نویسنده: محمدتقی فعّالی

دعا، نشانه دلبستگی و اقرار به بندگی برای آفریدگار است، باید اموری که بر این معنا تأکید دارند، در نیایش گنجانده شوند. اسلام با توجه به اهمیت دعا، آداب و شرایطی برای آن بیان داشته تا فایده و اثربخشی آن آشکار شود. در این شرایط و آداب می‌توان نمونه‌های برجسته‌ای از نظم، برنامه‌ریزی، آینده نگری، تکرار و ممارست، تفاوت‌های فردی و روحی و زما نبندی را مشاهده کرد.
به عبارت دیگر دعا در دست به سوی معبود دراز کردن و حاجت خواستن خلاصه نمی‌شود؛ بلکه شرایط و آدابی دارد که برای دست یافتن به نتیجه مناسب باید آن‌ها را رعایت کرد. آداب و شرایط دعا را می‌توان به چهار قسمت تقسیم کرد: بخشی از آداب درباره دعاکننده و خصوصیت‌های اوست که باید هنگام نیایش از آن برخوردار باشد؛ دسته دوم حالت دعا را در برمی‌گیرد؛ بخش سوم درباره زمان دعا است؛ قسم چهارم، آداب مکان دعا را بیان می‌کند و دسته پنجم مربوط به محتوای دعا است.

الف) دعاکننده

کسی که با ریسمان محکم دعا در پی رسیدن به سرچشمه تمام خوبی‌ها است، باید آدابی را رعایت کند. آداب مربوط به دعاکننده، دارای دو بخش است: درونی و بیرونی یا باطنی و ظاهری.

اول) آراستگی درون

کسی که دست به دعا برمی‌دارد باید خانه قلب خویش را از آلودگی‌ها پاک کند. برای استجابت دعا لازم است درون انسان، تحوّلاتی رخ دهد که در سخنان امام رضا (علیه‌السلام) به خوبی به آن اشاره شده است:

ایمان و باور درست

شناخت خدا، ایمان به او و جامه عمل پوشیدن به فرامینش یکی از مهم‌ترین آداب دعا است. کسی که می‌خواهد با دعا با خدای خویش ارتباط برقرار و خود را در محضر او احساس کند، باید ایمان و باورش صحیح و استوار باشد. باور صحیح، پیروی و گردن نهادن در برابر دستورها و فرامین الهی را در پی دارد. شخصی به حضور امام صادق (علیه‌السلام) رسید و از برآورده نشدن دعاها و خواسته‌هایش گلایه کرد. حضرت در جواب فرمود:
شما کسی را می‌خوانید که از او پروا ندارید و از فرمانش سر باز می‌زنید! با این وصف، چگونه دعای شما را بپذیرد(1)؟
یکی از نشانه‌های باور و ایمان صحیح، اتّکال و توکّل بر خداست. اگر دل از باور به عظمت خداوند و قدرت بی‌انتهای او پر شود و از سرِ یقین دریابد که همه امور، تنها به دست اوست و هر آن چه پیرامون خود می‌بیند، مخلوقی از آفریده‌های او بوده که در مدار اراده وی حرکت می‌کند، در این صورت، توجه خویش را به قادر بی نیاز معطوف می‌کند و تنها سر تعظیم در مقابل قدرت بی انتهای او فرود می‌آورد. آخرین فرستاده الهی (صلی‌الله‌علیه‌وآله) پیامی را از سوی خداوند بیان فرمود:
هیچ مخلوقی نیست که به جای من به مخلوقی متوسل شود؛ مگر آنکه اسباب آسمان‌ها و زمین را از او قطع کنم. [در این حال] اگر از من درخواست کند، به وی عطا ننمایم و اگر مرا بخواند اجابتش نکنم و هیچ مخلوقی نیست که به جای مخلوقم، به من متوسل شود؛ مگر آن که آسمان‌ها و زمین را در روزی اش ضامن می‌گردانم و اگر مرا بخواند، وی را اجابت نمایم و اگر از من درخواست کند به او عطا می‌کنم و اگر از من آمرزش طلب کند او را می‌آمرزم!(2).
در روایتی آمده است خداوند خطاب به عیسی (علیه‌السلام) فرمود:
ای عیسی! مرا به دعای شخصی غمگین و غریقی که فریادرسی برایش نیست بخوان. ای عیسی! از من بخواه و از غیر من مخواه؛ پس دعا کردن از تو و اجابت از سوی من نیکو بُود(3).
امام رضا (علیه‌السلام) در روایت بسیار زیبایی، توکل به خدا را در خواسته‌ها، یادآور می‌شود. ابی نصیر می‌گوید: سالیانی حاجتی داشتم که برآورده نمی‌شد؛ به گونه‌ای که دلم را تردید فراگرفت. مطلب را برای امام رضا (علیه‌السلام) بیان کردم. حضرت پس از سفارش‌هایی به من فرمود: اگر من به تو چیزی گفتم، به گفته من اعتماد داری؟ عرض کردم: فدایت شوم! اگر به گفته شما اعتماد نکنم، به سخن چه کسی اعتماد کنم؛ در حالی که شما حجّت خداوند بر مردم هستی؟ حضرت فرمود:
پس اعتمادت به خدا و وعده‌های خدا بیشتر باشد؛ زیرا خداوند به تو وعده اجابت داده است. آیا خدا نفرمود: و هرگاه بندگانم درباره من سؤال کردند [بگو] پس همانا من نزدیکم و اجابت کنم دعای آن که مرا خواند(4). و فرمود: از رحمت خدا نومید نباشید(5).(6)

