تفاسیر شیعی سده‌ی نهم

تفسیر ابوالفضل دیلمی، اثر شیخ ابوالفضل (م ح 800 ق) فرزند بهاءالدین یوسف دیلمی مرقانی، از علمای تفسیر. تفسیر مورد بحث در دو مجلد بزرگ قرار دارد و مفسر پس از ذکر چند آیه از قرآن کریم به تفسیر و تأویل آیات مذکور می‌پردازد و هنگام تفسیر آیه‌ی «انما ولیکم الله» تصریح به امامت و ولایت الهی حضرت علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) کرده و مسأله‌ی انفاق انگشتری را در حال رجوع توسط امام (علیه‌السلام) نقل می‌نماید و نیز حدیث تفسیر الصادقین در خصوص حضرت علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) و شیعیان او را. سپس حکم به ایمان ابوطالب داده است که وی با ایمان بر اسلام وفات یافت و همچنین از حضرت امام جعفر الصادق (علیه‌السلام) روایات بسیاری نقل کرده است و هنگام ذکر نام حضرت علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) از وی بعنوان امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) اسم می‌برد. و نیز در اول سوره‌ی مریم به حدیث «نحن معاشر الانبیاء لانورث» اشاره کرده و می‌گوید این تهمت و افترائی است جهت غصب فدک و مقصود از «یرثنی و یرث من آل یعقوب» ارث مال است نه ارث علم. سپس به ارث عایشه که پیراهن و نعلین حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) را به ارث برد اشاره کرده است. و بعد خطبه‌ی حضرت زهراء (علیهاالسلام) را یاد کرده است. از منابع این تفسیر، تفسیر طبرسی و تفسیر زمخشری و تفسیر الامام الناصر للحق و درة الغواص حریری و کشف المشکلات است. نسخه‌ی کهن این اثر در دو جلد و از کتب خطی کتابخانه‌ی سید جواد عاملی (م 1226 ق) صاحب کتاب مفتاح الکرامه در نجف اشرف است. مصنف از برای تفسیر خود نام‌گذاری نکرده است و در پایان آن آمده «... اِنَّهُ تفسیرُ کتابِ اللهِ المتضمن بِحَقایِقه و دَقایقه تولی جَمَعَهُ الفقیرُ المحتاجُ اِلی رحمةِ مولاه ابوالفضل بن شهر دویر بن یوسف».

منابع:

اعیان الشیعة، 397/2؛ الذریعة، 256/4؛ مؤلفات الزیدیة، 307/1؛ معجم الدراسات القرآنیة، 94؛ مفسران شیعة، 112.
الانصاف فی الرد علی صاحب الکشاف، اثر سید بهاءالدین ابوالحسن علی علوی معروف به سید النسّابه (زنده در 800 ق)، از مفسران شیعه و تبارشناس معروف عصر خویش. بهاءالدین در تفسیر مورد بحث به اشکالات و ایرادات خود بر تفسیر کشاف زمخشری پرداخته و اشتباهات او را در تفسیر بعضی از آیات بیان می‌نماید. سید حسین عاملی کرکی قزوینی (م 1001 ق) در دفع المناواة از آن نقل می‌نماید. و نسخه‌ای از آن در کتابخانه‌ی شیخ الاسلام در قزوین موجود است.
بهاءالدین سید النسابه را دو تفسیر دیگری نقل کرده‌اند که وجود ندارند به نام: 1) بیان الجزاف فی تبیان انحراف الکشاف، درین تفسیر مفسر پس از ذکر آیه گفته‌های زمخشری را در کشاف رد کرده سپس خود آیه را تفسیر می‌نماید. شیخ آقا بزرگ این نسخه را در مجموعه‌ای ملاحظه کرده است؛ 2) تبیان انحراف صاحب الکشاف، این تفسیر غیر از دو تفسیر اوست ولی همچنان ایرادات خود را به صاحب کشاف بازگو می‌کند و آقا بزرگ تهرانی آن را مستقل یاد کرده است.

