انتظار و کنترل اجتماعي(1)

چکيده
انتظارامام زمان عليه السلام داراي کارکردها و پيامدهاي مختلفي است . دراين مقاله، به کارکردکنترل اجتماعي مي‌پردازيم.
کارکردکنترل اجتماعي با دومکانيزم بح‍ث شده است؛ يکي مکانيزم دروني وديگري مکانيزم بيروني. در مکانيزم دروني، احساس حضورامام، در رفتار افراد منتظر تاثيرگذار است. در مکانيزم بيروني، از جامعه‌پذيري و نظارت اجتماعي (امر به معروف و نهي از منکر) در جايگاه دوعامل بيروني درکاهش ناهنجاريها بحث شده است.
مقدمه
انتظار امام زمان عليه السلام در جايگاه يک استراتژي جدي شيعه، ميان منتظران آن حضرت، داراي کارکرد‌هاي مختلفي است. در اين مقاله، ما به دنبال آنيم که نقش انتظار حقيقي وسازنده را در رفتارهاي فردي و اجتماعي منتظران بيان کنيم.
انتظار حقيقي و سازنده، انتظاري است که جامعه منتظران را به کاهش ناهنجاري‌ها وانحرافات وادار مي‌کند، وگرنه نشستن ودر انتظار مصلح جهاني بودن از يک طرف و شيوع گناه وجرم وناهنجاري‌ها درجامعه از طرف ديگر، ازکارکردهاي انتظار حقيقي وسازنده به شمار نمي‌آيد.
بنابراين، انتظار حقيقي، جامعه را به سوي کاهش انحرافات وناهنجاري‌ها دعوت مي‌کند. ما دراين مقاله، با سه مکانيزم احساس حضور، جامعه‌پذيري فرهنگ انتظار و امر به معروف و نهي ازمنکر، به کارکرد انتظار امام زمان عليه السلام پرداخته‌ايم.
از کارکردهاي اجتماعي انتظار حضرت مهدي عليه السلام در عصر غيبت، آراستگي جامعه به هنجارها و خوبي‌ها و پيراستن از ناهنجاري‌ها و بدي‌ها است. «کنترل اجتماعي به مکانيسم‌هايي اطلاق مي‌شود که جامعه براي واداشتن اعضايش به سازگاري وجلوگيري ازناسازگاري به کار مي‌برد. [1]» . بر همين اساس، مهم‌ترين کارکرد اجتماعي انتظار، کنترل اجتماعي است؛ يعني دوري جستن از انحرافات و ناهنجاري‌ها و گرايش به ارزش‌ها و هنجارهاي ديني. امام صادق عليه السلام مي‌فرمايد:[2]
در اين کلام، منتظر واقعي کسي معرفي شده است که خود را با ورع و پرهيزکاري و دوري جستن از ناهنجاري‌ها و آراستن به هنجارها و خوبي‌ها وفق مي‌دهد؛ پس يکي از وظايف منتظران امام زمان عليه السلام در عصر غيبت، دوري جستن از انحرافات و ناهنجاري‌ها است.
با توجه به ناگهاني بودن امر ظهور امام زمان عليه السلام ، آن حضرت، همه شيعيان و منتظران را به اعمال پسنديده و دوري جستن از بدي‌ها و ناهنجاري‌ها فراخوانده و مي‌فرمايد:
هريک از شما بايد آنچه را موجب دوستي ما مي‌شود، پيشه خود سازد و از هر آنچه موجب خشم و ناخشنودي ما مي‌شود، دوري گزيند؛ زيرا فرمان ما يکباره و ناگهاني فرا مي‌رسد. آن زمان، توبه و بازگشت، براي کسي نفع و سودي ندارد و پشيماني از گناه، کسي را از کيفر ما نجات نمي‌بخشد.[3]
بنابراين از آثار و کارکردهاي اجتماعي انتظار حقيقي امام زمان عليه السلام ، کنترل اجتماعي و دوري جستن از انحرافات و ناهنجاري‌ها است و منتظر واقعي، هرگز خود را به گناه و بدي‌ها و زشتي‌ها آلوده نمي‌کند.
بنابر آنچه در توقيع مقدس از ناحيه امام زمان عليه السلام به شيخ مفيد صادر شده است علت طولاني شدن غيبت را، اعمال ناپسند و زشت شيعيان دانسته‌اند و فرموده است: «تنها چيزي که ما را از شيعيان پوشيده مي‌دارد، همانا چيزهاي ناخوشايندي است که از شيعيان به ما مي‌رسد و خوشايند ما نيست و از آنان انتظار نداريم»[4].
