نقش گِل‏بازى در پرورش تخيّل،خلاقيّت و سازندگى كودك

در ميان فعاليت‏هاى روانى و بدنى كودكان، بازى اهميت فراوانى دارد و يكى از نيازهاى مهم كودكان به حساب مى‏آيد. اسباب‏بازى، ابزار كودكان جهت بازى است و اسباب‏بازى جزء جدا نشدنى زندگى كودكان است.
مى‏توان از اسباب‏بازى به عنوان وسيله‏اى براى ياد دادن مفاهيم مختلفى مانند رنگ، تعداد، شكل، اندازه، جنس و حجم استفاده كرد و سبب افزايش گنجينه واژه‏ها در ذهن كودك شد؛ همچنين از اسباب‏بازى مى‏توان براى تشخيص رشد اجتماعى، شخصيتى و هوشى كودكان بهره جست. كودكان از طريق اسباب‏بازى مى‏توانند تمايلات ناپسند خود را آشكار نموده و تخليه روانى شوند. در بين بازى‏ها، بازى‏هاى طبيعى (آب‏بازى، گِل‏بازى و شن‏بازى) از بهترين، اساسى‏ترين و لذت‏بخش‏ترين فعاليت‏ها براى كودكان به شمار مى‏روند. اين بازى‏ها جذبه سحرآميزى براى بچه‏ها دارند.
بچه‏ها ساعت‏ها وقت‏شان را صرف اين نوع بازى‏ها مى‏كنند بدون اينكه از بازى كردن خسته شوند. بازى‏هاى طبيعى باعث تسكين عصبانيت‏هاى كودك شده، از طريق اين بازى‏ها از ناراحتى‏ها، فشارها و تنش‏ها رهايى يافته و آرامش پيدا مى‏كند. چون كودكان اين بازى‏ها را بيشتر دوست دارند از راه اين بازى‏ها مطالب و مفاهيم زيادى را مى‏آموزند كه موجبات رشد مهارت‏ها و توانايى‏هاى مختلف آنها را فراهم مى‏كند؛ از جمله رشد خلاقيت، پرورش حواس پنجگانه، افزايش خزانه لغات، رشد و كنترل اعصاب و عضلات و ... . والدين با انتخاب اين گونه اسباب‏بازى‏ها، روح و روان كودك را تلطيف كرده و رشد مى‏بخشند. اين وسايل طبيعى مطابق با ميل و طبيعت كودك مى‏باشند كه به راحتى در همه جا و با قيمت ارزان مى‏توان تهيه كرد. بازى‏هاى طبيعى از اهميت خاصى برخوردار است. در اين راستا روايت شده است: «پيامبر اكرم(ص) بر كودكانى عبور كرد كه مشغول خاك‏بازى بودند. بعضى از
اصحاب، آنان را از بازى نهى كردند. پيامبر فرمود: بگذاريد بازى كنند، خاك بهار كودكان است.»(1)