منابع:

الاعلام، زرکلی، 302/4؛ ایضاح المکنون، 134/1؛ الحقایق الراهنة، 142؛ الذریعة، 397/2؛ روضات الجنات، 347/4؛ ریاض العلماء 124/4؛ الضیاء اللامع فی القرن التاسع، 95؛ مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، 285؛ معجم المؤلفین، 128/7؛ مفسران شیعه، 116؛ هدیة العارفین، 726/1؛ المستدرک، نوری، 435.
مشارق الامان و لباب حقائق الایمان، اثر شیخ رضی‌الدین رجب (م ح 815 ق) فرزند محمد حلی معروف به حافظ رجب بُرسی، از علمای شیعه. تفسیر مورد بحث در ذکر و بیان و تفسیر بعضی از آیات قرآن کریم است که اکثر آنها در حق حضرت علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) نازل گردیده و به فضائل خاندان عصمت و طهارت اختصاص دارد و آمیخته با عرفان و مختصرتر از کتاب دیگر وی به نام مشارق الانوار می‌باشد. امروزه از این تفسیر چندین نسخه خطی در دست است. از جمله نسخه‌ی خطی کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی (شماره‌ی 11. 11) در فهرست الفبائی کتابخانه‌ی رضوی تحت عنوان تفسیر عرفانی یاد شده است.
برای شیخ رضی‌الدین حافظ برسی دو تفسیر دیگر نقل کرده‌اند: 1) تفسیر سورة التوحید، به شیوه‌ی فلسفی و بر مذاق اهل عرفان تفسیر شده است. نسخه‌های متعددی در دسترس وجود دارد که نسخه‌ی مدرسه‌ی سپهسالار (شماره‌های 1788، 1790) از آن جمله است؛ 2) الدر الثمین، در بیان و تفسیر پانصد آیه که در شأن حضرت علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) و در فضائل ایشان نازل شده است. تألیفات زیاد حافظ برسی در مناقب و محامد حضرت علی (علیه‌السلام) و خاندان عصمت (علیهم‌السلام) و اشعار بلیغ و متین و مدح و رثای وی در حق ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) موجب شده است که عده‌ای او را جزء غلاة دانسته‌اند. از تفسیر الدر الثمین نسخه‌ی (شماره‌ی 15317) در کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی موجود است.

منابع:

اعیان الشیعة، 64/6؛ امل الآمل، 117/2؛ ایضاح المکنون، 444/1؛ الذریعة، 33/1؛ روضات الجنات، 337/3؛ ریاض العلماء، 304/2؛ الضیاء اللامع فی القرن التاسع، 58؛ فهرست کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی، 519؛ معجم رجال الحدیث، 181/7؛ مفسران شیعه، 116.
تفسیر کبیر ابن متوج، اثر جمال‌الدین ابوناصر احمد (م 820 ق) فرزند عبدالله بن متوج بحرانی معروف به ابن مُتَوَّج، از مفسران شیعه و مشاهیر علمای عصر خویش. شیخ آقا بزرگ تهرانی در الذریعة می‌نویسد «... تفسیر مفسر را نبایستی با تفسیر شیخ فخرالدین احمد بن عبدالله بن سعید بن متوج اشتباه کرد، علی رغم اینکه هر دو آنان در نام و اسم پدر و شهرت و نسبت به بحرین وجه اشتراک دارند و گاه این‌گونه شباهتها از نظر مشایخ و شاگردان و تصانیف پیدا می‌شود. نسخه‌ای از این تفسیر در کربلا در کتابخانه‌ی سید نصرالله حائری معروف به مدرس الطف موجود بود که امروزه نزد احفاد او در کربلا می‌باشد.
شیخ جمال‌الدین بن متوج دارای سه تفسیر دیگر می‌باشد: 1) تفسیر صغیر ابن متوج، در یک جلد به زبان عربی است که با استفاده از روایات و اخبار ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) و احادیث خاندان عصمت و طهارت (علیهم‌السلام) آیات قرآنی را تفسیر کرده است؛ 2) الناسخ و المنسوخ، که ابتدا با تفسیر صغیر جمع بوده ولی بعداً آیات ناسخ و منسوخ فخرالدین احمد بن عبدالله ابن متوج می‌باشد. در الذریعه نسخه‌های متعددی از آن معرفی شده است؛ 3) آیات الاحکام، که نام دیگر آن منهاج الهدایة فی تفسیر آیات الاحکام الخمسمائة می‌باشد. درین تفسیر که محققانه تألیف گردیده تبحر و فضل مؤلف آشکار شده است. مفسر 500 آیه از آیات تشریعی را بیان کرده و حکم فقهی آنها را ذکر نموده است. نسخه‌های متعددی ازین تفسیر موجود می‌باشد.

