بحارالانوار» علامه مجلسى تفسیر موضوعى برای قرآن
«
بیش از ۹۰۰ موضوع اصلى و ۴۰۰ موضوع فرعى و سبک تبویب آن گونه‌ای از فهرست موضوعى برای احادیث شیعى است.
به گزارش خبرگزاری قرآنی ایران (ایکنا)، ۳۰ مردادماه، سالروز بزرگداشت علامه مجلسی است. «بحارالانوار» هم مشهورترین، مهم‌‌ترین و مفصل‌ترین اثر علمى علامه مجلسى است که شامل مجموعه‌ای گسترده از احادیث امامیه است و به «دائرة‌المعارف بزرگ احادیث شیعه» معروف است. این کتاب در چاپ قدیم ۲۵ جلد و در چاپ جدید در ۱۱۰ جلد منتشر شده است.
علامه مجلسی که سعی در حفظ کتب شیعه داشت با خود اندیشید که تدریس «کتب اربعه» و توجه به بعضى از دیگر کتاب‌ها تنها این کتب را از خطر نابودى نجات خواهد داد، اما براى کتب دیگر چه باید کرد؟
یادآوری هزاران کتاب شیعه که در کورههاى حمام یغماگران و نابودگران فرهنگ به خاکستر تبدیل شده بود. از سوى دیگر تعصب خشک اهل‌‌سنت در نابودى ذخیرههاى گران‌بهاى تشیع و احتمال سقوط دولت صفویه به دست قدرت‌هاى شرق و غرب و اهل تسنن و نفوذ صوفیان در دربار و نقشههاى آنان براى تحریف بسیارى از روایات، بى‌توجهی طلاب به کتب روایات و احادیث، بیش از پیش آثار اهل بیت(ع) را در معرض خطر و نابودى قرار داده بود.
از این‌رو وی تلاش همهجانبهاى براى به دست آوردن آثار تشیع آغاز کرد به گونه‌اى که او در این تلاش وسیع دویست اصل از اصول چهارصد‌گانه معتبر شیعه را به دست آورد و نفیس‌ترین کتابخانه تشیع را تهیه کرد.
علامه مجلسى با خود چنین اندیشید که باید گوهرهاى گران‌بهاى اهل بیت(ع) را که از اطراف و اکناف جمع کرده است، در قالب محرابى زیبا به نام «بحارالانوار» بگنجاند تا نه تنها طلاب بلکه تمام شیعیان در این محراب به سوى قبله دل‌ها؛ یعنى کرم اهل بیت(ع) به نماز عشق بایستند و بدین وسیله راه را از چاه و درست را از نادرست تشخیص دهند؛ از این رو دست به کارى عظیم زد و شروع به نگارش این دائرة‌المعارف بزرگ تشیع کرد.
علامه مجلسی که سعی در حفظ کتب شیعه داشت با خود اندیشید که تدریس «کتب اربعه» و توجه به بعضى از دیگر کتاب‌ها تنها این کتب را از خطر نابودى نجات خواهد داد، اما براى کتب دیگر چه باید کرد
نام کامل این اثر «بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار ائمه‌الاطهار(ع)» است. عزم مؤلف بر نگاشتن این کتاب از ۱۰۷۰ق.، پس از نگارش کتاب «فهرس مصنفات الاصحاب» جزم شده است و اولین تاریخ ثبت شده در خود کتاب ۱۰۷۲ق است و سواد‌نامه آن در ۱۱۰۴ یا ۱۱۰۶ق به پایان رسیده است، هر چند پاک‌نویس کتاب تا پس از فوت مؤلف و توسط شاگردان او همچنان ادامه داشته است.
وی هم‌زمان با کار ۳۶ ساله، کتاب‌های مهم دیگر حدیثى شیعه نیز نگاشته شده است که این حکایت از آن دارد که شرایط حاکم بر حوزه‌های دینى آن زمان نگارش احادیث را مى‌پسندیده، و «فیض کاشانى» و «حر عاملى» در همین فضا اقدام به تدوین مجموعه‌های حدیثى شیعه کرده‌اند، چنانکه وی در جواب سؤالى که از او درباره حکما، فلاسفه، مجتهدین و اخباریون و فقها و صوفیه شده است، استفاده عقل را برای فهم احادیث، آن هم به شیوه حکما جایز نمى‌داند و خود را اخباری دور از افراط و تفریط در تقلید محض به عنوان درایت، یا اجتهاد آزاد بر اساس گرایش‌های عقلى معرفى مى‌کند.