اخلاص

یکی از مهم‌ترین آداب باطنی دعا، اخلاص است؛ به این معنا که نیایش‌گر فقط خدا را بخواند و باور داشته باشد که هرگونه سود و زیان و کمبود و زیادت، تنها به دست او است:
وَ بِیَدِكَ بِیَدِ غَیرِكَِ زِیَادَتِی وَ نَقْصِی وَ نَفْعِی وَ ضُرِّی؛ ای کسی که به دست توست، نه به دست دیگری، کمبود و زیادت و سود و زیان من(7).
مولا علی (علیه‌السلام) نیز اخلاص در دعا و ابراز نیاز را این گونه بیان می‌فرماید:
در سؤال و درخواست از خدا خالص باش؛ چرا که بخشش یا محروم ساختن تنها به دست او است(8).
قرآن روی دیگری از اخلاص در نیایش را پیش رو قرار می‌دهد و آن این که نیایش‌گر در همه حالت‌ها باید خدا را از سر ارادت و به صورت ویژه بخواند؛ نه این که در آن هنگام که بیچاره و نیازمند شد، به حاکمیت و سروری وی اعتراف کند همچنین باید ولایت و استیلای خدا را بر جهان، مخصوص او بداند؛ نه این که تا از خطر دور شد، دوباره به عقب بازگردد و کفر را پیشه خود ساخته، برای او شریک قائل شود:
فَإِذَا رَكِبُوا فِی الْفُلْكِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ إِذَا هُمْ یشْرِكُونَ؛ و هنگامى كه بر كشتى سوار می‌شوند، خدا را پاكدلانه می‌خوانند، و [لى] چون به سوى خشكی رساند و نجاتشان داد، بناگاه شرك می‌ورزند(9).
بنابراین دعاکننده باید به درگاه خدا روی آورد، همه چیز را در دست او بداند، به وی امید داشته باشد، بر غیر او چشم امید ببندد و بداند که خدای او، سبب ساز و سبب سوز است. اگر آدمی غیر این روش را پیشه خود کند، باید نتیجه را نیز از غیر وی جویا شود و کارها را به ضعیف و نیازمندی چون خود واگذارد. امام رضا (علیه‌السلام) به محمد بن عرفه فرمود:
وای بر تو، ای پسر عرفه! کارها را بدون ریا انجام دهید و بدانید که هر کس برای غیر خداوند کار کند او را به همان شخص وا می‌گذارد و هر کس کاری کند خدا آن را به وی برمی‌گرداند؛ چه خیر باشد و چه شر(10)!

