نویسنده: مشایخ فریدنی
تاج محل، نام آرامگاه ارجمند بانو ملقب به ممتاز محل، ملکه‌ی ایرانی شاه جهان (1000-1076 ق) پنجمین پادشاه مغولی بابری هند که در شهر آگره ساخته شده و به اتفاق اهل هنر زیباترین و گرانبهاترین مقبره بر روی زمین است. ممتاز محل را بعد از وفات، تاج محل، یعنی افسر مشکوی شاهی خواندند و مقبره‌اش نیز به همین نام معروف شده است.
جد «ارجمند بانو» میرزا غیاث بیگ بن محمد شریف تهرانی، از اصیل‌زادگان شیعه‌ی ایران بود که بعد از وفات پدرش (وزیر شاه طهماسب) و تصرف همه‌ی اموال او از سوی عمال شاهی به همراهی برادرش میرزا ظاهر و زن و دو پسر و یک دخترش از قزوین رهسپار هند شد، شاید به سابقه‌ی خدمتی که هنگام پناهندگی همایون پادشاه به دربار ایران به وی تقدیم داشته بود مشمول عنایت پسر او جلال‌الدین اکبر امپراطور هند گردد. در راه هند، بعد از عبور از قندهار و نرسیده به سند، خداوند دختری به او داد که نامش را مهرالنساء گذاشت. این دختر، که بعدها ملقب به نور جهان گردید (م 1049 ق) سالها ملکه‌ی تام الاختیار هند بود. میرزا عنایت بیگ در شهر «فتح پورسیکری» نزد اکبر باریافت و چون لیافت و هنرمندی و آداب دانی و خوش خطی و فضل و ادب او بر شاه مسلم شد ابتدا او را به ریاست بیوتات سلطنتی و بعد به وزارت عظمی برگزید و اعتماد الدوله لقب یافت. در عهد سلطنت جهانگیر پسر اکبر مقام اعتمادالدوله و پسرش میرزا ابوالحسن آصف خان ملقب به یمین الدوله به خاطر نور جهان از سایر رجال دربار مغول بالاتر بود و چون شاه جهان به تدبیر آصف خان بعد از پدر به امپراطوری هند رسید او را سپهسالار و صدر اعظم دولت خویش ساخت.
شاه جهان سه زن داشت، یکی «قندهاری محل» دختر مظفر حسین صفوی نواده‌ی شاه اسماعیل اول و دیگری دختر محمدرحیم خان، خان خانان، سپهسالار شاه جهانگیر و زن سوم و کوچک او ارجمند بانو بیگم ملقب به ممتاز محل (برگزیده مشکوی شاهی) دختر آصف خان و برادرزاده‌ی نور جهان بود. این بانو سوگلی و عزیزترین بانوان حرم بود و چهارده پسر و دختر برای شاه جهان به دنیا آورد.
ارجمند بانو بیست ساله بود که به تدریج نهم ربیع الاول 1021 ق (دهم مه 1612 ق م) با شاه جهان عروسی کرد و از آن پس در سفر و حضر پیوسته همراه وی بود. بعد از حدود بیست سال، در شهر برهانپور دکن، وقتی چهاردهمین فرزند خود را که دختر بود و گوهرآرا نام گرفت می‌زایید، درد مخاض به قدری شدید و وضع حمل چنان دشوار بود که ملکه را از پای درآورد (شب چهارشنبه هفدهم ذیقعده 1040 ق برابر با هفتم ژوئن 1631 م) و بعد از ولادت فرزند چشم از جهان فروبست. شدت تأثیر شاه جهان از مرگ ممتاز محل به حدی بود که به زودی موی سر و رویش سپید گشت و تا مدتی در مجالس طرب حاضر نمی‌شد. شاعران قصاید بسیار در رثاء ملکه سرودند و یکی از ایشان «جای ممتاز محل جنت باد» [1040] را ماده‌ی تاریخ مرگ وی یافت. از ارجمند بانو ده میلیون روپیه ارثیه باقی ماند که به فرمان شاهی نیمی از آن مال را به دختر بزرگش جهان بیگم (ملقب به بیگم صاحبه) دادند و نیم دیگر را بین سایر فرزندان او بالسویه قسمت کردند. شاه جهان تصمیم گرفت برای ملکه‌ی محبوب خود چنان مقبره‌ای بسازد که در جهان بی‌نظیر باشد و یادگار عشق او را تا ابد بر صفحه‌ی روزگار جاودان دارد. جنازه‌ی ارجمند بانو را موقتاً در باغ زین آباد در حومه‌ی برهانپور به امانت گذاشتند. بنای قبر موقت وقتی به پایان رسید شاه جهان در شب جمعه بیست و پنجم ذیقعده برای خواندن فاتحه بر سر آن رفت و ساعتها زاری کرد. از آن پس هم تا آن جنازه در برهانپور بود هر شب جمعه این زیارت را تکرار می‌کرد. به حکم شاه در آگره - که قبل از بنای ارگ شاه جهان آباد در دهلی پایتخت بود - زمین وسیع و با صفایی را در کنار رود جمنا، که متعلق به راجه جی سنگه (منشی مشهور عصر شاه جهانی) بود برای مقبره‌ی ارجمند بانو خریداری کردند و تابوت ملکه را روز جمعه هفدهم جمادی الاولی 1041 ق به همراهی فرزندش شاه شجاع، ولی النساء پیشکار ملکه و وزیر خان (نایب السلطنه لاهور و بانی مسجد وزیر خان در آن شهر) به آگره حمل کردند. تابوت را موقتاً در جایی امانت گذاشتند و بعد از اتمام مقبره فعلی آنرا در آرامگاه ابدیش مدفون ساختند.