پس انتظار صحيح و واقعي، فرد منتظر را به اصلاح خويشتن و جامعه وامي‌دارد و نوعي سنخيت بين اعمال و رفتارمان با امام زمان عليه السلام ايجاد مي‌کند.
اين‌که در حديث آمده است کسي که به امام زمان عليه السلام معرفت نداشته باشد، به مرگ جاهلي مرده است، بيانگر اين است که انسان، وقتي از مرگ جاهلي گريخته است که با معرفت امام عصر عليه السلام خود را از هدايت‌هاي آن حضرت بهره‌‌مند کند، و اوامر و نواهي او را که همان دستورات و منهيات اسلام است، رعايت نمايد؛ لذا در سايه اين معرفت و شناخت، شخص منتظر خصوصاً وجامعه منتظر عموماً، خود را به رعايت هنجارهاي ديني (دستورات دين اسلام) ملزم مي‌داند و اين، عاملي است در راستاي کنترل اجتماعي؛ لذا انتظار در جامعه، کارکرد کنترل اجتماعي را ايفا مي‌کند و جامعه را براي ظهور امام زمان عليه السلام آماده و مهيا مي‌گرداند.
انتظار حضرت مهدي عليه السلام با دو مکانيزم، عامل کنترل و نظارت اجتماعي به شمار مي‌رود و باعث کاهش ناهنجاري‌هاي اجتماعي و اخلاقي مي‌شود.
الف. مکانيزم دروني که با احساس حضور امام حاصل مي‌شود؛
ب. مکانيزم بيروني که به وسيله جامعه‌پذير کردن انتظار حضرت مهدي عليه السلام حاصل مي‌شود و مردم، به ارزش‌ها و هنجارهاي ديني و مهدوي گرايش مي‌يابند. همچنين به وسيله نظارت اجتماعي (امر به معروف و نهي از منکر) جامعه از بدي‌ها و ناهنجاري‌ها دوري مي‌گزيند؛ لذا اين مکانيزم بيروني، هم شامل جامعه‌پذيري مي‌شود و هم شامل نظارت و کنترل اجتماعي.
لذا در اين نوشتار ما به سه بخش مي‌پردازيم:
- احساس حضور امام در شخص منتظر که عاملي است در کاهش ناهنجاري‌ها؛
- جامعه‌پذير کردن انتظار حضرت مهدي عليه السلام که عاملي است در گسترش مهدويت و نهادينه کردن فرهنگ انتظار؛
- دعوت به امر به معروف و نهي از منکر که عاملي است در جهت کنترل و نظارت اجتماعي.
از آن‌جا که برخي جامعه‌شناسان، فرايند نظارت اجتماعي را ادامه دهنده بحث جامعه‌پذيري مي‌دانند و هر دو را، مکمل يک ديگر در نظر مي‌گيرند، ما در اين نوشتار، به هر دو بحث اشاره مي‌کنيم.
1. احساس حضور
شخص منتظر در عصر غيبت، خود را در مرآي و منظر امام خويش مي‌داند و به درجه‌اي مي‌رسد که امام عصر را شاهد و ناظر بر اعمال خويش مي‌بيند. اين احساس حضور که در سايه انتظار امام زمان عليه السلام به دست مي‌آيد، به کنترل اجتماعي در جامعه مي‌انجامد و جامعه و افراد را از انحرافات باز مي‌دارد.
در زيارت روز جمعه امام زمان عليه السلام آمده است: «سلام بر تو ‌اي چشم خدا ميان آفريدگان!»[5] يکي از القاب امام زمان عين الله است؛ يعني امام زمان، چشم خداوند ميان بندگان است. با اين وصف، منتظر واقعي، هميشه احساس حضور مي‌کند و اين احساس حضور در محضر امام زمان عليه السلام ، او را از ارتکاب گناه و ناهنجاري‌ها باز مي‌دارد و پيوسته مراقب مجموعه گفتارها و رفتارهاي خود خواهد بود، تا عملي برخلاف رضاي امام عصر عليه السلام از او صادر نشود.
همچنين آن حضرت، در توقيع شريفش به شيخ مفيد مي‌فرمايند: «ما به اخبار شما آگاهيم و هيچ چيز از اوضاع شما، بر ما پنهان نيست»[6] و در ادامه مي‌فرمايد: «ما هرگز از سرپرستي و رسيدگي به شما کوتاهي نکرده و ياد شما را از خاطر نبرده‌ايم».