گمان نیکو به خدا

خداوند به نیایش‌کنندگانش وعده داده است که اگر او را بخوانند، ایشان را اجابت کند(11). به یقین ساحت کبریایی خدا از دروغ و بدقولی، پاک و پاکیزه است. نیک اندیشی درباره خدا یکی از آداب دعا و نیایش است. شخصی که دست نیاز به دعا بلند می‌کند، باید باور داشته باشد که او صدای ما را می‌شنود، به نیازها و درخواست‌های ما توجه دارد و آن چه را که خیر بنده در آن است به انجام می‌رساند. اگر نیایش گر با این باور به درگاه خداوند، رو کند، اجابت قرین دعایش برآورده خواهد شد. امام باقر (علیه‌السلام) فرمود:
هیچ بنده‌ای دستش را به سوی قادر توانا نگشود، مگر این که خدای بلند مرتبه شرم کرد که آن را تهی بازگرداند تا این که از فضل و رحمت خویش آن چه بخواهد، در آن قرار دهد(12).
یکی از نام‌های زیبای خدا رحمان است. رحمانیت خدا، چهار مؤلفه دارد: اول این که خداوند فقط عطا می‌کند و هیچ نمی‌گیرد؛ زیرا او بی‌نیاز مطلق است. مؤلفه دوم این که خداوند به تمام ماسوا و بدون هیچ پیش شرطی می‌بخشد. شاید گمان شود که رحیم غیر از رحمان است و رحیم با شرط می‌بخشد و شرط آن مؤمن و بهشتی بودن است؛ ولی با دقت به دست می‌آید که تفاوت رحمان و رحیم بر حسب قابل است نه فاعل؛ به این معنا که برخی با کارهای نیک، ظرفیت و میزان پذیرش رحمت را در خود بالا می‌برند و از این راه، رحمت بیشتری دریافت می‌کنند. پس اگر به فاعل خیره شویم او فقط رحمان است(13).
مؤلفه سوم این که خداوند بدون هیچ چشم‌داشتی می‌بخشد، و نهایت این که خداوند به هنگام نیاز می‌بخشد. خداوند روشی دارد و آن این که هر جا نیازی باشد، اولین کسی که بالای سرِ آن نیاز ایستاده و درصدد رفع آن برمی‌آید، خداست. او «رافع الحاجات» و «قاضی الحاجات» است.
بر این اساس می‌توان گفت

خداوندِ رحمان، فقط می‌بخشد، بی هیچ شرطی می‌بخشد، بخشش او با چشم‌داشت نیست و هنگام نیاز، وی اولین کسی است که می بخشد

حال اگر خدا چنین است که چنین است آیا جای بدگمانی و سوء ظن به خدا وجود دارد؟ آیا اگر کسی چنین گمان زیبایی به خدا نداشته باشد، لیاقت دریافت فضل و رحمتش را دارد؟ پاسخ را از زبان امام رضا (علیه‌السلام) بیان می‌کنیم. آن حضرت فرمود:
نیکوترین گمان را به خدا داشته باشید؛ زیرا خداوند بلند مرتبه می‌فرماید: من نزد گمان بندگان مؤمن قراردارم. پس اگر گمانشان به من خیر باشد، نتیجه، خیر است و اگر شر باشد، نتیجه هم شر خواهد بود(14).
بنابراین خداوند، کنار گمان ما نشسته است. هر کس می‌تواند با نیکوگمانی، نتیجه‌ای زیبا به دست آورد؛ چرا که خدا نتیجه را به گمان ما گره زده است. امام رضا (علیه‌السلام) فرمود:
به خدا خوش گمان باشید؛ چرا که جدم امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرمود: کسی که به خدا نیک‌اندیش باشد، خدا نزد گمان به خودش قرار دارد(15).