مؤلف در مقدمه کتاب، عنوان مى‌کند که پس از آشنایى و تفحص در علوم دیگر به این نتیجه رسیده که راهى برای علم جز در کتاب الهى و اخبار ائمه طاهرین(ع) وجود ندارد و راه‌های دیگر را هر چند بى‌بهره نمى‌داند، اما دور افتاده از مسیر معرفى مى‌کند. مؤلف در جای دیگر این اثر، گرایش اخباری خود را نشان مى‌دهد و حتى با مسائل و شبهات عقلى مطرح شده، به شیوه روایى برخورد می‌کند و جایى به صراحت نظر اخباریان را بهترین نظر در بحث بیان کرده است و ترک مسأله‌ای غامض را به دلیل عجز عقول بر احاطه به عمق آن، اولى مى‌داند.
او ابتدا عناوین مجلدات کتاب خود را انتخاب مى‌کرد و سپس برای هر عنوان باب‌هایى مى‌گشود. در ذیل هر باب پیش از هر چیز آیات قرآنى متناسب آن را فهرست مى‌کرد که این کار او بسیار به کار «الوافى» اثر «فیض کاشانى» نزدیک است. آن‌گاه برای هر آیه، تفسیری مناسب با استفاده از نظرات مفسران و توضیحات خود مى‌نگاشت؛ این کار را از جلد ۵ به صورت جدی آغاز کرده، و در جزء ۷ و ۹ به مناسبت بحث توحید و صفات الهى به اوج خود رسانده است.
در مرحله بعدی، روایات متناسب با هر باب را در ذیل عنوان گنجانده و سندهای آن‌‌را نیز با رعایت اختصار نقل کرده است. هدف او از این اختصار جلوگیری از پرکردن و افزودن حجم ابواب یا مزین کردن کتاب است، اما آن‌ها را به کلى حذف نکرده است تا تحلیل سند ناممکن شود . آن‌گاه توضیحات و شرح خود را بر روایات نگاشته و در این قسمت از نظرات دیگر صاحب نظران نیز یاری گرفته و به نقل و گاه نقد اقوال آنان پرداخته است.
وی در انتخاب روایات، اساس کار را بر تناسب کل یا جزء روایت با عنوان باب قرار داده است و البته آن‌جا روایت را تقطیع کرده، وعده آوردن متن کامل آن را در جای دیگر داده است آخر کتاب دیده نمى‌شود؛ زیرا ۱۰ جلد آخر توسط شاگردش «میرزا عبدالله افندی»، یا به قولى توسط «میر‌محمد صالح حسینى» پاک‌نویس شد، برای این‌‌که عمر مجلسى به انجام این کار نرسید؛ هر چند برخى نیز این نظر تاریخى را نپذیرفته‌اند.
مؤلف خود در آغاز کتاب ابتدا منابع شیعى خود، بیش از ۳۸۷ اثر از ۲۵ نویسنده را معرفى مى‌کند و سپس به سراغ منابع اهل سنت مى‌رود که برای حجت آوردن یا رد کردن یا نقد کردن یا تتمیم فایده و تأیید روایات شیعى مورد استفاده قرار داده، و شمار آن‌ها به ۸۵ منبع بالغ شده است
کار گروهى او که از ابتکارات تألیف به حساب مى‌آید، شباهتى نیز به کار نگارش دائرة‌المعارف فلسفى توسط گروه «اخوان الصفا» دارد؛ با این تفاوت که وی تسلط کامل و یک‌‌تنه بر همه مراحل کار داشت و شاگردانش فقط به جمع‌آوری و نگارش آیات و احادیث، ذیل عنوان‌های طراحى شده توسط خود او مى‌پرداختند و کلیه گزینش‌ها از متن، سند، … و هم‌چنین تنظیم توسط خود وی صورت مى‌گرفته است. ابتکارات تألیف بحارالانوار به همین اندازه محدود نمى‌شود؛ نوعى تفسیر موضوعى برای قرآن با بیش از ۹۰۰ موضوع اصلى و ۴۰۰ موضوع فرعى و سبک تبویب آن‌که گونه‌ای از فهرست موضوعى برای احادیث شیعى است، نیز قابل توجه است.
