رفتار پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله و سلم) با خانواده

رهبران اسلام در همه زمینه‏های زندگی، راهنمایی‏های لازم را بیان کردند تا هر عضو جامعه اسلامی از هر جهت فردی و اجتماعی کامل باشد .مشاهده سیره عملی «اسوه‏های حسنه‏» از سخنان آنان نقش بیشتری در زندگی نسل جوان دارد، سیره هر شخصیت‏بیشتر از سخنش گویای هویت واقعی اوست . اگر سخن از زبان شخص بیرون می‏آید، سیره از مرکز دل آن شخصیت‏برمی‏خیزد . و سیره عملی پیامبر اکرم‏صلی الله علیه وآله وسلم و خاندان پاکش درتمامی زمینه‏ها بهترین تابلو و الگو برای تاسیس مدینه فاضله و جامعه نمونه اسلامی است .

اخلاق خانوادگی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم

یافتن و داشتن اسوه و چهار چوب‏های فکری، کرداری و گفتاری در روابط خانوادگی برای هر انسانی توفیقی در جهت تکامل هر چه بهتر اوست . از سویی محک اخلاق انسان در خانواده است زیرا اشخاص در بیرون قدرت بر رفتار ضد اخلاقی ندارند یا به دلیل پاره‏ای ملاحظات، بد اخلاقی نمی‏کنند . آن کس که در منزل که زن و فرزندانش تحت نظر اویند خوش رفتاری کرد، خوش اخلاق است .
در این مقاله نمایی کلی از اخلاق خانوادگی پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم را - که سرمشق اعلا و بالاترین اسوه (1) و نمونه برجسته اخلاق الهی است و برای تکمیل اخلاق مبعوث شد (2) تصویر می‏کنیم تا با الهام گیری از سیره والای او زندگی خداپسندانه‏ای داشته باشیم و به گونه‏ای که آن بزرگوار با اعضای خانواده رفتار می‏کرد معاشرت کنیم، به گونه‏ای سخن بگوییم که آن حضرت سخن می‏گفت، آن جایی غضب کنیم که آن عزیز خشمگین می‏شد، و جایی عفو کنیم که آن جناب می‏بخشید . (3)
عایشه، عیال رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم که به خصوصیات اخلاقی او آگاه بود، جزئیات اخلاقی و رفتاری پیامبر را در یک جمله خلاصه کرد; که در روایت آمده است:
قال سعد بن هشام: دخلت علی عایشة، فسالتها عن اخلاق رسول الله صلی الله علیه و آله . فقالت: اما تقرء القرآن؟ قلت: بلی، قالت: خلق رسول الله‏صلی الله علیه وآله وسلم القرآن .
مرحوم فیض کاشانی درکتاب «محجة البیضاء» از «سعدبن هشام‏» روایت کرده که گفت: به دیدار «عایشه‏» رفتم و از اخلاق رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم پرسیدم . او گفت: آیا قرآن نمی‏خوانی؟ گفتم: چرا . گفت: اخلاق رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم قرآنی است . (4)
قالت عایشة: ما کان احد احسن خلقا منه صلی الله علیه وآله ما دعاه احد من اصحابه و لا اهل بیته الا قال: لبیک ; عایشه گفته است: احدی از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم خوش خلق‏تر نبود، هیچ کس از اصحاب و اهل بیت او را صدا نمی‏زد مگر این که در جواب می‏فرمود: لبیک . (5(
رشید الدین میبدی در تفسیر آیه «انک لعلی خلق عظیم‏» (6) می‏گوید:
«رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم امر و نهی قرآن را چنان پیش رفتی و نگه داشتی به خوش طبعی که گویی خلق وی و طبع وی خود آن بود.»
او رهنمودهای قرآن را به دل می‏گرفت و در زندگی‏اش از شیوه‏ای که قرآن پیشنهاد می‏کرد - بی هیچ انحرافی و بی آن که هیچ ناراحتی در آن روا دارد - پیروی می‏کرد و لذا تجسم قرآن به حساب می‏آمد . و این ادعا از نظر کلام الله مجید مورد تایید است . (7(

