سیدحسن تقی‌زاده از جمله رجال سیاسی تاریخ ایران است که فراز و فرودهای زیادی در زندگی شخصی و سیاسی او وجود دارد. تقی‌زاده بر جدایی دین از سیاست تأکید می‌کرد تا حدی که گروهی از علمای نجف از جمله آیت‌الله عبدالله مازندرانی و آخوند خراسانی فتوا به «فساد مسلک سیاسی» وی دادند. تقی‌زاده در سال 1325ه. ق عضو «لژ بیداری ایران» شد. وی پس از مدتی به بالاترین مقام فراماسونری؛ یعنی استاد اعظم می‌رسد. شاید برای شناخت تقی‌زاده هیچ‌چیز بهتر از سرمقاله‌ی خود او در شروع دوره‌ی جدید مجله‌ی کاوه در تاریخ 22ژانویه1920 نباشد. او می‌نویسد: «امروز چیزی که به حدّ اعلا برای ایران لازم است و همه‌ی وطن‌دوستان ایران با تمام قوی باید در آن راه بکوشند و آن را بر هر چیز مقدم دارند سه چیز است که هرچه درباره شدت لزوم آنها مبالغه شود کمتر از حقیقت گفته شده: نخست قبول و ترویج تمدن اروپا بلاشرط و قید و تسلیم مطلق شدن به اروپا و اخذ آداب و عادات و رسوم و ترتیب و علوم و صنایع و زندگی و کلّ اوضاع فرنگستان بدون هیچ استثنا... این است عقیده‌ی نگارنده‌ی این سطور در خط خدمت به ایران: ایران باید ظاهراً و باطناً، جسماً و روحاً فرنگی مآب شود و بس». سایت راسخون تصمیم دارد در راستای وظیفه‌ی اطلاع‌رسانی خود، تعداد محدودی از نوشته‌های وی را در موضوعات مختلف که دارای نکات قابل توجهی است و می‌تواند مورد استفاده‌ی محققان قرار بگیرد، منتشر کند. مقاله‌ی ذیل یکی از مقالات این مجموعه است.
بعد از آنکه صورتی از وکلای سه دوره مجلس ملّى ایران در این رساله ثبت شد بی مناسبت نخواهد بود اگر فهرست مختصری نیز از وزرای عهد مشروطیّت ایران ذیلاً درج شود که در واقع همه‌ی اجزای قوّه‌ی مقنّته و اجرائیّه‌ی این عهد که مصادر امور بوده و تاریخ عهد اخیر را بعمل آورده‌اند ثبت گردد.پوشیده نماند که هیئت وزرا که لفظاً در ایران از مستحدثات بوده و اغلب بلفظ فرنگی «کابینه» نامیده میشود عملاً از شصت و اندی سال باین طرف یعنی از سال 1275 در ایران موجود میباشد. یعنی پس از آنکه میرزا نصرالله خان اعتماد الدّوله‌ی نوری معروف به میرزا آقا خان صدر اعظم در نتیجه‌ی کامیاب نشدن دولت ایران بفتح و تسخیر هرات و شکست در جنگ با دولت انگلیس از اعتبار و مکانت خود کاسته و در سال 1275 معزول شد نخستین هیئت وزرا از طرف ناصر الدّین شاه بروی کار آمد. این هیئت دارای شش وزارتخانه و مرکّب از میرزا محمّد خان کشیکچی باشی سپهسالار اعظم، میرزا سعید خان مؤتمن‌الملک، میرزا محمّد صادق قائم مقام امین الدّوله، میرزا یوسف مستوفی‌الممالک آشتیانی، عباسقلی خان معتمد الدّوله‌ی جوانشیر و میرزا فضل الله نصیر الملک بود. آنچه معلوم میشود در اوایل کار نسبت باین هیئت اهمیّت مخصوصی داده شده و از طرف ناصر الدّین شاه مورد توجّه مخصوص بوده بطوریکه لقب صدر اعظمی را تا مدّتی از میان برداشت اگرچه پس از چند سال یعنی در سال 1281 باز میرزا محمّد خان سپهسالار اعظم با اقتدارات زیاد بسمت شخص اوّل دولت روی کار آمد ولی عنوان صدارت را نداشت و هیئت وزرا نیز همانطور باقی بود تا در موقع وزارت میرزا محمّد