هزینه‌ی ساختمان تاج محل را به اختلاف بین پنج تا سیزده میلیون و هفتصد هزار یا سی و یک میلیون و هفتصد هزار روپیه (50 یا 137 یا 317 لک) نوشته‌اند. بیست هزار کارگر و استادکار و معمار و سنگ تراش و نقاش و فلز کار و جواهر تراش، مدت بیست و دو سال (1040-1063 / 1630-1652 م) لاینقطع کار کردند تا ساختمان فعلی کامل شد. برای اخذ تصمیم درباره‌ی نقشه‌ی آرامگاه، که طرح مقدماتی آن را خود شاه جهان تنظیم کرده بود، شورایی از مهندسان عالی مقام ایرانی و هندی تشکیل شد و بالاخره نقشه‌ی کاملی که استاد عیسی شیرازی (از ترکان شیراز) رسم کرده بود مورد تصویب قرار گرفت و معماری مقبره را نیز خود او عهده‌دار گردید. ورود به آرامگاه تاج محل از در بزرگی است که «گنج دروازه» نام دارد. از این دروازه وارد محوطه‌ی وسیعی می‌شوند که 880 پا طول و 440 پا عرض دارد. در داخل محوطه در دو گوشه‌ی جنوب شرقی و جنوب غربی دو مقبره و در دو گوشه‌ی شمال غربی و شمال شرقی دو حیاط خلوت وجود دارد. در سمت راست محوطه دروازه‌ایست که به عمارت قدیم تاج محل منتهی می‌گردد و در سمت چپ محوطه مدخل باغ تاج محل واقع است که بنای اصلی آرامگاه در انتهای آن و مقابل در ورودی قرار دارد. این دروازه در سال 1058 / 1648 م با الواح سنگ سرخ کار گذاشته شده است. بالای این دروازه دو اتاق بزرگ ساخته‌اند که از سال 1902 م موزه‌ی تاج محل را در آنها تأسیس نموده‌اند و از این اتاقها دورنمای آگره و منظره‌ی تاج محل و رود جمنا و باغهای اطراف آن به خوبی پیداست.
نقشه‌ی باغ تاج محل به سبک سنتی باغهای هند در عهد مغول طرح‌ریزی شده و مزار در انتهای جنوبی آن واقع است. این باغ به وسیله‌ی دو خیابان به چهار قسمت و هر قسمت خود به چهار قطعه تقسیم شده است. در برابر کسی که وارد باغ می‌شود شهر وسیعی به چشم می‌خورد که کف آن را با تخته سنگهای جدپوری (جدپور به ضم جیم نام شهری در هند مرکزیست) فرش کرده‌اند و تا زیر صفه‌ی عمارت اصلی آرامگاه و گنبد و بارگاه آن که در ساحل رود جمنا واقع است امتداد دارد. در دو طرف نهر راهرویست مفروش با سنگ مرمر سفید و قرمز که در کنار آن درخت سرو کاشته‌اند. به موازات آن هم راهرو وسیعی است که با سنگ مرمر سفید فرش شده و آن هم به یک ردیف سرو و بعد به چمن منتهی می‌گردد. در دو طرف نهر بعد از این دو راهرو، چمن وسیع و با صفایی احداث گردیده است که جابه‌جا در آن سرو و درختهای زینتی کاشته‌اند. از روی نیمکتهای سنگی که در داخل چمن نصب شده منظره‌ی رود جمنا و باغهای اطرافش به خوبی پیداست. به موازات دیوار شمالی باغ از دو سو گالریهای زیبایی از سنگ سرخ، ظاهراً برای استراحت زائران بنا شده است.