کار در منزل

«خیرکم، خیرکم لنسائه و انا خیرکم لنسائی . (8) ; بهترین شما شخصی است که با همسرش خوش رفتارتر باشد و من از تمامی شما نسبت‏به همسرانم خوش‏رفتارترم .»
در اخلاق حضرت محمد، همین بس که با آن جلالت و موقعیتی که به سلاطین نامه دعوت می‏نوشت در خانه، تا حد امکان کارش را شخصا انجام می‏داد . (9)
اهل سیره نوشته‏اند: پیامبر خدا در خانه خویش خدمتکار اهل خود بود، گوشت را تکه تکه می‏کرد و بر سفره غذای حقیرانه می‏نشست و انگشتان خویش را می‏لیسید، بز خود را می‏دوشید و لباس خود را وصله می‏نمود و بر شتر خود عقال می‏زد و به ناقه خود علف می‏داد، با خدمتکار منزل آرد را آسیاب می‏کرد و خمیر می‏ساخت . (10)
ابن شهر آشوب در کتاب مناقب، (ج 1، ص 146) روایت کرده که: «رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم کفش خود را وصله می‏زد، پوشاک خویش را می‏دوخت، در منزل را شخصا باز می‏کرد، گوسفندان و شترها را می‏دوشید و به هنگام خسته شدن خادمش در دستاس کردن به کمک او می‏شتافت و آب وضوی شبش را خود تهیه می‏کرد . و در همه کارها به اهل خانه کمک می‏کرد .»
لوازم خانه و زندگانی را به پشت‏خود از بازار به خانه می‏برد .
گاه اتفاق می‏افتاد که حضرت خانه خویش را نظافت می‏کرد و جارو می‏کشید و خود مکرر می‏فرمود: «کمک به همسر و کارهای منزل، صدقه و احسان در راه خدا محسوب می‏شود .» (11)
از عایشه نقل شده که گفته است: محبوب‏ترین کارها نزد رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم خیاطی بود . (12)
پیامبراکرم‏صلی الله علیه وآله وسلم با همه عظمت و موقعیت ممتازش در منزل کار می‏کرد . و به نگهداری و پرستاری از کودکان می‏پرداخت . (13)
عایشه همسر آن حضرت می‏گوید:
وقتی خلوت می‏شد، پیامبر لباس خود را می‏دوخت و کفش خویش را وصله می‏کرد . (14)
علی‏علیه السلام بیش از سی سال عمر خود را با رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم سپری کرده و شناساترین فرد به رسول خدا بوده و از اخلاق داخلی و خارجی حضرتش اطلاع دقیق داشته، امام حسین‏علیه السلام می‏فرماید:
سالت ابی عن مدخل رسول الله صلی الله علیه و آله، فقال: کان دخوله فی نفسه ماذونا فی ذلک، فاذا آوی الی منزله جزا دخوله ثلاثة اجزاء، جزءا لله و جزءا لا هلة و جزءا لنفسه .
ثم جزء جزئه بینه و بین الناس فیرد ذلک بالخاصة علی العامة و لا یدخر عنهم عنه شیئا ... . (15)
از پدرم در مورد امور رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم در داخل خانه سؤال کردم، فرمودند: وقتی به خانه‏اش می‏رفت، اوقاتش را سه قسمت می‏کرد: یک قسمت‏برای خدا، و یک قسمت‏برای خانواده‏اش، و یک قسمت‏برای خودش، آن گاه قسمت‏خودش را نیز میان خود و مردم تقسیم می‏کرد و آن را برای بستگان و بزرگان صحابه (که در منزلش به خدمت او می‏رسیدند) قرار می‏داد و ذره‏ای از امکانات خود را از آنان دریغ نمی‏نمود (بلکه آن چه امکان داشت در حقشان انجام می‏داد.(16)
حضرت در مورد اموری که به شخص او مربوط می‏شد، خشمگین نمی‏شد . تنها برای خدا، آن گاه که حرمت‏های الهی شکسته می‏شد، غضب می‏کرد .
یکی از همسران آن حضرت می‏گوید: وقتی رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم غضب می‏کرد به جز علی‏علیه السلام کسی را یارای سخن گفتن با حضرتش نبود . (17)
علاوه بر همسران، هم‏نشینان روزانه پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم عبارت بودند از فاطمه و شوهر و فرزندانش و به گواهی تاریخ و روایات فراوان، علاقه پیامبر خاتم‏صلی الله علیه وآله وسلم به آن‏ها قابل قیاس با دیگر کسان و نزدیکان حضرت نبود . به موجب روایتی که عایشه نقل کرد، هر گاه فاطمه‏علیها السلام بر پدر وارد می‏شد رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم جلوی پای دخترش بلند می‏شد و او را می‏بوسید و در جای خود می‏نشانید . (18)
در عروسی فاطمه‏علیها السلام زنان مسرور بودند و اظهار شادمانی می‏کردند و سرود می‏خواندند و می‏گفتند: ابوها سید الناس . رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: بگویید و بعلها ذو الشدة الباس .
و این مصراع چون در مدح حضرت امیرالمؤمنین‏علیه السلام بود، با آن که رسول خدا خواسته بود بانوان بگویند اما عایشه، زنان را منع کرد از اضافه کردن این مصراع . پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم متوجه موضوع شد و فرمود: عایشه عداوت ما را ترک نمی‏کند! (19)
روزی رسول اکرم‏صلی الله علیه وآله وسلم وارد اطاق عایشه شد مشاهده کرد که تکه نانی روی زمین و زیر دست و پا افتاده است آن را برداشته و خورد و سپس فرمود:
«یا حمیراء! اکرمی جوار نعم الله علیک فانها لم تنفر من قوم فکادت تعود الیهم .
ای حمیرا! مجاورت نعمت‏های الهی را بر خویشتن گرامی دار تا هرگز نعمت‏های خداوندی از مردم دور نشوند . (20)