منابع:

اعیان الشیعه، 13/3؛ انوار البدرین، 70؛ الحقائق الراهنة، 7؛ امل الآمل، 16/2؛ ریاض العلما، 43/1؛ الذریعة 246/4؛ تنقیح المقال، 65/1؛ ریحانة الادب، 194/8؛ فهرست آل بابویه و علماء البحرین، 91؛ لؤلؤة البحرین، 177؛ معجم الدراسات القرآنیة عند الشیعة الامامیة، 4 به بعد؛ مفسران شیعه، 109.
کنزالعرفان فی فقه القرآن، اثر شیخ ابو عبدالله شرف‌الدین مقداد (م 826 ق) فرزند جلال‌الدین عبدالله اسدی سیوری معروف به فاضل مقداد، از شیوخ فقهای امامیه. وی از شاگردان شهید اول شیخ محمد بن مکی عاملی (734-786 ق) است و از او روایت می‌کند. تفسیر کنزالعرفان در یک جلد به زبان عربی و شیوه‌ی استدلالی است و مؤلف با بهره‌گیری از روایات و احادیث ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) آیات احکام قرآن را گرد آورده سپس به ترتیب کتابهای فقهی، آیات فقهی را مبسوط شرح می‌کند و حکم آیه را بیان می‌نماید. نظم و شیوه‌ی تدوین و تبویب این تفسیر روشی ابداعی از سوی او بوده است که در میان همه‌ی تفسیرهای فقه قرآن کریم اعم از تفسیرهای اهل تشیع و اهل تسنن بی‌سابقه و بی‌نظیر است. و نیز بسیاری از مؤلفان پس از وی از وی تقلید و پیروی کرده‌اند. همچنین این تفسیر از شهرت خاصی نزد فریقین عامه و خاصه برخوردار است. مفسر هنگام بیان حکم فقهی آیه به مذاهب اربعه‌ی سنی متعرض می‌گردد و موضوع اختلاف را ذکر نموده سپس از طریق عقل و روایات و اخبار و همچنین شأن نزول آیه، احکام سایر مذاهب را رد کرده و رأی شیعه‌ی امامیه را در مسئله‌ی مورد خلاف بیان می‌کند. این تفسیر از مشهورترین کتب تفسیر آیات الاحکام و از منابع فقهای امامیه می‌باشد. از این تفسیر بیست نسخه در کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی و هشت نسخه در کتابخانه‌ی مرعشی قم که کهن‌ترین آن مورخه رمضان 979 ق موجود است. نخستین بار در سال 1313 ق چاپ سنگی گردیده و در سال 1343 ش در دو مجلد به تحقیق محمد باقر بهبودی در تهران تجدید طبع گردید و مکرراً افست شده است.

منابع:

الاعلام، 282/7؛ امل الآمل، 325/2؛ الذریعة، 159/18؛ الضیاء اللامع، 138؛ فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه‌ی آستان قدس، 473؛ فهرست کتابخانه‌ی مرعشی قم، 105/1؛ فهرست کتابخانه‌ی مدرسه‌ی سپهسالار، 86/1؛ معجم المطبوعات، 1772/2؛ روضات الجنات، 171/7؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، 272/6.
مدار الافهام، مفسر خواجه صائن الدین علی (م 830 ق) فرزند محمد تُرکه‌ی اصفهانی معروف به ترکه، از عرفاء و حکماء متألهین مفسر محقق (ترکه، خواجه صائن الدین علی). تفسیر مورد بحث در بیان و شرح و تفسیر آیه‌ی ثَمَانِیَةَ أَزْوَاجٍ مِنَ الضَّأْنِ اثْنَیْنِ...) می‌باشد که بر مذاق اهل عرفان و صوفیه نگاشته شده است. نسخه‌ای از این تفسیر در کتابخانه‌ی بایزید ولی الدین موجود است.
تفسیر دیگری به نام تفسیر شق القمر به خواجه صائن الدین ترکه نسبت داده‌اند که به شیوه‌ی کلامی و عرفانی نوشته شده است و نسخه‌ای از آن در کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی (شماره‌ی 8185) موجود می‌باشد.

