آداب تلاوت قرآن

قرآن پاك ترين كتاب، از مبدأ پاكي و طهارت، بر پاكترين قلب عالم هستي تلاوت و از لبان پاك ترين مخلوق الهي بر عالم وجود عرضه گرديد و به همين دليل، تنها كساني مي توانند به اين مصحف مطهر نزديك شده و از نور پر فيض آن بهره مند گردند كه ظاهر و باطني پاك و طاهر داشته و از هر گونه آلودگي جسم و روح منزه باشند. «انه لقرآن كريم. في كتاب مكنون. لا يمسه الا المطهرون»(1)
با توجه به حساسيت موضوع، خوب است كه مصاديق طهارت را يك به يك برشمرده، و پيرامون آنها، اندكي درنگ نماييم:
طهارت كلي جسم
اولين شرط براي تماس با قرآن، پاك بودن از جنابت و داشتن وضو است و بنابر فتواي حضرت امام خميني(ره) :
«مس نمودن خط قرآني يعني رساندن جايي از بدن به خط قرآن، براي كسي كه وضو ندارد، حرام است.»(2)
و اما براي اين كه گرفتن وضو، ذهنمان را از تخيلات پراكنده خالي سازد و ما را در هاله اي از معنويت و عرفان قرار دهد، به ياد كلام شيرين حضرت امام صادق(ع) بيفتيم كه:
«چون قصد وضو كني، به آب نزديك شو، مانند كسي كه مي خواهد خود را به رحمت پروردگار متعال نزديك كند. زيرا خداوند آب را وسيله مناجات و قرب خود قرار داده است.»(3)
طهارت دهان
در چند حديث شريف كه از ائمه معصومين(ع) نقل شده، از دهان به عنوان «راه قرآن» و يكي از راههاي پروردگار ياد شده است. در اين باره نقل است:
پيامبر(ص) به مسلمانان فرمودند: «راه قرآن را پاكيزه سازيد».
پرسيدند: اي رسول خدا! راه قرآن چيست؟
فرمود: «دهانهاي شما».
پرسيدند: به چه پاكيزه كنيم؟
فرمود: «به مسواك زدن»(4)
و در حديثي ديگر چنين آمده است امام رضا(ع) از پدرانش(ع) از پيامبر(ص) فرمود:
«دهانهاي شما راههايي از راههاي پروردگارتان است، آن را پاكيزه سازيد.»(5)
اما دهان بي حفاظي كه غذاي مشكوك و حرام وارد آن مي شود، دهاني كه گناهان بزرگي چون دروغ و تهمت و غيبت را مرتكب مي شود، دهاني كه براي شكستن دل دردمندي به حركت به سخن مي آيد، دهاني كه پيوسته مسلمانان از شر آن در واهمه و عذاب هستند، چگونه مي تواند محل تلفظ آيات قرآن باشد؟!
طهارت چشم
از رسول اكرم(ص) نقل شده كه فرمودند: «حق چشم را ادا كنيد».
عرض كردند: حق چشم چيست يا رسول ا...؟
فرمود: «نگاه كردن به قرآن».
زيرا تلاوت قرآن از روي قرآن، طبق حديث، عبادت است. اگر چشم پاك نباشد، توفيق نظر به قرآن را پيدا نمي كند.(6) چشم هرزه اي كه به دنبال معصيت و خطا مي چرخد و چشم افسار گسيخته اي كه ديگر در كنترل صاحبش نيست، اگر هم بر روي خطوط قرآن قرار بگيرد، همچون كوري است كه جمال نوراني حق را هرگز مشاهده نخواهد كرد.
طهارت روح
روح ناپاكي كه اسير انديشه هاي شيطاني است، روح پژمرده اي كه لطافت و ظرافت خود را از دست داده، و در برخورد با مظاهر معنويت، سرد و بي تفاوت است، روح تيره اي كه زنگار گناه و معصيت، تمامي زواياي آن را پوشانده است، روح كوچك و حقيري كه فقط خود را مي بيند، و سرگرم بازيچه هاي خويش است، چگونه مي تواند معنويت قرآن را به هنگام تلاوت، درك و لمس نمايد؟!
اما روح پاك و وارسته اي كه از علائق مادي فاصله گرفته و بر اثر خودسازيهاي پيوسته، نوراني و پرجلا شده است؛ روح بلندي كه با عبادتهاي خالص و ناب و توجهات روحاني حركات شرك آلود و انديشه هاي شيطاني را از خود دور ساخته است؛ اين روح با صفا و رحماني، به هنگام تلاوت قرآن، نورانيت عظيم و فراگير قرآن را به خوبي احساس مي كند، و هم در پرتو نور آن، حقايق ديگر را...
بنابر تعبير آيةا... جوادي آملي: «گوش و چشم و دست و ساير اعضا نيز راههاي قرآن است».(7)
گوشي كه صوت ملكوتي قرآن را مي شنود و متأثر نمي شود، گوشي كه در مسير خطابهاي قرآن قرار مي گيرد، اما گويا هرگز كلامي و يا خطابي نشنيده است، گوشي كه از شنيدن غيبت و دروغ و تهمت، لذت مي برد، اين گوش طهارت ندارد. دستي كه ناپاك است و طهارت ندارد، نبايد بسوي قرآن دراز شود «لا يمسه الا مطهرون؛ جز دست پاكان بدان نرسد».