کوچک نشمردن دعا

آن گونه که بیان شد، دعا جایگاه بلندی دارد. شایسته نیست انسان، این عبادت بزرگ را با دیده حقارت بنگرد. گاهی کوچک شمردن دعا به این است که فرد به اثر دعا باور نداشته باشد. دعا باید از دلی سرچشمه بگیرد که خدا را به درستی بشناسد. دعا کننده باید این باور را در عمق جان خویش جای دهد که خدا بر هر کاری تواناست، رحمت او بی‌دریغ است و از نجوای درون افراد، آگاه است. همچنین نیاش‌گر باید معتقد باشد هر دعایی هر چند کوچک می‌تواند به معجزه‌ای بزرگ تبدیل شود. در این صورت نگاه ما به دعا نگاهی درست خواهد بود. آخرین فرستاده الهی فرمود:
خدا را در حالی که یقین به اجابت دارید بخوانید(16).
گونه دیگر کوچک شمردن دعا، ناظر به دعاکننده است. انسان نباید دعای هیچ کس را کوچک بشمارد و در این امر، میان کوچک و بزرگ، مسلمان و غیرمسلمان تفاوتی وجود ندارد. امام رضا (علیه‌السلام) فرمود:
دعای هیچ کس را کوچک نشمارید؛ چه بسا دعای یهودی و مسیحی درباره شما به اجابت برسد؛ در حالی که در حقّ خودشان به اجابت نرسد(17).
در روایات اسلامی، گونه‌ای دیگر برای بزرگ داشتن دعا بیان شده و آن، رعایت آداب ظاهری این امر است. غسل، یکی از آداب دعا است که علاوه بر جنبه باطنی و بعد ملکوتی و روحانی آن جنبه ظاهری نیز دارد. یکی از فلسفه‌های سفارش به غسل در ایام خاص یا برای امور ویژه، بزرگداشت آن است. امام رضا (علیه‌السلام) فلسفه و حکمت غسل عید فطر، قربان و روز جمعه را این گونه بیان می‌فرماید:
در این روزها غسل قرار داده شد؛ به علّت تعظیم و بزرگداشت آن روز و برتری دادن بر سایر ایام(18).
امام رضا (علیه‌السلام) برای دعا نیز آدابی بیان فرموده است که یکی از آن‌ها غسل است(19) اگر فلسفه غسل عید فطر و قربان و یا حکمت غسل روز جمعه، بزرگداشت آن روزها است، پس می‌توان این گونه نتیجه گرفت که یکی از حکمت‌های بیان غسل برای دعا و حاجت خواستن نیز بزرگ شمردن این عبادت است.

دوم) آراستگی ظاهر

یکی از ویژگی‌های انسان مؤمن، ظاهر آراسته و پیراسته است. از دیدگاه اسلام، ظاهر آراسته در برخورد با دیگران و تعاملات اجتماعی خلاصه نمی‌شود؛ بلکه در دعا و ارتباط با خدا نیز ژولیدگی و ناآراستگی روا نیست؛ برای نمونه آدابی درباره نماز بیان شده است؛ از جمله پوشیدن لباس پاکیزه، شانه کردن موها، مسواک زدن پیش از نماز و استفاده از بوی خوش برای نماز همچنین برای ورود به مسجد نیز به آراستگی ظاهر، پوشیدن لباس تمیز و عطرزدن، توجه ویژه شده است. امام رضا (علیه‌السلام) آدابی برای دعا بیان می‌فرماید که بخشی از آن مربوط به ظاهر نیایش‌گر است:

غسل

یکی از آدابی که برای دعا در کلام امام رضا (علیه‌السلام) به آن اشاره شده غسل است(20).
غسل دو جنبه دارد: شستشوی ظاهر و شستشوی باطن. در حقیقت، سالک پیش از شروع غسل، دل را با آب خشوع و فروتنی شستشو می‌دهد، عیب‌های اعضا و جوارح خویش را با اشک چشم می‌شوید و با دستاویز اخلاص در نیّت غسل، توبه می‌کند و زمینه را برای پذیرش و استجابت دعا فراهم می‌آورد.

