آداب دعا (3)

نویسنده: محمدتقی فعّالی

ج) زمان دعا

هر چند درهای رحمت الهی، همواره به سوی بندگان باز است و خداوند وعده پاسخ داده است؛ اما از سوی پیشوایان دین زمان‌هایی برای دعا بیان شده که احتمال استجابت در آن بیشتر است. از سوی دیگر تمام روزها، ساعت‌ها، زمان‌ها و ایام الهی و از آنِ خداوند است؛ ولی از میان این روزها و ساعت‌ها بخشی ویژه و برگزیده شده‌اند. خداوند در قرآن کریم سخن از «ایام الله» به میان آورده است:
وَذَكِّرْهُمْ بِأیَّامِ اللهِ؛ و روزهاى خدا را به آنان یادآورى كن(1).
عنوان «ایام الله» اشاره به روزهای مخصوصی است که امتیاز و روشنایی ویژه‌ای دارد، به همین جهت، مفسران، احتمالات مختلفی درباره این آیه بیان کرده اند(2).
مراد از ایام الله، روزهای پیروزی پیامبران پیشین و امت‌های راستین آن‌ها است یا مقصود، روزهایی است که انواع نعمت‌های الهی بر اثر شایستگی، شامل حال آن‌ها شده است. برخی نیز گفته‌اند روزهایی است که خداوند، اقوام سرکش را به زنجیر عذاب کشید. در روایات نیز روزهایی با نام «ایام الله» بیان شده است؛ از جمله روز قیام مهدی موعود (عج‌الله)، روز رجعت و روز قیامت(3).
از این رو هر چند تمام روزها و ساعت‌ها الهی است؛ ولی ایام و ساعاتی، ویژه و برگزیده شده اند؛ چنان که ماه رمضان برای روزه انتخاب شده(4) و از میان اوقات این ماه، شب قدر برای نزول قرآن اختصاص یافته است(5)، یا از میان همه ماه‌ها ذی‌حجه برای مراسم عبادی حج برگزیده شده و در این ماه سه روز ویژه قرار گرفته است(6).
یکی از آداب دعا، توجه به زمان‌های ویژه است؛ هر چند در همه حال و همه وقت می‌توان خواسته‌های خویش را به درگاه قادر متعال عرضه داشت؛ اما زمان‌هایی وجود دارد که دعا و نیایش به استجابت نزدیک‌تر می‌شود. برخی از این زمان‌ها از میان کلمات نورانی امام رضا (علیه‌السلام) بیان می‌شود:

اول) بعد از نماز

نماز، ابراز پرستش و عبادت مخصوصی است که بنده در پیشگاه معبود حقیقی خود انجام می‌دهد. نماز، جزء جدای یناپذیر همه ادیان الهی بوده و در هر آیین الهی به صورتی خاص وجود داشته است؛ چنان که خداوند فرمود:
إِنَّ الصَّلَاةَ كَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ كِتَابًا مَوْقُوتًا؛ زیرا نماز بر مؤمنان در اوقات معیّن مقرّر شده است(7).
واژه نماز، نود و نه مرتبه در قرآن کریم به کار رفته است. واژه نماز در اصل به معنای دعا کردن و درود فرستادن است(8) و در مواردی که با واژه «اقامه» همراه شده باشد به معنای فعل عبادی مخصوصی است که در بردارنده اقوال و افعال خاصی بوده و از جانب خدا تشریع شده است(9). مرور آیات قرآن درباره نماز، بینش ژرفی درباره این عمل عبادی در اختیار ما قرار می‌دهد:
* نماز، وسیله ای برای یاری خواستن از خداوند است(10).
* نماز، بیانگر خشوع مؤمنان است(11).
* نماز، عبادتی است که منافقان از آن لذّت نمی‌برند(12).
* نماز، دعا و خواسته پیامبران است(13).
* نماز، بهترین وسیله برای یاد خدا است(14).
* نماز، انسان را از کارهای زشت و ناپسند بازمی‌دارد(15).
* نماز نخواندن باعث ورود در آتش جهنم می‌شود(16).
هرگاه انسان با تمام وجود در برابر خدا حضور یابد، این حضور، نردبان تکامل و وسیله تربیت روح و جان و پاک کننده زنگار گناه از قلب می‌شود. این حضور، اراده انسان را قوی، عزم آدمی را استوار و غرور و کبر را از او دور می‌سازد. در چنین حالت و زمانی است که زمینه بالا رفتن و استجابت دعا فراهم می‌آید. امام باقر (علیه‌السلام) فرمود:
دعا بعد از نماز، از نماز مستحبی، بهتر است(17).
آخرین فرستاده الهی فرمود:
هنگام ظهر، همه چیز، پروردگار را تسبیح می‌کنند. پس خداوند در آن ساعت، امر به نماز کرد و آن ساعتی است که درهای آسمان گشوده است و بسته نخواهد شد تا بعد از نماز ظهر و در آن ساعت، دعا مستجاب می‌شود(18).
امام رضا (علیه‌السلام) هنگام نماز را بهترین زمان برای دعا و نیایش بیان می‌فرماید؛ چرا که در این زمان، خداوند با دیده رحمت به بندگان خود می‌نگرد:
در هنگام نماز، دست‌هایتان را به دعا بالا ببرید. همانا آن زمان، بهترین ساعات است، خداوند بلند مرتبه در آن هنگام با دیده رحمت به بندگان خود می‌نگرد، هنگامی که مناجات می‌کنند، آن را اجابت می‌کند و ندای آن‌ها را لبیک می‌گوید و دعایشان را مستجاب می‌سازد(19).

دوم) هنگام شنیدن اذان

اذان شعاری سکوت شکن، موزون، کوتاه، پرمحتوا و سازنده است که در بردارنده اساسی‌ترین پایه‌های اعتقادی و جهت گیری عملی مسلمانان است. اذان در اسلام، سرود الهی، شعار و ندایی برای معرفی امّت واحد اسلامی است. اذان، اعلام موجودیّت اسلام، معرفی عقاید و اعمال مسلمانان و فریاد علیه معبودهای خیالی است. اذان، آماده ساختن روح، دل و جان برای ورود به نماز و فریادی است که طنین ملکوتی آن در فضا، دل مؤمنان را به سوی خدا می‌کشاند. امام رضا (علیه‌السلام) درباره حکمت تشریع اذان فرمود:
اذان، یادآوری برای فراموشکاران و بیداری برای عاقلان است(20).
مؤذّن با اذان خود، مردم را به عبادت آفریدگار فرامی‌خواند، آنان را به پرستش خداوند تشویق می‌کند و با اقرار به توحید، ایمان و اسلام خود را آشکار می‌سازد(21).
هنگام اذان، دل‌ها متوجه ذات پاک الهی می‌شود و جذبه رحمانی او دل‌های سالکان را به سمت خود متمایل می‌کند. در این هنگام، در بهای رحمت به سوی خاکیان، باز شده و زمینه استجابت دعا فراهم می‌شود؛ از این رو یکی از آداب دعا انتخاب هنگامه‌ی اذان برای این ارتباط و پیوند با معبود بیان شده است. یکی از یاران امام رضا (علیه‌السلام) می‌گوید : از آن حضرت شنیدم هر کس این دعا را هنگام اذان صبح و اذان مغرب بخواند، هنگام مرگ با توبه از دنیا رفته است(22). آن دعا این است:
اللهُمَّ إنِِّی أسْألكَُ بإِقِبْاَلِ نهََارِكَ وَ إدِبْاَرِ لَیلْكَِ وَ حُضُورِ صَلوََاتكَِ وَ أصْوَاتِ دُعَاتِكَ أنْ تَتُوبَ عَّلَیَّ إِنَّكَ أنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ؛ خداوندا! تو را به روی آوردن روزت و پشت کردن شبت می‌خوانم و به رسیدن هنگام نمازت و صداهای دعایت که بر محمد و خاندان او صلوات فرست و از گناهان من در گذر که همانا توبه پذیر و رحیمی(23).
بنابراین هنگام اذان که روح و جان آدمیان، متوجه آفریدگار هستی می‌شود، یکی از بهترین اوقات دعا و نیایش است. انسان با ایستادن در محراب عبادت و سجده کردن در برابر عظمت بی انتهای خالق خویش به اوج ارتباط روحی دست می‌یابد. بنابراین بعد از نماز بهترین زمان برای شکوفایی غنچه‌های دعا و نیایش در بوستان معرفت و ادب آدمی است.