اين کلمات نوراني، نمونه‌اي از آگاهي و محبت و مراقبت دائمي امام زمان عليه السلام به شيعيان و دوستانش است و نشان از اين دارد که شيعيان، همواره در منظر و مرأي امام عصر عليه السلام هستند. با اين اوصاف، منتظر حقيقي، همواره احساس حضور مي‌کند؛ بنابراين، احساس حضور، عامل دروني و مکانيزم دروني براي کاهش ناهنجاري‌هاي اجتماعي به شمار مي‌آيد.
همچنين رواياتي كه مي‌گويد نامه اعمال و کردار شيعيان و انسان‌ها، هفته‌اي دو روز (دوشنبه و پنجشنبه) به محضر حضرت عرضه مي‌شود، حاکي از اين است که همه اعمال و رفتار انسان‌ها در نظر امام عصر عليه السلام است؛ بنابراين انتظار حقيقي، انسان‌هاي منتظر را به مراقبت از خويش و رعايت هنجارها دعوت مي‌کند.
پس اثر و کارکرد احساس حضور، کنترل و نظارت اجتماعي است. به تعبير ديگر، به کاهش ناهنجاري‌ها مي‌انجامد؛ زيرا «ميان انتظار و عمل مورد پذيرش منتظر، تلازم منطقي وجود دارد و در غير اين صورت، انتظار، امري بي‌معنا خواهد بود. »[7]
نمونه‌اي از اوج احساس حضور
ابوبصير مي‌گويد:
با امام باقر عليه السلام وارد مسجد شدم و مردم در حال رفت و آمد بودند. امام عليه السلام خود را از ديدگان مردم غايب كرده، به من فرمود: «از مردم بپرس آيا مرا مي‌بينند؟» من با هرکس ملاقات کردم و از او پرسيدم: آيا امام باقر عليه السلام را ديدي؟ مي‌گفت: «نه». تا اين که فردي نابينا به نام ابو هارون وارد شد. امام عليه السلام فرمود: «از اين مرد بپرس». به او گفتم: «آيا امام را ديدي؟» ابوهارون در جواب گفت: «مگر او اين‌جا نايستاده است؟» ابو‌بصير گفت: از او پرسيدم: «تو از کجا از اين مطلب آگاه شدي؟» ابو هارون گفت: «چگونه به آن، علم و آگاهي پيدا نکنم؛ در حالي که امام، نوري است آشکار؟!» آن‌گاه ابو‌بصير مي‌گويد: شنيدم که امام باقر عليه السلام به مردي از اهل آفريقا مي‌فرمود: «حال راشد چگونه است؟» او گفت: «از آفريقا که بيرون آمدم، زنده و سالم بود و به شما سلام رساند». امام فرمود: «خدا او را رحمت کند!» مرد آفريقايي پرسيد: «او ُمرد؟» امام فرمود: «آري». او پرسيد: «چه زماني؟» امام فرمود: «دو روز پس از بيرون آمدنت از آفريقا مُرد» . . . آن گاه امام فرمود: آيا معتقديد براي ما دربارة شما، چشماني نظاره‌گر و گوش‌هايي شنوا وجود ندارد؟ چه بد است آنچه به آن عقيده داريد! به خدا سوگند! بر ما هيچ چيز از اعمال شما پنهان نيست؛ پس همه ما را نزد خود حاضر بدانيد و خودتان را به کارهاي پسنديده عادت دهيد و اهل کارهاي نيک شويد، تا اين حقيقت را بشناسيد.[8]
بنابراين كاركرد احساس حضور امام زمان، دوري جستن از لغزش‌ها و ناهنجاري‌ها است و احساس حضور عامل دروني براي نظارت و کنترل در اجتماع به شمار مي‌آيد؛ بنابراين منتظران واقعي، خود را به هنجارها و ارزش‌ها عادت مي‌دهند.
پارسونز، درکنترل و نظارت اجتماعي به «توسل به وجدان افراد از طريق مطرح كردن معيارهاي درست و نادرست در يک سيستم اخلاقي»[9] معتقد است. احساس حضور را مي‌‌توان نوعي توسل به وجدان افراد منتظر دانست که از اين طريق، اعمال خود را با معيارهاي انتظار حقيقي مطابق کرده و از اعمال انحرافي و ناهنجاري‌ها دوري مي‌جويند.