پس بايد تمامي اعضا بدن را كه راه هاي قرآن هستند، پاك و مطهر نماييم تا انوار الهي، وجودمان را نورانيت و روشنايي و صفا بخشد.
طهارت كلي جسم، بسيار آسان است. با يك نيت و مقداري آب، مي توان خود را از آلودگيهاي ظاهري پاك كرد و به آساني قرآن را به لب گذاشت و بوسيد و خطوط آن را لمس نمود.
اما طهارت ديگر اعضا از جمله: دهان و گوش و چشم و روح، به يكباره امكان پذير نيست، و بايد ضمن توكل بر خداوند بزرگ، با جديت و تمرين و ممارست، رذايل اخلاقي را از جسم و روح زدوده و آنچنان پاك و طاهر نماييم كه شايستگي انس و مجالست با كلام وحي را بيابيم.
آداب شنوندگان آيات قرآن
شايسته است هنگام شنيدن آواي قرآن و آيات الهي با سكوت عميق و توجه دقيق موارد زير را رعايت كنيم:
احترام قلبي خويش را نسبت به كلام الهي ابراز داريم.
در مقابل اين بارقه رحمت سر تعظيم و تواضع فرود آوريم.
براي شنيدن اين خبر بزرگ آسماني اعلام آمادگي نماييم.
با توجه كامل به معاني آن زمينه تدبر و تفكر را در خودمان ايجاد كنيم.
با سكوت و تمركز فكر، جان خود را در معرض تابش اين آفتاب حيات بخش قرار دهيم.
- قلب و روح خسته و پريشانمان را شاداب و پرتحرك نماييم.(8)
قاريان قرآن از منظر امام باقر(ع) و امام صادق(ع)
امام پنجم باقر العلوم (ع) قاريان قرآن را به سه دسته تقسيم فرموده و انگيزه هر كدام را بيان فرموده اند:
1 كساني كه قرائت قرآن را وسيله امرار معاش و تقرب به ملوك و فزون طلبي نسبت به مردم قرار داده اند.
2 كساني كه قرآن را مي خوانند و فقط حروف آن را گرفته و حدود آن را ضايع كرده اند.
3 كساني كه قرآن را تلاوت مي كنند و با دستورات شفابخش آن بيماريهاي قلبي و فكري خود را درمان مي كنند. شبها با تلاوت قرآن مأنوسند و روزها در صحنه هاي زندگي از آنها الهام مي گيرند و به خاطر انس با قرآن، پهلو از رخت خواب ناز تهي مي كنند. خداوند به خاطر اين گروه از حاملان معارف قرآن، بلا را از اجتماعات دور مي كند و باران رحمت خود را فرو مي آورد».(9)
امام صادق(ع) نيز تلاوت كنندگان قرآن را به سه گروه تقسيم فرموده و نتيجه عمل آنان را بيان مي فرمايند:
1 عده اي براي نزديك شدن به سلاطين و زورمندان و براي سلطه يافتن بر مردم قرآن مي خوانند. اين دسته اهل آتش اند.
2 قارياني كه الفاظ قرآن را از بركرده خوب مي خوانند، اما حدود آن را ضايع نموده اند. اينان هم اهل آتش اند.
3 و گروهي قرآن مي خوانند تا زير پوشش آن قرار گيرند. اينان به محكم و متشابه آن اعتقاد دارند، فرايض را به جاي مي آورند، حلال آن را حلال و حرام آن را حرام دانسته و در مقام عمل تسليم قوانين قرآن اند. اين دسته همان كساني هستند كه دست رحمت الهي آنان را از هر سقوطي نجات مي دهد و آنان اهل بهشت اند و درباره هر كه بخواهند حق شفاعت دارند.(10)
آثار تلاوت قرآن
1 نورانيت قلب
رسول خدا(ص) فرمودند: اين دلها نيز همانند آهن زنگار مي بندد. عرض شد: اي رسول خدا، صيقل دهنده دلها چيست؟ فرمود: تلاوت قرآن.
از اميرالمؤمنين(ع) نيز نقل شده است: «خداوند سبحان، هيچ كس را به چيزي مانند اين قرآن اندرز نداده است؛ زيرا قرآن ريسمان محكم خدا و دستاويز مطمئن اوست. قرآن بهار دل و چشمه هاي دانش است. و براي صيقل دادن دل، چيزي جز آن وجود ندارد.
2 زياد شدن حافظه
3 ايجاد معنويت در ميان اهل منزل
رسول خدا (ص) مي فرمايند: «هيچ گروهي در خانه اي از خانه هاي خدا براي تلاوت كتاب خدا و مباحثه آن جمع نشدند، مگر اين كه آرامش بر آنان فرود آمد و رحمت فرايشان گرفت و فرشتگان آنان را در ميان گرفتند».
4 سعه صدر و توسعه روزي
رسول اكرم (ص) فرمودند: «خانه هاي خود را به خواندن قرآن روشن كنيد... چون تلاوت قرآن در خانه زياد شود، خير آن افزايش پيدا مي كند و اهل آن از نعمتهاي الهي برخوردار مي شوند.
همچنين از علي(ع) نقل است كه «بهترين ذكر (و سخن) قرآن است. با قرآن است كه سينه ها فراخ مي شود و درونها روشن مي گردد.
5 قدرت و توكل در برابر ناملايمات