منابع:

الذریعة، 235/20؛ ریاض العلماء، 240/4؛ الضیاء اللامع فی القرن التاسع، 89؛ فهرست کتابخانه‌ی بایزید، ولی الدین، 1825/16؛ فهرست نسخه‌های خطی فارسی، 59/1؛ مجالس المؤمنین، 41/2؛ معجم الدراسات القرانیه، 268.
تفسیر الم، اثر شیخ ابوالحسن زین‌العابدین علی (776-835 ق) فرزند احمد معروف به مخدومعلی کوکبی هندی، از متکلمان و مفسران عارف شیعی. مفسر از خاندان نوائب می‌باشد که طبری می‌گوید این طائفه از سادات قریش هستند و خوفاً از ترس آزار حجاج بن یوسف ثقفی به سواحل هندوستان هجرت نمودند و این گفتار، تشیع این خاندان را می‌رساند و همچنین بعضی از آثار وی مخصوصاً تفسیرهای او تشیع وی را منعکس نموده است. مفسر بر مذاق عرفاء و متصوفه به تفسیر الم و آیه‌ی اول سوره‌ی بقره ذلِكَ الْكِتَابُ لاَ رَیْبَ فِیهِ پرداخته است نسخه‌های متعدد از این تفسیر در دست است.
مفسر تفسیر دیگری به نام الرحمن و تیسیر المنان ببعض ما یشیر الی اعجاز القران دارد. شیخ آقا بزرگ تهرانی در الذریعة می‌نویسد: تمام تفاصیل وجوه اعراب فواتح سوره‌ها و حروف مقطعات که بسیار محققانه و فاضلانه است در تفسیر بیان السعادة گنابادی نقل شده است.

منابع:

الاعلام، زرکلی، 257/4؛ ایضاح المکنون، 52/1؛ سبحة المرجان فی آثار هندوستان، 39؛ معجم المطبوعات، 1717/2؛ معجم المؤلفین، عمر رضا کحاله، 9/7؛ مفسران شیعه، 116؛ الذریعة 274/4، 182/3؛ نزهة الخواطر، 105/3؛ هدیة العارفین، 730/1.
تفسیر کبیر ابن متوج بحرانی، اثر فخرالدین احمد (م ق 836 ق) فرزند عبدالله مُتَوَّج بحرانی، از مفسران شیعه. تفسیر مورد بحث در یک جلد بزرگ به زبان عربی و شیوه‌ی روائی است که طی تفسیرهای شیعی از آن نقل گردیده است. مفسر پس از ذکر آیات قرآن مجید با درج روایات و احادیث از ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) به تفسیر آیات می‌پردازد. مفسر رساله‌ی خود ناسخ و منسوخ را از این تفسیر استخراج نموده است.
فخرالدین احمد ابن متوج سه تفسیر دیگر نگاشته است: که از نظر نام آنها با تفسیرهای جمال‌الدین ابن متوج مشابهت کامل دارند: 1) تفسیر صغیر ابن متوج، این تفسیر در یک جلد به زبان عربی و شیوه‌ی روائی است که مفسر پس از ذکر آیات سلسله‌ی احادیث و روایات از طریق ائمه‌ی معصومین را ذکر می‌کند و این تفسیر تلخیصی است از تفسیر کبیر خود فخرالدین ابن متوج؛ 2) الناسخ و المنسوخ ابن متوج آیات ناسخ و منسوخ را از تفسیر کبیر خود استخراج کرده و مجموعاً 236 آیه از 64 سوره‌ی قرآن را مورد بحث قرار داده است. این تفسیر از طرف سید عبدالجلیل حسینی قاری مورد شرح قرار گرفته و آقای دکتر محمد جعفر اسلامی آن شرح را به فارسی ترجمه کرده و حواشی و تعلیقاتی نیز بر آن افزوده است؛ 3) النهایة فی تفسیر الخمسمائة آیه، در یک جلد به زبان عربی و شیوه‌ی روائی در بیان پانصد آیه از آیات قرآن و تشریح احکام فقهی آن آیات. نسخه‌ای از این تفسیر در کتابخانه‌ی آقا حسین خوانساری موجود است. جالب توجه است که نام مؤلف و نام پدر و اسامی هر سه کتابهای او با مشخصات و نام کتابهای جدش مشابه است.