2. جامعه‌پذير‌کردن انتظارامام زمان عليه السلام
پيش از پرداختن به مبحث مذکور، لازم است دربارة جامعه‌پذيري و نظارت و کنترل اجتماعي بحثي انجام شود، تا تفاوت‌ها روشن گردد.
1ـ2. تفاوت جامعه‌پذيري با نظارت اجتماعي
نظارت اجتماعي، مجموعه فراگردهاي جامعه‌پذيري و به ويژه فشاري است که افراد، از جانب سايران در جامعه حس مي‌کنند. اين فشار، باعث مي‌شود رفتار آن‌ها در راستاي همرنگي و متابعت از جامعه سوق داده شود و انسجام جامعه حفظ گردد.[10]
طبق اين تعريف، نظارت اجتماعي، از مجموعه فراگردهاي جامعه‌پذيري و کنترل اجتماعي است؛ لذا برخي انديشوران از جمله کازينو جامعه‌پذيري را جزئي از فرايند نظارت اجتماعي مي‌دانند و برخي ديگر، نظارت اجتماعي را «ادامه فرايند جامعه‌پذيري»[11] پنداشته‌اند.
بنابراين جامعه‌پذيري و کنترل اجتماعي هر دو، فرايندي هستند که مکمّل يک‌ديگرند؛ به گونه‌اي که جامعه‌پذيري، به دنبال همنوايي جامعه است و کنترل اجتماعي، به دنبال کاهش ناهنجاري‌ها. «فرايند کنترل اجتماعي و فرايند اجتماعي‌شدن (جامعه‌پذيري) دو روي يک سکه و دو جنبه از يک واقعيت تام هستند.‌»[12]
هر جامعه براي بقا و همنوايي افراد جامعه با ارزش‌ها و هنجارها، به دو فرايند اکتفا مي‌کند؛ يکي جامعه‌پذيري که در اين باب به انتقال فرهنگ و ارزش‌ها مي‌پردازد و ديگري نظارت اجتماعي که از بروز تخلف جلوگيري مي‌کند. بر اين اساس، ما به دو بحث مي‌پردازيم؛ يکي فرايند جامعه‌پذيري انتظار و ديگري نظارت و کنترل اجتماعي که هر دو در کاهش ناهنجاري‌ها مؤثرند. در جامعه‌پذيري موفق، ارزش‌ها و هنجارهاي اجتماعي، دروني مي‌شود؛ به گونه‌اي که اين هنجارها با فرد يگانه مي‌گردد و او، خود را به انجام آن ملزم مي‌بيند و بدون اين که تحت فشار يا نظارت بيروني قرار بگيرد، به اين هنجارها و ارزش‌ها عمل مي‌کند. در اين حالت، فرد، لحظه به لحظه احساس نمي‌کند که به او فرمان داده مي‌شود و عوامل بيروني به او حکم مي‌رانند؛ بلکه خود به خود، هنجارهاي اجتماعي را عمل مي‌کند و سرچشمه همنوايي او با هنجارهاي اجتماعي، انتخاب آگاهانه خود او است، نه عوامل بيروني. [13]
لذا اگر فرايند جامعه‌پذيري در جامعه‌اي موفق عمل نکند، نوبت به نظارت و کنترل بيروني مي‌رسد، تا در اين فرايند، جلوي انحرافات و ناهنجاري‌ها گرفته شود؛ بنابراين، جامعه‌پذيري و کنترل اجتماعي، هر دو مکمل يک‌ديگرند؛ يعني «هر چه عملکرد جامعه‌پذيري مؤثرتر و موفقيت‌آميزتر باشد، ميزان کجروي، کمتر و بالتبع، نياز به نظارت اجتماعي کاهش خواهد يافت. در مقابل، هر چه فرايند جامعه‌پذيري، داراي نقصان باشد، جامعه بايد به مراتب، هزينه‌هاي بيشتري را براي نظارت اجتماعي بپردازد. »[14]
بر اين اساس، ما، هم به جامعه‌پذيري انتظار مي‌پردازيم و هم به مبحث کنترل و نظارت اجتماعي (امر به معروف و نهي از منکر) که از آثار اجتماعي انتظار مثبت به شمار مي‌آيد؛ چرا که انتظاري که انسان‌ها را به گناه و معصيت دعوت کند يا آن‌ها را از گناه و معصيت دور نسازد، انتظار مثبت و سازنده نيست، بلکه انتظار مخرّب و ويرانگر است.