فهرست‌بندی و تبویب مجلسى از نقاط قوت و قابل تأمل در تالیف بحارالانوار است؛ وی در«فصل رابع» مقدمه کتابش، فهرست مجلدات ۲۵ گانه خود را عنوان مى‌کند. این فهرست از لحاظ رده‌بندی و محتوای عناوین معرف مناسبى برای کار اوست. خود مؤلف عناوین «العدل و المعاد»، «ضبط تواریخ انبیاء و ائمه(ع)» و «السماء و العالم» را که مشتمل بر احوال عناصر و موالید و … است، از ابتکارات منحصر به فرد کتاب خود که پیشینیان به آن نپرداخته‌اند، مى‌داند.
علاوه بر حجم قابل ملاحظه روایات، انتخاب موضوعات متنوع نیز، اهمیت و ارزش بحارالانوار را بالا برده است، چنانکه دیده مى‌شود، مباحث اعتقادات، احکام، جهان غیب، اخلاق و آداب و حتى طبیعیات و علوم طبیعى، تاریخ و فرهنگ شیعه و ادبیات عامیانه آن و … از چشم او دور نمانده است. مؤلف هم‌چنین در مباحث فقهى، به مسائلى که مردم بدان احتیاج مستمر داشته‌اند و مورد پرسش بوده، حجم بیشتری اختصاص داده است که همه این‌ها شناخت کافى او از مقتضیات عمومى جامعه را مى‌رساند.
تنوع موضوعى از سویى و هدف اصلى مؤلف برای حفظ میراث شیعه از سویى دیگر، او را واداشته تا از منابع بسیار و متنوعى استفاده کند که به یقین از حیث آمار کم‌نظیرترین مجموعه حدیثى تألیف شده است. به جز این آمار، تنوع فراوانى هم در موضوعات منابع دیده مى‌شود. هر چند منابع او بیش از همه جنبه حدیثى و فقهى دارند، اما موضوعات تفسیری، تاریخى، کلامى و ادبى، لغت، سیاست مدن، اخلاق و حتى علوم طبیعى، پزشکى، نجوم و ریاضى، جغرافیا و … نیز در منابع او یافت مى‌شود. کوشش فراوان او برای جمع آوری منابع زبان‌زد شده است. بنا به روایتى برای به دست آوردن کتاب «مدینة‌العلم»، اثر «ابن‌‌بابویه» که صور مى‌شد در یمن وجود دارد، گروهى را با هدایای فراوان به سراغ حاکم آن‌جا مى‌فرستد تا کتاب را به دست آورد.
مؤلف خود در آغاز کتاب ابتدا منابع شیعى خود، بیش از ۳۸۷ اثر از ۲۵ نویسنده را معرفى مى‌کند و سپس به سراغ منابع اهل سنت مى‌رود که برای حجت آوردن یا رد کردن یا نقد کردن یا تتمیم فایده و تأیید روایات شیعى مورد استفاده قرار داده، و شمار آن‌ها به ۸۵ منبع بالغ شده است؛ و سپس برای تصحیح الفاظ یا تعیین معانى به سراغ کتب لغت یا شروح اخبار عامه مى‌رود و ۲۰ کتاب لغوی و ۱۳ کتاب شرح را بر مى‌شمارد، هر چند این تنها منابع وی نیست و او به صراحت منابعى را نیز در حین کار معرفى مى‌کند، به گونه‌ای که مجموعه کتب مورد استفاده او به حدود ۶۳۰ مى‌رسد.
از بحارالانوار ۳ چاپ اصلى سنگى صورت گرفته است: اولین آن‌ها در هند (۱۲۴۸ق) که شامل یک جلد از این کتاب بوده است. دیگری در تبریز، در فاصله سال‌های ۱۲۷۵ تا ۱۳۳۲ق که یک دوره کامل را در بر مى‌گرفته است و سرانجام چاپ مشهور به «کمپانى» در تهران به کوشش «محمد‌حسین غروی اصفهانی»، در فاصله سال‌های ۱۳۰۳ تا ۱۳۱۵ق.
حضرت امام‌خمینى(ره) درباره اهمیت کار علمی «علامه مجلسی» می‌فرمایند: «بحار خزانه همه اخبارى است که به پیشوایان اسلام نسبت داده شده، چه درستباشد یا نادرست، در آن کتاب‌هایى هست که خود صاحب بحار آن‌ها را درست نمى‌داند و او نخواسته کتاب علمى بنویسید تا کسى اشکال کند چرا این کتاب‌ها را فراهم کردى؟»*
*منابع: پایگاه‌های اطلاع‌رسانی باشگاه اندیشه، ایران کد، کتابنامه، حوزه. نت.