منابع:

اعیان الشیعة، 10/3؛ امل الآمل، 16/2؛ تنقیح المقال، 65/1؛ الذریعة، 246/4، روضات الجنات، 68/1؛ ریاض العلماء، 43/1؛ فهرست آل بویه و علماء البحرین، 91؛ لؤلؤة البحرین، 177؛ الضیاء اللامع فی القرن التاسع، 5؛ خاتمة مستدرک، 435/3؛ مقدمه‌ی شرح کتاب الناسخ و المنسوخ، 14.
تجرید الکشاف مع زیادة نکت لطاف، اثر سید علی (769-837 ق) فرزند سید محمد بن ابی‌القاسم حسنی صنعانی یمانی، از مشاهیر مفسران زیدیه، وی از سلالة امام الهادی یحیی بن الحسین است و شاگردان بسیار در حوزه‌ی وی تربیت یافتند. از جمله سید محمد بن ابراهیم معروف به ابن الوزیر. مفسر چندین اثر در علوم مختلف قرآن کریم از خود باقی گذاشته است از جمله تفسیر مورد بحث در دو مجلد بزرگ که در 795 ق از تألیف آن در صنعاء فراغت یافت. جلد اول مورخه‌ی 894 ق به شماره‌ی 45 و جلد دوم مورخه‌ی 876 ق در کتابخانه‌ی الجامع الکبیر صنعا محفوظ است.

منابع:

الاعلام، 8/5؛ البدر الطالع، 485/1؛ معجم المؤلفین، 226/7؛ مؤلفات الزیدیه، 250/1.
حصر آیات الاحکام الشرعیة، اثر ابوعبدالله محمد بن ابراهیم (هجره 775 - صفا 840 ق) فرزند علی بن مرتضی حسنی قاسمی آل الوزیر، از اعیان علماء زیدیه. شوکانی نسب وی را تا حضرت علی ابیطالب (علیه‌السلام) ضبط کرده و در کتاب خود البدر الطالع به تفصیل شرح حال وی را نگاشته است. تفسیر مورد بحث در شرح و بیان دویست و سی و شش آیه از آیات احکام قرآن کریم است که از احادیث در استدلال خود هنگام بیان حکم آیه بهره گرفته است. نسخه‌ای از آن به شماره‌ی 698 در کتابخانه‌ی الجامع الکبیر صنعاء محفوظ است.
ابوعبدالله حسن قاسمی آل الوزیر چهار تفسیر دیگر نگاشته است: 1) الآیات الدالة علی الله و علی صدق انبیائه، در این تفسیر آیاتی از قرآن که دلالت بر ذات باری تعالی و صدق انبیاء و رسولان دارد مورد شرح و تفسیر قرار گرفته است و نسخه‌ای از آن مورخ 957 ق به شماره‌ی 698 در کتابخانه‌ی الجامع الکبیر صنعا وجود دارد؛ 2) الآیات الدالة علی الله و علی صدق اولیائه، آیات داله بر خداوند بزرگ و بیان مقام رهبری و امامت درین تفسیر مورد بحث واقع شده است؛ 3) الآیات البینات، درین تفسیر آیه‌ی «یُضِلُّ مَن یَشَاءُ وَیَهْدِی مَن یَشَاءُ» شرح و بیان شده و نسخه‌ای از آن مورخ 957 ق به شماره‌ی 698 در الجامع الکبیر صنعا موجود است؛ 4) قواعد التفسیر، که نام دیگر آن را زرکلی القواعد یاد کرده است؛ 5) ترجیح اسالیب القرآن علی اسالیب الیونان، که در آن ارجحیت آیات احکام قرآن و معرفت باری تعالی و رد بر احکام و فلسفه‌ی یونان و فضل قرآن و فضیلت پیروان آن با استناد به اقوال و احادیث گذشتگان زیدیه مورد شرح و بسط قرار گرفته است. شوکانی در البدر الطالع می‌نویسد: «کتابی است در کمال سودمندی و خوبی با اسلوبی ابتکاری که کمتر سابقه دارد». کلیه‌ی کتابهای فوق با مشرب زیدی مؤلف نوشته شده است.