سوم) عیدها و مناسبت‌ها

پیشوایان معصوم (علیه‌السلام) توجه خاصی به اعیاد و مناسبت‌های ویژه داشت ه و ضمن بیان فضیلت آن ایام، اعمال و آداب ویژه‌ای نیز برای آن بیان داشته‌اند. یکی از آداب و اعمال این گونه مناسبت‌ها، دعا و راز و نیاز با خالق یکتاست؛ ازاین رو می‌توان یکی از آداب دعا و نیایش را توجه به این مناسبت‌های مذهبی دانست. در سخنان امام رضا (علیه‌السلام) نمونه‌هایی بیان شده است:

نیمه شعبان

ماه شعبان، یکی از ماه‌های برگزیده الهی است که براساس روایات، ماه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) معرفی شده است(24). در حدیثی از آخرین سفیر الهی آمده است:
شعبان، ماهی است که اعمال انسان‌ها بالا می‌رود؛ در حالی که مردم از آن غفلت می‌کنند(25).
در میان روزها و شب‌های این ماه، شب نیمه شعبان همچون نگینی می‌درخشد. از امام صادق (علیه‌السلام) درباره فضیلت آن سؤال شد. حضرت چنین پاسخ داد:
آن شب، برترین شب‌ها بعد از شب قدر است و خداوند در آن شب، فضل خود را به بندگان عطا می‌کند و آن‌ها را به کرم خود می‌آمرزد. پس در تقرّب جستن به سوی خدا در این شب تلاش کنید. همانا شبی است که خدا به ذات خود قسم ‌یاد کرده که سائلی را از درگاه خود دست خالی برنمی‌گرداند و نیمه شعبان شبی است که خداوند آن را برای ما و امامان در مقابل شب قدر که برای پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) است قرار داده است(26).
شایسته است که در این شبِ گرامی، دستان خالی بندگان به سوی خالق بی نیاز دراز شود و رحمت و مغفرت بی‌کرانش طلب شود. از امام رضا (علیه‌السلام) نیز روایت شده است:
نیمه شعبان، شبی است که در آن خداوند، اسیران آتش دوزخ را آزاد می‌گرداند و گناهان را می‌آمرزد. در آن شب، بسیار ذکر و دعا کنید؛ زیرا پدرم می‌فرمود: دعا در آن شب، مستجاب است(27).

