نویسنده: غلامرضا معصومی

در تیریشت، آرش (Arash) یا اِرِخشَه، بهترین تیرانداز آریایی خوانده شده است. وی همان یَلی است که در جنگ ایران و توران برای تعیین مرز دو کشور، از کوه مازندران تیری انداخت که به کرانه‌ی آمودریا فرو نشست. در داستان‌های ملی، آرش معروف به آرش کمان گیر، یکی از پهلوانان باستانی ایرانی است که در تیراندازی بی‌مانند بوده است. گویند منوچهر (Manuchehr)، پادشاه پیشدادی ایران، هنگام پایان دوره‌ی حکمرانی خویش در جنگ با افراسیاب (Afrasiab) فرمانروای توران، شکست خورده و در طبرستان محصور شد. پس از مذاکرات صلح و آشتی، برای تعیین مرز بین دو کشور، قرار بر آن شد تا مرز ایران از نقطه‌ی شکست به اندازه‌ی یک پرتاب تیر عقب رود. ایرانیان آرش را برگزیده و به او گفتند تا تیری به سمت مشرق پرتاب کند. آرش که می‌دانست جانش را در این راه از دست خواهد داد، نخست بدن عریان خویش را به همگان نشان داده و گفت: «در تن من، هیچ عیب و علتی نیست، اما من تمام نیروی خود را بر سر این کار خواهم گذاشت و پس از پرتاب تیر زنده نخواهم ماند». سپس به بالای کوه رفته، تیری در کمان نهاد و با نیروی تمام کمان را کشید و تیر را پرتاب کرد. ایزدان، آن تیر را گرفته، مدتی طولانی در هوا برده و آن را در مرو بر تنه‌ی درخت گردویی فرو نشاندند که بدین ترتیب مرز ایران تعیین شد. (1) بدن نیرومند آرش نیز پس از این دلاوری پاره پاره گشت. داستان آرش در شاهنامه‌ی فردوسی نیامده، اما در اوستا و تاریخ‌های مفصّل ایران به زبان عربی و فارسی، به تفصیل ذکر شده است. جشن مقدس تیرگان که یکی از جشن‌های بزرگ تاریخی ایرانیان بوده، یادآور فداکاری آرش کمان گیر می‌باشد. این جشن از لحاظ ارتباطی که با فرشته و ستاره‌ی تیر دارد، دارای فضیلت و احترام بوده و فضیلت آن از نظر فداکاری آرش، حائز اهمیت می‌باشد.
در تشتریشت (2) آمده که: «تیر، چست و چالاک به سوی دریای فراخکرت بشتابد، همان طوری که تیر در هوا از کمان بهترین تیرانداز آریایی، ارخشه (Erekhsha) از کوه ائیریوخشوثه (Airyoxshutha) به طرف کوه خوانونت (Khvanvant) پرتاب گردید». (3) ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه، راجع به جشن تیرگان که در تیر روز از تیرماه برگزار می‌شود، چنین می‌نویسد: «پس از آنکه افراسیاب بر منوچهر غلبه نمود، او را در طبرستان محاصره کرده و قرار بر این شد تا حدود خاکی که از ایران باید به توران واگذار شود، به واسطه‌ی پرش و خط سیر یک تیر معیّن شود. به عبارت دیگر آنجایی که تیر فرود آید مرز ایران و توران شمرده شود. در این هنگام، فرشته‌ی اسفندارمذ (Espandarmaz) یا همان رب النّوع زمین حاضر گشته، امر کرد تا تیر و کمانی برگزینند. (4) آنگاه آرش را که مرد شریف و حکیمی دیندار بود، برای انداختن تیر بیاوردند. گویند از آنجا که تیر پرتاب شد تا به آنجایی که فرو نشست، هزار فرسنگ فاصله داشته و منوچهر و افراسیاب به همین مقدار زمین با یکدیگر صلح کردند». این مسئله در تیر روز اتفاق افتاد و مردم در این روز، آلات پخت و پز و تنورها را می‌شکنند، چرا که در این روز از افراسیاب رهایی یافته و هر یک به کار خویش مشغول شدند. در مورد تیر و کمان آرش نیز برخی از دانشمندان و مستشرقین معتقدند که وی در نتیجه‌ی اختراع آلت مخصوصی، موفق به پرتاب کردن تیر شد. از جمله‌ی این دانشمندان، دکتر جیوانجی مدی (Jivanji Modi) ملقّب به شمس‌العلماء می‌باشد که در مجله‌ی آسیایی اظهار داشته: «آرش در نتیجه‌ی اختراع آلت مخصوصی، موفق به پرتاب آن تیر تاریخی و شگفت انگیز شده و متلاشی شدن بدن او پس از پرتاب کردن تیر نیز دلیلی بر وجود چنین اختراعی می‌باشد که شبیه به موشک بوده و با متلاشی شدن کالبدش، اسرار آن اختراع عجیب مکتوم مانده است». طبری نیز این کمان دار را "آرش شاتین" می‌نامد. به روایتی دیگر اسفندارمذ، تیر و کمانی به آرش داده و گفت «این تیر، دور پرتاب است، لیکن هر کس آن را بیفکند بر جای بمیرد». آرش نیز با این آگاهی تن به مرگ داد.

پی‌نوشت‌ها:

1. بنا به روایات مختلف این تیر از دماوند یا ساری یا آمل رها شده و به مرو یا کرانه‌ی آمودریا یا سر حد طخارستان فرود آمده است.
2. فقره‌ی 6 و 37.
3. کوه‌های ائیریوخشوثه و خوانوفت معلوم نیست و امروز به چه اسمی نامیده می‌شوند، اما می‌توان گفت اولی در طبرستان و دومی در مشرق ایران واقع شده است.
4. چنان که در اوستا بیان شده، چوب این تیر و کمان از جنگل‌های خاص، پَرِ آن از عقاب و آهن آن از کانی‌های ویژه تهیه شده بود.

منبع مقاله :
معصومی، غلامرضا؛ (1388) دایره المعارف اساطیر و آیین های باستانی جهان جلد اول، تهران: شرکت انتشارات سوره مهر؛ چاپ اول.