گِل‏بازى

در ميان اسباب‏بازى‏هاى كودكان هيچ وسيله‏اى به اندازه گِل و هيچ كارى به اندازه گِل‏بازى براى كودكان سرگرم‏كننده و لذت‏بخش نيست.
گِل‏بازى يكى از نيازهاى بنيادى و اساسى كودك است. به رغم اينكه والدين به دليل كثيف شدن لباس‏ها، محدوديت‏هايى براى اين بازى ايجاد مى‏كنند ولى كودكان به محض اينكه به خاك و گِل برسند همانند ماهى كه بيرون از آب بوده به محض رسيدن به آن زنده شده و شروع به تحرك و فعاليت مى‏كند.
كودكان از گِل‏بازى لذت فراوانى مى‏برند و از نظر روحى و روانى ارضا مى‏شوند و با قوه ابتكار و خلاقيت خويش چيزهاى نو مى‏سازند و مى‏توانند به تصورات و تخيلات خويش
جامه عمل پوشيده و آن را به شكل مجسم در آورند.
كودكان به هنگام اين بازى نتيجه اعمال خود را كه باعث بالا بردن اعتماد به نفس مى‏گردد، مشاهده مى‏كنند، فكر مى‏كنند، تصميم مى‏گيرند و با به كارگيرى قوه تخيل و تصور چيزى خلق مى‏كنند و با رضايت خاطر در باره آنچه كه ساخته‏اند سخن مى‏گويند و بر روى آن اسم مى‏گذارند.
به همين دليل امروزه بازى با گِل رُس در آموزش خردسالان از اهميت خاصى برخوردار است. گِل رس نرم و قابل انعطاف است، با دست‏هاى كودك به راحتى شكل مى‏گيرد، شكل دادن به آن كاملاً در اختيار كودك قرار دارد و هر طورى كه خواسته باشد مى‏تواند به آن شكل بدهد.
كودكان آن را ورز (مالش) مى‏دهند، با مشت بر آن مى‏كوبند، آن را مى‏غلطانند، پهنش مى‏كنند، به شكل نان، كيك، تافتون، توپ و مار در آورده، چنگ مى‏زنند، در آن حفره ايجاد مى‏كنند، قطعه قطعه مى‏كنند و باز
مى‏توانند همه آنها را روى همديگر جمع كنند.
گِل به دست‏ها مى‏چسبد، كودكان آنها را بر روى بدن‏شان مى‏مالند، تماس و ماليدن اين مواد به بدن لذت و شادى زيادى را براى كودكان ايجاد مى‏كند.
كودكان خردسالى كه براى اولين بار گِل رس را با انگشتان چنگ مى‏زنند و مى‏فشارند، همانند اولين قدم‏هايى است كه كودك هنگام راه رفتن برمى‏دارد. در اين مرحله براى او گِل‏مالى و چنگ زدن لذت‏بخش‏تر است تا ساختن چيزى. آنها معمولاً گِل را مى‏فشارند، مى‏كشند، پهن مى‏كنند و كارهاى مشابه ديگر.
اما در مرحله بعدى كه كودكان مهارت بيشترى كسب مى‏كنند، هنگام بازى با گِل رس مى‏توانند گلوله، قطعات دراز به شكل مار و يا نان درست كنند. ساختن اين شكل‏ها باعث مى‏شود كه كودكان به تدريج صورت‏هاى پيچيده‏ترى درست كنند، مثلاً كاسه، بشقاب، ليوان، قابلمه، كوزه و ...
مى‏سازند و به آن شكل مى‏دهند، يا اينكه چند تكه مى‏كنند و آن را به شكل آدم يا حيوان در مى‏آورند و براى آن سر، دست و پا مى‏سازند، سپس به سمت كارهاى سفالگرى و كوزه‏گرى خواهند رفت.

فوايد گِل‏بازى

1ـ رشد و پرورش خلاقيت
خلاقيت و نوآورى كودك غالبا در زمان‏هايى شكوفا مى‏شود كه آزادى عمل دارد، مى‏تواند قوه تخيل خويش را براى ساختن چيزى به كار اندازد. از آنجا كه بازى با گِل رس طبق الگو، مدل و نقشه از پيش تعيين شده نيست كودكان مى‏توانند به آفرينش دست بزنند، نيز به دليل قابليت انعطاف و نرمى گِل مى‏توانند به هر صورتى كه بخواهند آن را شكل بدهند و خيلى سريع مى‏توانند خراب كنند. همان طور كه نقاشى كردن موجب خلاقيت، ابتكار، نوآورى و لذت درونى براى كودك مى‏شود، گِل‏بازى افزون بر همان اثرات، سرگرمى بسيار لذت‏بخش و شادى‏آفرين براى كودكان به حساب مى‏آيد.

2ـ رشد و پرورش گويايى

بايد به كودكان فرصت داد از راه گِل‏بازى، مجسمه‏سازى، كولاژ و نقاشى احساسات و عقايد خويش را بيان نمايند. در بازى با گل رس كودك مى‏تواند فكر كند، تصميم بگيرد و با كمك قوه تخيل و تصورش چيزى بيافريند و در پايان احساس رضايت كند و در باره ساخته‏هايش صحبت كند. احساس رضايت ناشى از ساختن بسيار پراهميت است.
علاوه بر آنكه كودك در مورد ساخته‏اش داستان‏سرايى مى‏كند، به افكارش هم نظم و ترتيب مى‏دهد. زمانى كه كودكان در حال گِل‏بازى هستند براى دوستان‏شان صدا در مى‏آورند، يا ممكن است خواسته باشند با كارهايى مثل پختن، خوردن، مهمانى و جشن خود را مشغول كنند.