به اعتقاد برخي محققان جامعه‌شناس، سه عامل اصلي در بروز انحرافات رفتاري وجود دارد که يکي از آن عوامل، «آموزش ناکافي اعضاي جديد جامعه در زمينه نظام اجتماعي»[15] است؛ لذا با فرايند جامعه‌پذير‌کردن انتظار، مي‌توان فرهنگ مهدويت و انتظار را در جامعه و نسل جديد نهادينه کرد و از بروز برخي ناهنجاري‌ها جلوگيري کرد.
عامل دوم، «فشار نقش اجتماعي يا صدمات ناشي از برعهده‌گرفتن دو نقش متفاوت که ناشي از تلاش براي قراردادن فرد، با نيازهاي شخصي وي، درنقش معيني درنظامي است که نيازهاي ديگري دارد»[16] که اين، باعث تعارض در شخصيت فرد و نقشي مي‌شودکه جامعه به او محول کرده است و اين امر، عاملي براي بروز انحرافات مي‌شود[17].
عامل سومي که در بروز انحرافات مؤثر است، عبارت است از «ارزش‌هاي متعارض که ناشي از وجود معيارهاي متنافر در بطن نظام ارزشي هستند»؛[18] لذا قائلان به انتظار ويرانگر، قائل به گسترش گناه و اشاعه فحشاء هستند و انتظار را در رواج فساد و گناه دنبال مي‌کنند، تا به اين وسيله، ظلم و جور گسترش يابد و زمينه ظهور امام زمان عليه السلام به خيال خودشان محقق شود؛ در حالي که انتظار صحيح، بايد انسان‌ها را از گناه و معصيت باز دارد. وجود چنين تفکري در برخي گروه‌ها سبب شده است برخي افراد دچار تعارض در رفتار شوند و اين، همان عاملي است که در بروز انحرافات مؤثر است. با بيان انتظار صحيح و نقش امر به معروف و نهي از منکر که از وظايف منتظران حقيقي امام زمان عليه السلام است، مي‌توان جلوي اين فکر خطرناک را گرفت و جامعه را از رواج و گسترش فساد و معصيت باز داشت. بر همين اساس، ما، هم به بحث جامعه‌پذيري فرهنگ مهدويت و انتظار مي‌پردازيم و هم به بحث امر به معروف و نهي از منکر در جايگاه عامل بيروني براي نظارت و کنترل اجتماعي که هر دو مکانيزم، عاملي است در جهت کاهش ناهنجاري‌ها.
2-2. تعريف جامعه‌پذيري
جامعه‌پذيري (اجتماعي شدن) که از دوران طفوليت آغاز مي‌شود، فرايندي است که توسط آن، فرد با فراگيري گرايش‌ها، انديشه‌ها و انگاره‌هاي رفتار مورد پسند جامعه ـ از طريق تماس با ديگران ـ نقش‌هايي را که تعيين کننده رفتار اجتماعي او است و با پايگاه وي در گروه‌هاي مختلف اجتماعي انطباق دارد، بر عهده مي‌گيرد. در جريان جامعه‌پذيري است که شخصيت، تکوين مي‌پذيرد. [19]
3ـ2. عوامل جامعه‌پذيري
براي تحقق جامعه‌پذيري، کارگزاراني لازم است که عبارتند از: 1. خانواده 2. گروه همسالان 3. ‌مدرسه، مسجد و نهادهاي آموزشي و مذهبي و 4. وسائل ارتباط جمعي.
1ـ3ـ2. جامعه‌پذيري در خانواده ايراني
خانواده، نخستين نهاد اجتماعي است که شخص، در آن پا به عرصه زندگي مي‌گذارد و اولين پايه‌هاي تربيتي و تعليمي در آن گذارده مي‌شود. در ايران، خانواده‌ها، داراي امتيازهايي هستند از جمله:
1. «خانواده در ايران، از استحکام خوبي برخوردار بوده، بسياري از کارکردهاي خود را حفظ کرده است. »[20] کارکرد تعليم و تربيت که در رأس آن، آموزش ديني به کودکان است، هنوز در رأس کارکردهاي خانواده در جامعه ايراني به شمار مي‌آيد.
2. دومين خصوصيتي که به سبب وجود آن، خانواده در ايران، اهميت فراواني در جامعه‌پذيري افراد دارد، اين است که در بيشتر خانواده‌ها، مادران، خانه‌دار هستند و پيوسته با فرزندان خود تعامل دارند. [21] خانواده‌ها مي‌توانند با مهم جلوه دادن انتظار وآموزش آن، جامعه‌پذيري انتظار را ميان فرزندان خود نهادينه سازند؛ لذا خانواده، پايگاه مهمي در جامعه‌پذيري فرهنگ انتظار و مهدويت به شمار مي‌آيد.