پی نوشتها:

1) لقد کان لکم فی رسول الله اسوة حسنة لمن کان یرجوالله و الیوم الآخر و ذکر الله کثیرا/سوره احزاب، آیه 22 . و نیز نک: نهج البلاغه، خطبه 160و ربیع الابرار، ص‏383 .
2) قال النبی‏صلی الله علیه وآله وسلم: «انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق; همانا مبعوث شدنم برای تکمیل اخلاق است‏» .
3) مجمع البیان، ج 10، (تفسیر سوره قلم )
4)مجموعه ورام، ج 1، ص 89 ; سنن النبی، ص 58 و محجة البیضاء، ج 4، ص 120 .
5) کحل البصر، ص 94 .
6) قلم، آیه 4 .
7) آمن الرسول بما انزل الیه من ربه، (بقره، آیه 285)
8) وافی ، ج 3، ص 117; وسائل، ج 14، ص 122 و الاحیاء، 2، ص 41 .
9)مجمع الزوائد، ج 4، ص 303 .
10)کحل البصر، ص 102 .
11)خدمتک زوجک صدقة . ر . ک: العبقریات الاسلامیة، ص 192 و الرسول، ج 1، ص 165 .
12) مکارم الاخلاق، ص 10 .
13)بحارالانوار، ج 16، ص 227 .
14)همان ، ص 230 و مکارم الاخلاق، ص 15 .
15)سنن النبی، ص 14 ; معانی الاخبار، ص 80 ; بحارالانوار، ج 16، ص 150 و غیره .
16)سیمای پیامبر اسلام، ترجمه «مختصر الشمائل المحمدیه‏» ، حاج شیخ عباس قمی، ص 53 .
17)منتخب کنزالعمال، ج 3، ص 82 .
18) صحیح ترمذی، ج 2، ص 319 .
19)ریاحین الشریعه، ج 1، ص 98 .
20)فروع کافی، ج 2، ص 158 و 165 .

منبع: ماهنامه کوثر
/خ