منابع:

الاعلام، 300/5؛ البدر الطالع، 81/2؛ توضیح الافکار، 66/1؛ الضوء اللامع، سخاوی، 272/6؛ المکتبة الازهریة، 473/1؛ مؤلفات الزیدیة، 427/1؛ المکتبة التیموریة، 314/3.
الرسالة القرآنیة، اثر امام احمد (775-840 ق) فرزند یحیی حسنی ملقب به المهدی لدین الله، از سلاطین و ائمه‌ی زیدیه‌ی یمن. این تفسیر به عربی و در یک جلد در تفسیر و تأویل آیات قرآن و علوم قرآنی که مفسر با مشرب زیدی خویش و به شیوه‌ی کلامی آن را بنام امام الناصر لدین الله صلاح بن علی حسنی نگاشته است. نسخه‌ای از این تفسیر به شمار 81 م در کتابخانه‌ی الجامع الکبیر صنعاء موجود است.
امام المهدی دارای کتابها و اثرات دیگری است که تفسیرهای آن بدین قرارند: 1) الانتقاد فی الآیات المعتبرة فی الاجتهاد، این تفسیر در یک جلد مشتمل بر شرح و بحث پانصد آیه از آیات قرآن که به ترتیب سوره‌ها و نظم آیه‌ها فقه و احکام آیات را تفسیر کرده است؛ 2) المستجاد فی شرح کتاب الانتقاد، که شرحی است به تفسیر فوق؛ 3) تفسیر الاعتماد لآیات المعتبرة فی الاجتهاد، که آیات فقهی اساسی اجتهاد مورد شرح و بسط قرار گرفته است.

منابع:

الاعلام، 269/1؛ ایضاح المکنون، 131/1؛ البدر الطالع، 122/1؛ الدر الفرید، 247؛ کشف الظنون، 22/1؛ معجم المؤلفین، 206/2؛ مؤلفات الزیدیة، 37/2.
آیات الاحکام، اثر شیخ ناصرالدین یا ناصر (زنده در 850 ق) فرزند شیخ جمال‌الدین احمد بن متوج بحرانی، از فقها و علمای امامیه (ابن متوج، شیخ ناصر بن جمال‌الدین احمد). این تفسیر در شرح و بیان آیات احکام قرآن کریم است که آن را بر مبنای کتب فقهی تنظیم نموده از طهارات تادیات و نیز مفسر دارای خط زیبائی است و نسخه‌ای از این کتاب را سید حسن صدر کاظمی در کتابخانه‌ی نجف اشرف مشاهده نموده است.

منابع:

اعیان الشیعة، 202/10؛ امل الآمل، 333/2؛ الذریعة، 43/1؛ ریحانة الادب، 195/8؛ ریاض العلماء، 236/5؛ الضیاء اللامع، 142.
تفسیر طیفور، اثر شیخ عفیف‌الدین طیفور (زنده در 876 ق) فرزند سراج‌الدین جُنید حافظ واعظ، از مفسران شیعه و علماء امامیه. این تفسیر در یک جلد به زبان عربی و شیوه‌ی کلامی و روائی است و به احادیث مروی از ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) اقتصار کرده است. و اکثر از تفسیر فرات کوفی بهره‌مند شده است و در پایان تفسیر، احادیث زیادی در مناقب امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) یاد می‌کند. شیخ آقا بزرگ تهرانی نسخه‌ی مورخه‌ی 909 ق را در کتابخانه‌ی شیخ محمد سلطان المتکلمین در تهران مشاهده نموده است.