عید فطر

یکی از اوقاتی که باید غنیمت شمرد، عید فطر است. انسان مؤمن پس از یک ماه تمرین تقوا، بندگی و مبارزه با خواهش‌های نفسانی، موفق شده پشت نفس را بر زمین بکوبد، خواسته‌های نفسانی خود را به قربا نگاه برد و مدال پیروزی بر شیطان را در نبردگاه و پیکارگاه عقل و عشق با خواسته‌های شیطانی بر گردن آویزد و در واپسین روز این نبرد، جایزه‌ای بس بزرگ از دست ملکوتیان دریافت کند. در این هنگام درهای آ سمان به سویش گشوده می‌شود و شکوفه‌های اجابت بر سر و رویش سرازیر می‌شود. پس چه نیکو است که فرصت‌های پیش آمده را مغتنم شمرده، دل و جان را با دعا و نیایش به مقصود خود بسپاریم؛ چنان که پیشوایان ما این گونه رفتار
کردند. امام رضا (علیه‌السلام) می‌فرماید:
جدّم علی (علیه‌السلام) سه شب را تا صبح نمی‌خوابید: شب بیست و سوم رمضان، شب عید فطر و نیمه شعبان(28).
چنین روایت‌های زیادی درباره دعا کردن در اعیاد دیگر مانند عید قربان و عید غدیر نیز وارد شده است(29). علاوه بر آن زمان‌های دیگری نیز برای دعا بیان شده است(30): روز عرفه، هنگام نزول باران، شب و روز جمعه، بین طلوع فجر و طلوع آفتاب، هنگام غروب خورشید و سحرگاهان.
هر چند تمام زمان‌ها و لحظه‌ها از آنِ خداست و درهای رحمت و استجابت او همیشه به سوی بندگان باز است، اما برخی زمان‌ها ویژگی خاصی دارند. وجه مشترک زمان‌هایی که در روایت‌های اسلامی بیان شده، در آن است که در این اوقات، جان و روح آدمی توجه بیشتری به ملکوت و آسمان‌ها دارد و از سوی دیگر ملکوتیان و آسمانیان نیز به خاکیان چشم دوخته‌اند و توجه ویژه‌ای دارند. پس شرایطی فراهم می‌شود که بذر دعا جوانه زند و به سوی آسمان بالا رود. در روایات، حکمت استجابت دعا در این زمان ای نگونه بیان شده است(31): باز بودن درب‌های آسمان و درب‌های بهشت، تقسیم کردن روزی در این ساعات، مأموریت یافتن ملائک به دعا برای بندگان در این اوقات، عید و مبارک بودن این اوقات و تولد اولیای الهی در این ایام.

پی‌نوشت‌ها:

1- ابراهیم/5.
2- فخر رازی، مفاتیح الغیب، ج19، ص65؛ میبدی، کشف الاسرار، ج5، ص226؛ فیضی دکنی، سواطع الالهام، ج3، ص186؛ شبّر، الجوهر الثمین، ج3، ص345؛ طباطبائی، المیزان، ج12؛ ص17؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج10، ص271.
3- مجلسی، بحارالانوار، ج51، ص50.
4- بقره/185.
5- قدر/1.
6- حج/28.
7- نساء/103.
8- راغب اصفهانی، المفردات، ص285.
9- مائده/6.
10- بقره/45.
11- مؤمنون/1 و2.
12- بقره/54.
13- ابراهیم/40.
14- طه/14.
15- عنکبوت/45.
16- مدثر/42 و 43.
17- حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج6، ص437.
18- راوندی، فقه القرآن، ج1، ص114.
19- صدوق، عیون اخبار الرضا (علیه‌السلام)، ج1، ص295؛ مجلسی، بحارالانوار، ج96، ص356.
20- صدوق، عیون اخبار الرضا (علیه‌السلام)، ج2، ص105.
21- صدوق، علل الشرائع، ج1، ص258؛ صدوق، عیون اخبار الرضا (علیه‌السلام)، ج2، ص105.
22- صدوق، عیون اخبار الرضا (علیه‌السلام)، ج1، ص253.
23- همان.
24- مجلسی، بحارالانوار، ج97، ص83.
25- حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج10، ص502.
26- قمی، مفاتیح الجنان، اعمال نیمه شعبان، ص364.
27- صدوق، عیون اخبار الرضا (علیه‌السلام)، ج1، ص593.
28- مجلسی، بحارالانوار، ج88، ص15؛ حجازی و دیگران، درر الاخبار، ص620.
29- حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج10، ص21 و ج7، ص323.
30- صدوق، الامالی، ص575؛ مجلسی، بحارالانوار، ج93، ص348؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج4، ص117 و119.
31- صدوق، الامالی، ص575؛ مجلسی، بحارالانوار، ج93، ص343؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج7، ص226.