ساختمان اصلی مقبره و گنبد و گلدسته‌های آن تماماً با بهترین مرمر سفید هندی ساخته شده است. به کاربردن اینگونه مرمرها با سخاوتمندی در بنای مساجد و مقابر اسلامی از خصوصیات معماری هند و ایرانی است. این مقبره روی سکوئی بنا شده که بیست و دو پا ارتفاع دارد و مساحت آن 313 پاست. در چهار گوشه‌ی مقبره مناره‌هایی از سنگ مرمر سفید با حلقه‌هایی از مرمر سیاه ساخته شده که هر یک 133 پا بلندی دارد. در وسط این بقعه قبر ارجمند بانو واقع است که 33 پا طول و 9 پا عرض دارد. تمامی کف مقبره و دیوارها از سنگ مرمر است. بالای سقف، گنبد بزرگ مرمر واقع است که 58 پا قطر و 73 پا ارتفاع دارد و بلندای گنبد از بالای سکو تا رأس آن 191 پا وازنوک فلزی آن تا کف زمین 243 پا است.
در داخل آرامگاه از هر سو رواقهایی با طاق محرابی و شاه‌نشین ساخته شده و در اطراف آن روزنه‌هایی خوش‌نما برای ورود نور تعبیه کرده‌اند. سنگ مزار ارجمند بانو در وسط کف آرامگاه و درست زیرگنبد واقع است. قبر شاه جهان هم در کنار ارجمند بانو واقع است سنگ هر دو قبر با مرمر عالی و نقشهای ظریف مزین و نود و نه اسم الهی را با مرمر سیاه در آنها معرّق کرده‌اند. صورت قبرهای ارجمند بانو و شاه جهان که در کف صفه‌ی آرامگاه دیده می‌شود واقعی نیست. قبرهای واقعی این زن و شوهر در زیرزمین آرامگاه و درست زیر قبر نماهای بالا واقع است و با همان تزیینات و تعویذات مزین است منتهی آرایش زیرزمینی و سنگهای مزار به تفصیل طبقه‌ی بالا نیست. در راهروها و روی دیوارهای ایوان و مدخل آرامگاه و زیرزمین مرمرهای زیبای حجاری شده و جابجا توکاری شد (برای ورود نور) به کار رفته و گاه به احجار کریمه معرق شده است. تمام سنبوسه‌ها و زوایا و قسمتهای ظریف بنا و در حواشی دیوارها، سنگهای قیمتی، مثل عقیق یمانی و یشم عادی و یشم ختایی و عقیق سلیمانی و غیره مرصع است و به قدری این معرق کاری با دقت و ظرافت، و نظم و انسجام انجام شده که به قول یکی از جهانگردان باید آن را کمال سنگ‌تراشی و آغاز جواهر سازی شمرد. بالای قبرها در طبقه‌ی بالا و زیرزمین دو چراغ بزرگ برنزی به سقف آویخته شده که از سوی لرد کر زن نایب السلطنه‌ی هند - در سالهای بین 1899 و 1905 - اهداء گشته است. در مقصوره‌ی زیر گنبد هم مثل مقصوره‌ی مسجد شاه اصفهان صدا منعکس و چند بار تکرار می‌گردد. در خارج مقبره و در دو طرف آرامگاه، دو عمارت قرینه از سنگ سرخ ساخته شده، یکی در سمت مغرب مسجد است و دیگری در سمت مشرق که تالار «جواب» یا پذیرایی می‌باشد.
بهترین وقت برای تماشای تاج مجل و تلألؤ گنبد آن بلافاصله بعد از غروب قرص خورشید یا مقارن طلوع آن است در شبهای سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم ماه. به خصوص در فصل پاییز گنبد تاج محل درخشندگی ویژه‌ای دارد و رویهمرفته در هر وقت از روز و شب به تناسب کم و زیاد شدن نور جلوه‌ی تازه‌ای از گنبد و گلدسته‌های این آرامگاه به چشم می‌خورد.
کتابنامه:
پادشاهنامه، عبدالحمید لاهوری، 384/1؛ عمل صالح یا شاه جهان نامه، محمد صالح کنبو لاهوری، 445/1؛ اردو دائرةالمعارف اسلامیّه، 21/6؛ لغت‌نامه‌ی دهخدا؛ روابط سیاسی و فرهنگ ایران و هند در عهد شاه جهان، محمدحسین مشایخ فریدنی، کتابخانه‌ی دانشگاه تهران؛ مقاله‌ی «سعیدای گیلانی» و «تخت طاووس»، کیهان فرهنگی، شماره‌ی 3 سال 1363.
منبع:
تهیه و تنظیم: دائرةالمعارف تشیع، جلد 4، (1391) تهران: مؤسسه‌ی انتشارات حکمت، چاپ اول.