2ـ3ـ2. گروه همسالان
ارتباط چهره به چهره و عاطفي و غير رسمي که گروه همسالان با هم دارند، بيشترين تأثير را در جامعه‌پذير کردن آنان بر عهده دارد. اين گروه، به راحتي از يک‌ديگر متأثر مي‌شوند و يکي از مهم‌ترين عامل‌ها در جامعه‌پذيري افراد، گروه همسالان به شمار مي‌آيند. «بيشترين تأثير گروه همسالان را بايد در دوران نوجواني و جواني دانست. طبيعي است هر مقدار تعداد نوجوانان و جوانان يک جامعه بيشتر باشد، اهميت گروه همسالان نيز در آن جامعه بيشتر مي‌شود. [22]»
ايران، يکي از کشورهايي است که از جمعيت جوان برخوردار است. در سالنامه آماري کشور در آبان ماه 1375 جمعيت نوجوان و جوان را چنين ذکر کرده است:[23]
سن جمعيت
19ـ15 7115547
24ـ20 5221982
29ـ 25 4709154
34ـ 30 3980066
هر قدر گروه هم‌سالان ايران، با عقايد ديني و مذهبي، از جمله فرهنگ انتظار و مهدويت، بيشتر آشنا و مأنوس باشند، مي‌توانند در هم‌سالان خود تأثير زيادي بگذارند. با توجه به جوان بودن کشورما ضرورت وجود راهکارهاي مختلفي از جمله آموزش جوانان وآشنا کردن آنان با مباحث مهدويت، بيشتر احساس مي‌شود، تا در پرتو اين راهکارها، فرهنگ انتظار، ميان جوانان نهادينه گردد.
3ـ3ـ2. مساجد و نهادهاي مذهبي و آموزشي
يکي از کارگزاران جامعه‌پذيري در ايران، مساجد و نهادهاي مذهبي و آموزشي است. دين، مي‌تواند عامل بسيار مهمي در جامعه‌پذير کردن افراد باشد؛ به ويژه جامعه ايراني، جامعه اسلامي و ديني است و مساجد و نهادهاي مذهبي، پايگاه مهمي در جامعه‌پذير‌کردن افراد به شمار مي‌آيند. «افراد، در جريان آشنايي با نهادها و اماکن ويژه‌اي چون مسجد، حسينيه، هيأت‌هاي مذهبي و شرکت در مراسم نماز جماعت، عزاداري، مجالس و محافل ديني، مستقيماً با بخش مهمي از ارزش‌ها و هنجارهاي خاص جامعه آشنا شده و خود را با آن هماهنگ[24] مي‌سازند»؛ لذا اين پايگاه‌هاي مذهبي، مي‌توانند عامل مهمي در انتقال فرهنگ صحيح انتظار امام زمان عليه السلام و مهدويت باشند.
نهاد مدرسه و آموزش و پرورش هم با طرح مباحث مهدويت و انتظار امام زمان عليه السلام در کتاب‌هاي بينش و انديشه اسلامي و پرداختن به مسائل اصلي و ريشه‌اي انتظار صحيح، مي‌تواند جوانان ايران را در جامعه‌پذير کردن فرهنگ انتظار و مهدويت ياري كرده و در پرتو اين جامعه‌پذيري، جوانان را از هر نوع آسيب حفظ نمايد.
4ـ3ـ2. وسايل ارتباط جمعي (راديو، تلويزيون، روزنامه‌ها و مجلات)
با توجه به اين که يکي از کارکردهاي وسائل ارتباط جمعي، کارکرد آموزشي است، اين وسيله، در جامعه‌پذير کردن فرهنگ انتظار، نقش بسزايي دارد.
وسائل ارتباط جمعي، مي‌توانند با طرح مباحث و ميزگردهايي دربارة مهدويت و انتظار و آثار انتظار مثبت، به نقش نظارتي انتظار توجه دهند و جوانان را به دوري از ناهنجاري‌ها دعوت کنند.