3ـ رشد و كنترل اعصاب و عضلات

بيشتر كارهايى كه با گل انجام مى‏گيرد با به كارگيرى انگشت و دست مى‏باشد. فشار دادن، ضربه زدن، جدا كردن، غلطاندن، قطعه قطعه كردن، به همديگر متصل كردن و ... به رشد عضلات كمك مى‏كند و باعث مى‏شود كودك تجربه‏هاى آسان و موفقى براى خود كسب نمايد.
كودكان از ديدن اثرات حركات‏شان لذت برده و متوجه مى‏شوند قادرند از حركات دست‏هايشان استفاده كنند و گل رس را به طريقى كه مايلند بسازند. كودك ممكن است گل رس را به صورت لوله‏هاى بلند و باريك (طناب‏مانند) در بياورد، آن را بكوبد و به شكل توپ در بياورد يا اينكه به صورت تافتون در آورده و با انگشتانش سوراخ سوراخ كند.
در كار با گل رس دايره (توپ) از اولين شكل‏هايى مى‏باشد كه كودك با تسلط بيشتر بر اعصاب و عضلاتش قادر است اين شكل‏ها را به صورت ماهرانه‏ترى بسازد. درست كردن گل به صورت باريك نشانه‏هاى رشد و تسلط كودك بر كنترل اعصاب و عضلاتش مى‏باشد.

4ـ رشد و پرورش مهارت‏هاى اجتماعى

وقتى چند كودك با همديگر گل‏بازى مى‏كنند از شراكت و داد و ستد براى ساختن چيز مورد علاقه‏شان لذت برده و مهارت‏هاى اجتماعى‏شان پرورش پيدا مى‏كند.

5ـ پرورش قدرت تجسم فضايى و هندسى

كار با گل رس زمينه پرورش ادراك فضايى و هندسى كودك را افزايش مى‏دهد چون كودك مى‏تواند صورت‏هاى فضايى و هندسى را به صورت عينى خلق كرده و مشاهده كند؛ مثلاً ساخت يك جعبه، چمدان، آدم، مربع، مستطيل، دايره و ... همه اين مفاهيم را مى‏تواند از طريق گل‏بازى عينيت بخشد و با مفاهيمى مانند نرمى، سفتى، زبرى، سختى، سبكى، سنگينى، طول، سطح و حجم آشنا گردد.
گل رس ماده خيلى خوبى براى طرح‏هاى سه‏بعدى است، زيرا به دليل نرمى و قابليت انعطاف مى‏توانند آن را به هر شكلى كه بخواهند در آورند. همچنين كودكان در سنين كودكستانى مى‏توانند شكل‏هاى پايه‏اى مانند دايره، توپ‏هاى كوچك، شكل‏هاى گوشه‏دار مثل مربع و مستطيل را با گل رس بسازند.
كودكان به هنگام گل‏بازى يك توپ حلقه‏اى كامل گِلى را به جاى سر و يك مستطيل را به جاى بدن مى‏گذارند و با درست كردن باريكه‏هايى به عنوان دست و پا به ساخت آدمك مى‏پردازند.
كودكان مى‏توانند گل رس را به قالب‏هاى مختلفى در بياورند، كلوچه درست كنند، كيك درست كنند و آن را بپزند، اين گونه فعاليت‏هاى قالب‏سازى موجب رشد حسى، ادراكى و لامسه در كودكان شده و به سازگارى و انطباق‏پذيرى تصورات و ادراكات‏شان در مورد اشكال و اجسام سه‏بعدى و هندسى كمك بزرگى مى‏كند.