حسین خان مشیر الدّوله‌ی قزوینی سپهسالار اعظم که لقب صدارت اعظم را نیز دو مرتبه دارا شد هیئت وزرا رونق تازه‌ای یافته درباری با عظمت و وزارتخانه‌ی بسبک فرنگستان ترتیب یافت ولی پس از عزل مشار الیه بنا بمقتضیات طبیعی سلطنت استبدادی و مثل تمام اقدامات حسنه‌ی اوایل عهد ناصر‌ی کم‌کم از قدر و اهمیّت خود کاسته و مخصوصاً از عهد صدارت میرزا علی اصغر خان اتابک اعظم بجز اسم بی مسمّائی از آن باقی نمانده بود و اسامی وزارتخانه‌ها که در عهد مظّفرالدّین شاه از شش بالاتر رفته و گاهی بسی و دو میرسید مثل مجلس شورای دولتی که در سال 1276 تشکیل یافته بود بجز اینکه هر ساله در سالنامهای دولی یکمرتبه چاپ بشود دیگر اثری بر آن مترتّب نبود و تقریباً تمام اداره‌ی امور دولت در دست شخص صدر اعظم وقت بوده فقط بعضی از شعب آن در حقّ بعضی از رجال دولت که بستگی و حصوصیّت بصدر اعظم داشتند بطور همیشگی یا اقلّاً مدّت مدیدی بدون هیچگونه مسئولیتی مانند تیول برقرار بود.
پس از طلوع مشروطیت مجلس شورای ملّی ایران این ترتیب را که منافی با روح مشروطیّت بود بهم زده و خواست یک هیئت وزرائی که در مقابل مجلس کاملاً از اعمال خود مسئول بوده و خود رسماً طرف اعتماد اکثریت مجلس باشد یعی درست موافق همان ترتیبی که در ممالک متمدّیه معمول و متداول است در ایران نیز بکار انداخته و در زیر اداره‌ی یک نفر رئیس الوزرای مسئول که خود او مکلّف بشکل هیئت وزرا است بوجود آرد. حصول این مقصود که نظر بمشکلات جدّی از عادات و رسوم هزار ساله‌ی مملکت و عدم استیناس طباع کارکنان دولت بقانون و مسئولیّت و خصوصاً نظر باینكه سلب اقتدار و شئونات قدیمی از دست رجال دوره‌ی سابق و دودمانهای قدیم که پدر بر پدر خود را مالک الرّقاب میدانستند این قدرها سهل و آسان نبود بعد از مدّتی کشمکش یعنی قریب شش ماه بعد از افتتاح مجلس نخستین بار در ششم ماه صفر 1325 برای مجلس شورای ملّی ایران دست داد و از همین تاریخ ببعد است که ما میخواهیم در این رساله صورتی هم از هیئت‌های وزرای ایران را که تند تند پشت سر همدیگر روی کار آمده‌اند تا حال (ربیع الثّانی 1337)(1) در اینجا ثبت کنیم ولی باید دانست که این اقدام در اثنای هنگامه‌ی جنگ دنیایی، موقعی که روابط اقطاع زمین بکلّی از هم گسیخته است در یک نقطه‌ای چندین صد فرسخ دور از ایران بعمل آمده و متصدّیان آنرا کمتر دست‌رس بمنابع رسمی راجع باین موضوع بوده است. و از مأخذ‌های موجوده که در دست است آنچه را که ممکن بود با دقت و زحمت بسیار بیرون آورده و جدول ذیل را ترتیب دادیم که با این وضع لامحاله خالی از نقص و غلطی نخواهد بود بنابراین از مطالعه‌کنندگان خواهشمندیم در هر جای این رساله خواه در جدول وکلا و خواه در جدول وزرا از هر قبیل بسهوی یا نقصی برخورند باداره‌ی «کاوه» بنویسند تا بتصحیح آن پرداخته شود و این یکی گذشته از امتنان فوق‌العاده‌ی اعضای این اداره خود خدمتی است بیک شعبه‌ای مهم از تاریخ ایران.
پی‌نوشت:
1- این ذیل بعدها بمقالات کاوه الحاق شده.
منبع مقاله:افشار، ایرج؛ (1386)، مقالات تقی‌زاده (جلد یکم) مشروطیت، تهران: توس، چاپ اول.
