جهان اسلام، به مخدوش كردن حقيقت، ايجاد اختلال و ايراد اتهام عليه اسلام به عنوان يك مذهب، فرهنگ و تمدن اقدام می‌کنند.
سازمان آيسسكو با توجه به چهرۀ اسلام و تمدن اسلامي در رسانه‌هاي بين‌المللي، با آگاهي از مشکلات و موانع جدي در اين زمينه و نياز به تلاش بيشتر در نشر اطلاعات صحيح دربارۀ اسلام، بازسازي چهرۀ آن و پاسخ به مبارزات خصمانۀ عليه اسلام، فعاليت خود را بر بهره‌گيري از فنّاوري اطلاعات و ارتباطات، از جمله رسانه‌هاي نوشتاري و سمعي‌بصري، اينترنت و كانال‌هاي ارتباطي جديد متمركز نموده است تا چهرۀ اسلام و تمدن اسلامي را بر اساس «چارچوب كلي طرح اجرايي پاسخگويي به مبارزۀ گستردۀ رسانه‌اي عليه اسلام و تمدن اسلامي» بازسازي كند. اين طرح از سوي چهارمين اجلاس وزراي فرهنگ كشورهاي اسلامي تصويب، و برای اجرا به سازمان محول گرديد.
آيسسكو همچنين به منظور ايجاد فرهنگ ارتباط ميان افراد جوامع مسلمان، توجه ويژه‌اي به ارتباط كشورهاي عضو براي دستيابي به تفاهم و درك متقابل دارد؛ فرهنگي كه از تلاش براي بازسازي چهرۀ اسلام و تمدن اسلامي در خارج از جهان اسلام حمايت خواهد كرد. به این منظور، منابع مالي و فني براي ايجاد شبكه‌هاي رسانه‌اي و همكاري با نهادهاي رسانه‌اي بين‌المللي و خبرنگاران و روزنامه‌نگاران طرفدار جهان اسلام بسيج مي‌شود. [16]
نتيجه:
سازمان آيسسكو در هر سال بيش از پانصد برنامه در زمينه‌هاي علوم، آموزش و فرهنگ در قالب‌هاي مختلف، اعم از كنفرانس، كارگاه، سمينار و پژوهش، در كشورهاي مختلف اسلامي و غير اسلامي ــ با دارا بودن اقليت مسلمان ــ اجرا مي‌كند. اين فعاليت‌ها به منظور تحقق هدف كلي شكل‌دهي به امت اسلامي و تقويت جايگاه ملل مسلمان در جهان است. بنابراين طبيعي است كه اين حجم فعاليت به شكل‌گيري روش‌ها و هنجاري جديد و بالتبع شكل‌دهندۀ هويت جديد فرهنگي در كشورهاي اسلامي منجر مي‌گردد.
اساساً يكي از اقدامات اساسي سازمان آيسسكو تدوين استراتژي‌ها در خصوص موضوعات مختلف است. تدوين استراتژي‌هايي درخصوص، فرهنگ اسلامي، تقريب مذاهب مسلمانان و نحوۀ اجراي فرهنگ اسلامي در غرب از جمله آن‌هاست. هركدام از اين استراتژي‌ها در حكم قواعد و روشهاي نه لزوماً لازم‌الاجرا ولي در خور توجه و عنايت در كشورهاي اسلامي مي‌باشد كه تدوين و اجراي برنامه‌هاي متعدد پيرامون هريك از اين استراتژي‌ها به تقويت هويت مشترك فرهنگي اسلامي در بين كشورها منجر مي‌گردد.
در هر حال با عنايت به نكات فوق، سازمان آيسسكو با طراحي استراتژي‌هاي متعدد فرهنگي و تدوين راهكاري مربوط به آن‌ها و همچنين اجراي برنامه‌ها و فعاليت‌هاي متنوع، گام مهمي در طراحي مهندسي فرهنگي جهان اسلام برداشته است.
پي نوشت :
* مدرس دانشگاه و دبيركل كميسيون ملي آيسسكو در جمهوري اسلامي ايران.
[1]- Charter of the Islamic Educational, Scientific and Cultural Organization, Adopted by the Founding Conference (Fez, 1402 H/ 1982).
[2]- Ibid.
[3]ــ راهبرد فرهنگي جهان اسلام، ترجمه محمد مقدس، گردآورنده: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامي، تهران: الهدي، 1380، صص 120ــ119
[4]ــ همان، صص 131ــ127
[5] - Three – year Action plan.
[6]- Islamic Declaration on Cultural Diversity, Adopted by the 4th Islamic Conference of Culture Ministers, Algiers – December 2004, P.3.
[7]- The Strategy for Islamic Cultural Action in the West
[8] - The Strategy for Benefiting from Migrant Muslim
[9] - The Supreme Council for Education and Culture
[10] - Three – Year Action Plan and Budget for the Tears 2007-2009, 9th General Conference of
ISESCO Rabat, Kingdom of Morocco, December 2006, p.216.
[11]. Implementing plan of the Strategy for Benefiting from Muslim Competencies in the West, Adopted by the 4th Islamic Conference of Culture Ministers, (Algiers, December 2004), p.2
این سند توسط كميسيون ملي آيسسكو در جمهوري اسلامي ايران ترجمه و چاپ شده است.
[12] - Ibid , pp.29-38
[13]ــ غلامرضا كريمي، تعهد نامه رباط، تهران، كميسيون ملي آيسسسكو، 1385
[14] - Project of ISESCO, S Center for Documentation and Cultural Policies.
[15] - Three Action Plan… pp.214,220
[16] - Ibid, pp.228- 243