6ـ پرورش حس لامسه

خاصيت نرمى و شكل‏پذيرى طبيعى گل رس جاذبه قوى براى كودكان در هر سنى دارد. هر يك از حواس كه بيشتر در معرض محركات محيطى قرار بگيرد، كاربرد و مهارت آن افزايش مى‏يابد. گل رس علاوه بر تمامى مزاياى ديگرى كه براى كودك دارد حس لامسه كودك را پرورش داده و زمينه درك و فهم حس لمس كردن را براى او فراهم مى‏كند و مفاهيمى مانند سفت، سخت، نرم، زبر، مرطوب، خشك و ... را براى كودك معنى‏دار مى‏كند.
براى بازى با گل رس كودكان از مجموعه حواس‏شان از قبيل ديدن، لمس كردن و بوييدن استفاده مى‏كنند و از آنجا كه بيشتر كارهايى كه با گل انجام مى‏گيرد با به كارگيرى انگشتان دست مى‏باشد، حس لامسه بيشتر به كار گرفته مى‏شود. كودكان وقتى با گل رس كار مى‏كنند مفاهيم نرم و سخت را تجربه مى‏كنند. كودك با مقدارى آب مخلوط كردن به خاك رس در مى‏يابد كه خاك رس مى‏تواند تبديل به گل شده، گلِ درست شده مى‏تواند خيلى شُل (نرم) يا خيلى سفت (سخت) باشد.

7ـ تقويت و هماهنگى چشم و دست

كودك براى شكل دادن به گل از عضلات دست استفاده مى‏كند و به دنبال آن چشم را به همكارى با دست وا مى‏دارد و از قوه تخيل و تصور خويش براى خلق و ابداع آن كمك گرفته و چيزى را مى‏آفريند.
از آنجا كه هماهنگى چشم و دست براى رشد كودك ضرورى است، لازم است براى كودكان فعاليت‏هايى كه منجر به هماهنگى حركتى چشم و دست مى‏شود مانند نقاشى (استفاده از رنگ، قلم‏مو، آبرنگ و ...)، گل‏بازى، ساختن مجسمه‏ها و كارهاى گلى، خميربازى و نقاشى با انگشت را در نظر گرفت.

8ـ ابزارى براى تشخيص و درمان

كودكان با گل‏بازى مى‏توانند ايده‏هاى گوناگون خود را زودتر پياده كنند، لذت و آرامشى كه در زمان بازى با گل به دست مى‏آورند از نقطه نظر درمانى بسيار بااهميت است.
تجربيات بازى درمانگران نشان داده است كه كودكان عصبى و زودرنج را مى‏توان از طريق گل‏بازى، شن‏بازى و آب‏بازى درمان كرد.
بازى كردن با آب، خاك، شن و گل اثر معجزه‏آسايى در حل مشكلات و بروز خلاقيت كودكان دارد. آنان از طريق بازى و ساختن يك غول، گرگ، سگ، مار و ... آن را مورد حمله قرار دادن و خراب كردن مى‏توانند از ترس‏ها، وهميات، احساسات و پندارهاى واهى رهايى يابند.
بچه‏هاى خشن گل و يا خاك رس را سوراخ سوراخ مى‏كنند و يا اينكه آن را روى هم مى‏كوبند، مثلاً كودكى كه داراى مشكل است با گل تابوتى مى‏سازد كه درونش مردى از گل ساخته شده، خوابيده است. او مى‏گويد: «الان درِ تابوت را مى‏بندم، محكمش مى‏كنم، حالا ديگه او نمى‏تونه نفس بكشه.» با دست‏هاى خودش محكم روى تابوت فشار مى‏آورد و به اين وسيله انتقام خودش را از پدرى كه مورد تنفرش است مى‏گيرد.
گِل‏بازى براى كودك اين فرصت را ايجاد مى‏كند تا احساسات ناخوشايند و سركوب شده خويش را ابراز نموده و به لحاظ روانى تخليه و سبك شود.