لباس زیبا و آراسته

حجاب و پوشش، نعمتی الهی است که خداوند به بشر، ارزانی داشته است. هدف از این نعمت، پوشاندن زشتی‌های بدن بوده است:
یا بَنِی آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنَا عَلَیكُمْ لِبَاسًا یوَارِی سَوْآتِكُمْ؛ اى فرزندان آدم، در حقیقت، ما براى شما لباسى فرو فرستادیم كه عورت‌هاى شما را پوشیده می‌دارد(21).
لباس، زینت انسان است. زمانی که انسان در محراب عبادت و در مقابل خدا قرار می‌گیرد، باید بهترین لباس‌های خود را بپوشد؛ چنان که تمام فرزندان آدم را این گونه مخاطب قرار داد:
ای فرزندان آدم! زینت و آرایش خود را نزد هر سجده‌گاهی فراگیرد(22).
هشتمین پیشوای شیعیان، مقدماتی را برای دعا بیان می‌فرماید که پوشیدن جامه زیبا از آن جمله است:
هرگاه حاجت مهمی از خدا داشتی، غسل کن، لباس زیبا بپوش، بوی خوش و عطر استفاده کن. پس زیر آسمان برو و دو رکعت نماز بخوان(23).

عطر زدن

آراستگی ظاهر، محدود در دیدنی‌ها نیست؛ بلکه بوی خوش نیز نوعی زیبایی و آراستگی است. ظاهر شدن در میان مردم، آدابی دارد. استعمال بوی خوش از جمله آن آداب است که دین اسلام به آن به طور ویژه توجه کرده است. در سیره پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله) آمده است که هزینه عطر آن بزرگوار بیشتر از هزینه خوراکشان بود(24).
در شب‌های تاریک پیش از آ نکه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) دیده شوند، از بوی خوششان شناخته
می شدند(25).
استفاده از بوی خوش در اسلام، منحصر به حضور در اجتماع نیست؛ بلکه در خلوت و هنگام عبادت نیز توصیه شده است؛ چنا نکه درباره امام صادق (علیه‌السلام) آمده است که جایگاه و محل عبادت آن حضرت در مسجد، از بوی عطر ایشان شناخته می‌شد(26).
امام رضا (علیه‌السلام) نیز یکی از آدا ب دعا و نیایش با خدا را استفاده از بوی خوش و استعمال عطر بیان می‌فرماید(27).

پی‌نوشت‌ها:

1- دیلمی، ارشاد القلوب، ج1، ص152.
2- امام رضا (علیه‌السلام)، صحیفة الرضا (علیه‌السلام)، ص41؛ مجلسی، بحارالانوار، ج68، ص143.
3- حلّی ، عدّة الداعی، ص134.
4- بقره/186.
5- زمر/53.
6- کلینی، الکافی، ج2، ص488.
7- قمی، مفاتیح الجنان، مناجات شعبانیه، ص348.
8- مجلسی، بحارالانوار، ج74، ص202.
9-عنکبوت/65.
10- کلینی، الکافی، ج2، ص294.
11- غافر/60.
12- حلّی ، عدّة الداعی، ص210.
13- موسوی خمینی، تفسیر القرآن الکریم، ج1، ص228-229.
14- کلینی، الکافی، ج2، ص72.
15- همان، ج8، ص286.
16- عیاشی، تفسیر عیاشی، ج1، ص83.
17- کلینی، الکافی، ج4، ص17؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج7، ص129.
18- صدوق، علل الشرائع، ج1، ص285.
19- مجلسی، بحارالانوا،ر ج88، ص353؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج6، ص315.
20-مجلسی، بحارالانوار، ج88، ص353؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج6، ص315.
21- اعراف/26.
22- اعراف/31.
23- مجلسی، بحارالانوار، ج88، ص353؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج6، ص315.
24- طبرسی، مکارم الاخلاق، ص34.
25- همان، ص33.
26- همان، ص42.
27- مجلسی، بحارالانوار، ج88، ص353.