راهکارهاي جامعه‌پذير کردن انتظار، توسط وسايل ارتباط جمعي چنين است:
1. طرح مباحثي دربارة فرهنگ انتظار و مهدويت در قالب ميزگردهاي علمي؛
2. پخش دعاهاي منسوب به حضرت مهدي عليه السلام (دعاي ندبه، دعاي عهد، زيارت آل يس، . . . )؛
3. تهيه فيلم‌هايي با موضوع مهدويت و انتظار و آثار سازنده آن؛
4. چاپ و انتشار مجله‌هايي دربارة بحث انتظار و مهدويت (اعم از ماهنامه و فصلنامه).
بنابراين عواملي از جمله نهاد خانواده، مدرسه و نهادهاي مذهبي، گروه هم‌سالان و وسائل ارتباط جمعي، هر کدام به نوبه خود مي‌توانند فرهنگ انتظار مثبت و انتظار سازنده را در جامعه رواج داده و نهادينه کنند، تا به اين وسيله، افراد جامعه با جامعه‌پذيري مهدوي، خود را از فساد و گناه و معصيت دور سازند. ما در اين بخش، به راهکارهاي کلي جامعه‌پذير کردن فرهنگ انتظار مي‌پردازيم، تا هر کدام از عوامل و کارگزاران جامعه‌پذير از اين راهکارها و قالب‌ها براي ترويج بحث انتظار امام زمان عليه السلام استفاده كرده و آن را تبليغ نمايند.
4ـ2. راهکارهاي کلي جامعه‌پذير كردن انتظار
1ـ4ـ2. گراميداشت مراسم نيمه شعبان
نيمه شعبان، عيد انتظار است. عيد به نمايش گذاشتن شادماني‌ها و مراسمي است که به واسطه آن، مي‌توان انتظار را جامعه‌پذير کرد. مراسم نيمه شعبان، يعني اعلان آمادگي و وفاداري به حضرت ولي‌عصر عليه السلام و آمادگي ظاهري و باطني براي ظهور آن حضرت. اين شادي‌ها و آذين‌بندي‌ها همه بدان سبب است که ما منتظر مصلح جهاني هستيم. در قالب اين مراسم و شور و نشاط نيمه شعبان، مي‌توانيم فرهنگ انتظار و کارکردهاي آن را به افراد منتظر بيان کنيم، تا منتظران، همان طور که ظاهراً آماده‌اند، باطن خويش را هم آراسته کنند، تا حقيقتاً منتظر امام زمان عليه السلام به شمار روند.
2ـ4ـ2. برگزاري مراسم ادعيه خاص حضرت مهدي عليه السلام
برگزاري و شرکت در مراسم دعاهاي منسوب به امام زمان عليه السلام راهي است براي انتقال مباحث انتظار. با تأمل و تدبر در اين ادعيه‌، معرفت و شناخت ما به امام زمان عليه السلام کامل‌تر شده و به آن حضرت، بيشتر احساس نياز مي‌کنيم.
تدبر در مضاميني از جمله: (بخشي از دعاي عديله)، [25] (بخشي از زيارت امام زمان در روز جمعه)، [26] (بخشي از دعاي ندبه)[27] و مضاميني ديگر که در ساير دعاها آمده است، فرهنگ انتظار را در افراد منتظر، جامعه‌پذير و نهادينه مي‌کند و زمينه ظهور امام زمان عليه السلام را فراهم مي‌نمايد؛ لذا با برپايي اين مراسم و شرکت در آن، فرهنگ انتظار، در وجود افراد جامعه نهادينه مي‌شود و زمينه اصلاح فرد و جامعه، فراهم مي‌گردد.
3ـ4ـ2. توجه به اماکن ويژة منسوب به امام زمان عليه السلام (مسجد جمکران و سهله)
مسجد جمکران، جايگاه ميليون‌ها انسان علاقه‌مندي است که به شوق ديدار و توسل جستن به آن بزرگوار، در آن جمع مي‌شوند و به دعا و نيايش مي‌پردازند. عبادت و دعا در اين اماکن مقدس، يکي از راهکارهاي جامعه‌پذير کردن فرهنگ انتظار به شمار مي‌رود.
4ـ4ـ2. هديه فرستادن به نيابت از حضرت مهدي عليه السلام (از قبيل صدقه دادن، به جا آوردن طواف، نماز خواندن و اعمال مستحبي ديگر)
يکي از راهکارهاي ديگر جامعه‌پذير کردن انتظار ميان نسل جوان و افراد جامعه، اين است که همواره به ياد امام زمان عليه السلام باشيم و به نيابت آن حضرت، اعمال مستحبي را انجام دهيم؛ چرا که منتظِر، همواره به ياد منتظَر (امام زمان عليه السلام ) است و اين، نشانة علاقه و محبت به آن حضرت است.
پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله فرمود: هيچ بنده‌اي ايمان نياورد، تا اين که من، نزد او از خودش محبوب‌تر باشم، و خاندانم از خاندان خودش نزد او محبوب‌تر باشند، و عترت من نزد او از عترت خودش محبوب‌تر باشند، و ذات من از ذات خودش نزد او محبوب‌تر باشد. [28]
با ترويج اين راهکارهاي کلي در خانواده، مدرسه، نهادهاي مذهبي و وسايل ارتباط جمعي، فرهنگ انتظار در افراد نهادينه مي‌شود و اين، خود عاملي است در کاهش ناهنجاري‌ها.

پی نوشتها:
[1]. هدايت الله ستوده، آسيب شناسي اجتماعي (جامعه شناسي انحرافات)، ص137، تهران، آواي نور.
[2]. «من سرّه ان يکون من اصحاب القائم فلينتظر وليعمل بالورع و محاسن الاخلاق، و هو منتظر»؛ محمد بن ابراهيم، نعماني، الغيبه، تحقيق علي اکبر غفاري، ص 200، ح16، مکتبه الصدوق.
[3]. «فيعمل کل امري منکم ما يقرب به من محبتنا و ليتجنب ما يدنيه من کراهتنا، و سخطنا فانّ امرنا بغتة فجأة حين لاتنفعه و توبة و لاينجيه من عقابنا ندم علي حوبة…»؛ محمدباقرمجلسي، بحارالانوار، ج 53، ص176، دار الاحياء التراث العربي، بيروت.
[4]. همان، ص 177؛ «… فما يحبسنا عنهم الا ما يتصل بنا مما نکرهه و لا نؤثره منهم…».
[5]. مفاتيح الجنان، بخشي از زيارت امام زمان در روز جمعه.
[6]. محمد باقر مجلسي، بحارالانوار، ج53، ص175.
[7]. محمد رضا شرفي، مقدمه‌اي بر آثار تربيتي و روانشناختي انتظار (سخنراني‌هاي گفتمان سوم مهدويت)، ص138، قم، بوستان کتاب.
[8]. محمدباقر مجلسي، بحارالانوار، ج 46، ص 243 ـ 244.
[9]. چالمرز جانسون، تحول انقلابي، ترجمه حميد الياسي، ص 43.
[10]. ژان کازينو، قدرت تلويزيون، ترجمه علي اسدي، ص71، تهران، مؤسسه انتشارات اميرکبير، اول، 1364ش.
[11]. عبدالحسين نيک گهر، مباني جامعه شناسي، ص329، تهران، نشر رايزن، اول، 1369ش.
[12]. غلامرضا صديق اورعي، انديشه اجتماعي در روايات امر به معروف و نهي از منکر، ص34، سازمان تبليغات اسلامي، 1374ش.
[13]. محمد رضا طالبان، مطالعه تطبيقي در خصوص امر به معروف و نهي از منکر و نظارت اجتماعي، ص35، معاونت آموزش و پرورش دفتر پژوهش‌هاي اجتماعي، 1376ش.
.[14] همان، ص 36.
[15]. چالمرز جانسون، تحول انقلابي، ص 47.
[16].همان.
[17].همان
[18]. همان.
[19]. جوزف روسک و رولندوارن، مقدمه‌اي بر جامعه شناسي، ترجمه بهروز نبوي و احمد کريمي، تهران، ص38، انتشارات کتابخانه فروردين، سوم، 1369ش.
[20]. علي اکبر کمالي، بررسي مفهوم جامعه پذيري سياسي، ص135، تهران، سازمان تبليغات اسلامي، اول، 1374.
[21]. همان.
[22]. همان، ص146.
[23]. سالنامه آماري کشور، سال1380، ص49.
[24]. علي اکبر کمالي، همان، ص 154.
[25]. بيُمنه رزق الوري و بوجوده ثبتت الارض والسماء.
[26]. السلام عليک يا عين الله في خلقه.
[27]. أين قاصم شوکة المعتدين اين هادم ابنية الشرک و النفاق، اين مبيد أهل الفسوق و العصيان والطغيان؟
[28]. محمدتقي موسوي اصفهاني، مکيال المکارم، ترجمه سيد مهدي حائري قزويني، ج2، ص309، نشر ايران نگين.

 

منبع: فصلنامه علمي تخصصي انتظار موعود شماره 26_25