9ـ فايده‏هاى ديگر

كودكان از طريق گل‏بازى موضوعاتى از قبيل شكل انسان، حيوان، خانه، كلوچه، پيچ، آچار و بسيارى چيزهاى ديگر درست مى‏كنند و سعى دارند اشكالى بسازند كه به نحوى به آنها تعلق دارد، همان طورى كه در نقاشى كردن اين كار را انجام مى‏دهند.
اغلب در نقاشى‏ها كودكان چيزهايى را كه برايشان مهم‏ترند بزرگ‏تر ترسيم مى‏كنند تا چيزهايى كه برايشان از اهميت كمترى برخوردار است. در گِل‏بازى و ساخت مجسمه‏هاى گلى هم كودكان اشكالى را كه برايشان مهم‏تر است، با جزئيات بيشترى به كار مى‏برند. در اين نوع شكل‏ها كودك ممكن است از طريق دقت بيشتر روى ساخته خويش مثل گذاشتن دگمه به جاى چشم‏ها، حصير براى لباس و يا نخ به جاى موها اهميت بيشترى به ساخته خويش بدهد.
از آنجايى كه گِل‏بازى، از نظر والدين كار كثيفى محسوب مى‏شود لازم است پيش‏بينى‏هاى لازم در اين باره صورت گيرد:
ـ ميزى كه براى گِل‏بازى در نظر گرفته مى‏شود بايد داراى رويه مخصوص (فورميكا) باشد كه تميز كردن آن راحت‏تر است و يا اينكه از پلاستيك براى پهن كردن روى ميزهاى معمولى استفاده كرد.
ـ از وسايلى مانند وردنه، قاشق، چاقوهاى پلاستيكى و يا فلزى كه لبه‏هاى تيزى ندارند استفاده شود.
ـ به هر كودكى يك تكه گِل به اندازه سيب بزرگ داده شود و كودك هر طور كه دلش مى‏خواهد از آن استفاده كند، به او آزادى كامل دهيم تا با خمير آشنا شود و حس كنجكاوى‏اش را ارضا كند، هرگز در مرحله آشنايى از او نخواهيد كه چيزى بسازد.
در مرحله بعدى روبه‏روى كودكان بنشينيد و اين سؤالات را از كودكان بكنيد «اگر من اين خمير را فشار بدهم چه مى‏شود؟ اگر آن را بكشم چطور مى‏شود؟» كودكان را به اين كار بيشتر تشويق كنيد.
ـ هرگز به كودكان نگوييد چه آدمك قشنگى درست كرده‏اى و يا چه مار قشنگى است. سعى نماييد هنگام تشويق از دراز بودن، نرم و گرد بودن آنچه كودك درست كرده تعريف كنيد.
ـ والدين و يا مربيان مى‏توانند كنار كودكان بنشينند و همراه آنها بازى كنند. شركت در بازى موجب تشويق كودكان مى‏شود ولى والدين و يا مربيان نبايد چيزهايى را بسازند كه بچه‏ها از روى آن كپى كنند، اين كار باعث هدر رفتن استعداد، خلاقيت و قوه ابتكار كودكان مى‏شود.
ـ بعد از اينكه كار بچه‏ها تمام شد، بهتر است گل‏ها را به صورت گلوله‏هاى كوچكى به اندازه يك سيب در آورده و در وسط آن يك سوراخ كوچك ايجاد كرده و در آن آب بريزيم تا گِل نرم باقى بماند و بچه‏ها براى كار با آنها در فرصت و جلسه بعدى مشكلى نداشته باشند و يا اينكه آنها را داخل سطلى درپوش‏دار گذاشته و روى آن يك پارچه مرطوب و يا اسفنج (ابر ظرفشويى) بگذاريم و سرپوش ظرف را محكم كنيم.
اگر گل رس خيلى خيس باشد كپك مى‏زند و اگر خشك باشد كار كردن با آن مشكل است. اگر گل خشك و سفت شد آن را داخل يك كيسه مى‏گذاريم و با ضربات
چكش آن را خرد مى‏كنيم. بعد از خيساندن داخل آب دوباره براى بازى آماده مى‏شود.
ـ براى كودكان توضيح دهيد كه گِل را نبايد به جز محدوده‏اى كه بازى مى‏كنند (اتاق مخصوص يا گوشه‏اى از حياط) به ساير جاها ببرند.
ـ برايشان توضيح دهيد كه در هنگام بازى در كار يكديگر دخالت نكنند.

طرز تهيه گِل رس

براى تهيه گل رس، خاك رس را در ظرفى ريخته روى آن آب بريزيد، به طريقى كه سطح آب در ظرف، از سطح خاك رس بالاتر باشد، سپس مدت 24 ساعت بگذاريد خيس بخورد بعد با ورز دادن و مالش مى‏توان آن را به صورت خمير در آورد.
خاك رس را مى‏توان از محله‏هايى كه مغازه كوزه‏گرى هست و يا مغازه‏هايى كه اسباب و لوازم هنرى دارند تهيه كرد.

پی نوشت:

1 ـ مجمع‏الزوائد، ج8، ص159.

منبع: پیام زن