منابع:

الذریعة، 280/4؛ الضیاء اللامع، 72؛ مفسران شیعه، 116؛ ریحانة الادب، 151/4.
شفاء العلیل فی شرح الخمسمائة آیة من التنزیل، اثر شیخ عبدالله (825-877) فرزند محمد بن ابی‌القاسم عبسی عکی معروف به نجری، از فقهاء و مفسران زیدیه. این تفسیر عربی در یک جلد بزرگ شامل تفسیر پانصد آیه از احکام قرآن کریم که مفسر با مشرب زیدی خود به شرح و تفسیر و بیان فقه مسائل آیات احکام پرداخته است عمر رضا کحاله در معجم المؤلفین تفسیر شرح آیات احکام را جدا از تفسیر فوق دانسته و سید احمد اشکوری حسینی در مؤلفات الزیدیة هر سه نام تفسیرهای یاد شده را متحد عنوان کرده است و این تفسیر در گذشته چاپ گردیده است. و نیز دو نسخه یکی از آن به شماره‌ی 177 و 200 در کتابخانه‌ی الجامع الکبیر صنعاء موجود است.

منابع:

الاعلام، 127/4؛ البدر الطالع، 397/1؛ الضوءاللامع، سخاوی، 62/5؛ ایضاح المکنون، 722/2؛ معجم المؤلفین، 137/6؛ مؤلفات الزیدیه، 210/2؛ هدیة العارفین، 469/1.
معارج السئول، اثر شیخ کمال‌الدین و یا تاج‌الدین حسن (زنده در 891 ق) فرزند شمس‌الدین استر آبادی نجفی، از مفسران شیعه. وی از شاگردان فاضل مقداد سیوری (م 826 ق) صاحب کنز العرفان است. تفسیر وی معروف به تفسیر اللباب و تفسیر معارج السئول می‌باشد که هر دو یکی هستند مؤلف بحث خویش را اختصاص به آیات احکام قرآن کریم داده است و به تفسیر پانصد آیه از آیات تشریع بر وفق کتب فقهی از طهارت تا دیات در دو مجلد می‌پردازد. میرزا حسین نوری می‌گوید: بهترین کتابی است در بیان و تفسیر آیات احکام قرآن که تألیف گردیده و صاحب ریاض می‌گوید: کتابی است جامع و کثیر الفوائد. تألیف آن پس از کتاب کنزالعرفان استادش فاضل مقداد می‌باشد که اضافات زیاد و فوائد نفیس بر آن افزوده است. و نیز این تفسیر را از تفسیر دیگر خویش به نام عیون التفاسیر استخراج کرده است و بر آن اضافاتی دارد. این کتاب نظیر آیات الحکام شیخ جزایری و زبدة البیان مقدس اردبیلی است. در تفسیر آیات از اخبار نیز استفاده می‌نماید. این کتاب شامل یک مقدمه در بیان فوائد مقدماتی اصولی و منطقی و ابواب احکام فقه که از هر باب به کتاب تعبیر می‌نماید و دارای خاتمه می‌باشد. امروزه نسخه‌های متعدد می‌نماید و دارای خاتمه می‌باشد. امروزه نسخه‌های متعدد از این تفسیر در دست می‌باشد. از جمله چهار نسخه در کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی (شماره‌ی 1417) محفوظ است.
تفسیر دیگری به نام عیون التفاسیر از شیخ استرآبادی نجفی ملاحظه می‌گردد که در چهار جلد با روایاتی از فضائل قرآن و مباحثی از صرف و نحو و لغت و معانی و قراءآت تألیف گردیده و نسخه‌های آن در مدرسه‌ی سپهسالار (شماره‌ی 2006) و در مدرسه‌ی هندی و شیخ محمد صالح برغانی موجود است.

منابع:

اعیان الشیعة، 243/5؛ ریاض العلماء، 319/1؛ الضیاء اللامع، 41؛ فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی، 530؛ خاتمة مستدرک، حاجی نوری، 405/3؛ معجم رجال الفکر و الادب فی النجف، 30؛ الذریعة، 280/18، 181/21.
تفسیر گازر [= تفسیر جلاء الاذهان و جلاء الاحزان]، اثر شیخ ابوالمحاسن حسین بن حسن جرجانی، از مفسران شیعه در اواخر قرن نهم و مطلع قرن دهم هجری معروف به سید گازر. این تفسیر را به اختلاف نقل نموده‌اند صاحب فهرست کتب خطی آستان قدس رضوی چنین می‌نویسد: «... ابوالمحاسن جرجانی شیعی و امامی مذهب بوده و مخصوصاً بنا گذاشته که تفسیر را موافق اخبار اهل بیت عصمت و طهارت بنویسد چنانکه گوید: از بخشنده‌ی دل و جان و بخشاینده‌ی انس و جان مدد خواستم به توفیق و یاری وی این کتاب در تفسیر قرآن نهادم و در او جمع کردم از تأویل آیات و تفسیر مشکلات آنچه بزرگان دین و پیشوایان اهل یقین بر محک عقل زده‌اند و از قعر بحر و الراسخون فی العلم یافته‌اند و از سبب نزول آیات آنچه معتمدان روایت کرده‌اند و سیاق آیات و ظاهر آن را بر آن دلیلات اختیار کرده و به هر آیتی و علامتی اخبار و احادیث و مناقب و فضایل اهل بیت (علیهم‌السلام) آنچه لایق آن بوده باشد نوشتم تا چشم بینندگان را نور بوده و دل محبان اهل بیت را سرور و الحمدلله العالمین...». مفسر در بیان و تفسیر آیات قرآن کریم با عبارات روان و ذکر مطالب تاریخی، بعضی از قراءآت را نیز یادآور می‌گردد و گاه گاهی به اشعار فارسی و عربی استشهاد نموده است. ابن یوسف شیرازی در فهرست کتابخانه‌ی مدرسه‌ی سپهسالار سید گازر را غیر از ابوالمحاسن حسین بن حسن جرجانی دانسته و تفسیر گازر را نیز غیر از جلاء الاذهان معرفی کرده است و در وحدت مؤلف و تفسیر شک کرده است ولی محدث ارموی در مقدمه‌ی تفسیر گازر به اشکالات ایشان پاسخ گفته و آنها را رد کرده است. همچنین منزوی این تفسیر را «لطائف التفسیر] سیف‌الدین فخر ال اسلام ابو نصر احمد بن حسن بن احمد درواجگی می‌داند ولی اردلان در فهرست آستان قدس آن را با تفسیر درواجگی به شماره‌ی 1228 مقابله کرده و هیچ گونه شباهتی در این دو تفسیر مشاهده نکرده است و با تفسیر گازر یا جلاءالاذهان چاپ و تحقیق محدث نیز مطابقه کرده است و به این نتیجه رسیده که با آن متحد است. این تفسیر پس از مقدمه‌ی مؤلف دارای هفت فصل می‌باشد. امروزه نسخه‌های آن در بعضی از کتابخانه‌های عمومی و خصوصی از جمله در کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی و کتابخانه‌ی سپهسالار موجود است و نیز در 1337 ش به همت شادروان جلال‌الدین محدث ارموی در ده مجلد به چاپ رسیده است.

منابع:

احیاء الداثر من القرن العاشر، 61؛ ریاض العلماء، 85/2؛ الذریعة، 309/4؛ 123/5؛ فهرست کتب خطی کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی، 447/1، 459؛ معجم الدراسات القرآنیة، 124؛ مفسران شیعه، 122.
منبع مقاله :
تهیه و تنظیم: دائرةالمعارف تشیع، جلد 4، (1391) تهران: مؤسسه‌ی انتشارات حکمت، چاپ اول