آينده زمين و انسان
نويسنده: فريتز ورهلز
مشكلات موجود در زمينه محيط زيست جهانى از سه عامل عمده ناشى مىشود: رشد جمعيت، ميزان مصرف و فناوريهاى نوين موجود. اگر چه در سالهاى اخير كنفرانسهاى منطقهاى و جهانى فراوانى براى حل بحران محيط زيست، برگزار شده و مىشود، اما نتايج عملى بسيار ناچيزى دارند. در هر حال، اگر اقدامى عاجل، مؤثر و فراگير صورت نگيرد بايد منتظر نتايج وخيمترى براى زمين و جوامع انسانى بود.
مقاله حاضر به بررسى ابعاد مختلف اين بحران جهانى مىپردازد.
هفت مرد قدرتمند دنيا پول زيادى در اختيار دارند، با اين حال آنها مجموعاً تنها 350 ميليون دلار براى حل يك مشكل بزرگ گرد هم آوردند. آنان همگى نگران جنگلهاى استوايى برزيل بودند و براى نجات جنگلهاى مذكور برنامهاى جديد و نوآورانه را ابداع نمودند. اين طرح كه PPG7 نام دارد، توسط سران كشورهاى صنعتى جهان ارايه شده است. هماكنون اين احتمال وجود دارد كه جنگلهاى عظيم آمازون براى هميشه نابود و محو شوند. از يك سو، كارخانههاى توليد چوب با سودجويى هر چه تمامتر درختان را قطع مىكنند، از سوى ديگر كشاورزان بىزمين در جنگ براى ادامه بقا ناچار به سوزاندن جنگل هستند و از سويى ديگر مالكان بزرگ و صاحبان گلههاى گوسفند به صورتى بىرويه ذخاير آمازون را از ميان مىبرند. چنين وضعيتى در سال 1992م. موجب شد تا مردان قدرتمند جهان به فكر چاره بيفتند. سرنوشت جنگلهاى استوايى در آن زمان موضوعى بود كه توجه زيادى را به خود برمىانگيخت.
امروز يعنى با گذشت نه سال از آن زمان، هنوز هم اوضاع در جنگلهاى استوايى برزيل بهبود نيافته است. اگر چه هر روز خبرهايى از موفقيتهاى به دست آمده در راه جلوگيرى از نابودى اين جنگلها در رسانهها منتشر مىشود و مجلاتى مانند »اكونوميست« راهحلهايى ارايه مىدهند، اما در عمل تا كنون چندان پيشرفتى به چشم نمىخورد. اخيراً دولت برزيل طرحى را تحت عنوان »برزيل به جلو« ارايه داده كه در قالب آن، در رشتههاى زير بنايى سرمايهگذاريهاى كلانى صورت خواهد گرفت. اين طرح اگر چه نام پر زرق و برق و جذابى دارد، اما با اجراى آن آسيب بزرگى به جنگلهاى آمازون وارد خواهد شد. شروع طرح مذكور به نابودى جنگلهاى مذكور شتاب بيشترى مىبخشد. دولت برزيل قصد دارد با اجراى طرح »برزيل به جلو« تا سال 2007 حدود 40 ميليارد دلار صرف ساخت جادههاى جديد، خطوط راهآهن، سد و كانالهاى آب بنمايد. عدهاى از دانشمندان به سرپرستى ويليام اف. لورنس از مؤسسه تحقيقات استوايى اسميت سونيان، نتايج احتمالى حاصل از اجراى طرح ياد شده را محاسبه نمودهاند. به گفته آنها در خوش بينانهترين حالت، ظرف بيست سال آينده بيش از يك چهارم جنگلهاى آمازون از ميان رفته و يا شديداً آسيب مىبينند؛ در بدترين حالت نيز حدود نيمى از اين گنجينه از ميان مىرود؛ گنجينهاى كه مجموعه منحصر به فردى از ذخاير گياهى و جانورى را در درون خود دارد.
به زودى كارشناسان آب و هوا و مسئولان اين امر از بيش از 180 كشور جهان در بن گردهم مىآيند تا آن بخشهايى از پروتكل كيوتو را كه قابل نجات دادن و حفظ شدن است، نجات دهند. البته آنها تنها به يكى از دهها مشكل موجود در اكولوژى جهان رسيدگى مىكنند و بقيه معضلهاى موجود، همچنان در انتظار رسيدگى بشر در آينده باقى خواهند ماند. هيچگاه اصول زندگى بشر به اندازهاى كه اكنون و در آغاز هزاره سوم شاهد آن هستيم، مخرب و تهديد كننده زندگى وى نبودهاند. از سيدنى تا نيويورك كه به صورتى پى در پى شاهد برگزارى گردهماييهاى متفاوتى در اين زمينه هستيم، اما بايد گفت كه شركت در اين گردهماييها و جلسات، ديگر حالت مسافرت و مهمانى رفتن را پيدا كردهاند و كمتر شاهد نتيجهاى عملى از آنها هستيم. صحراها گسترش مىيابند؛ آب آشاميدنى كمتر مىشود و بشر با استفاده بيش از حد از انرژى و توليد گازهاى گلخانهاى، دماى كره زمين را بالا مىبرد.
آقاى ويل استفان، مدير برنامه بينالمللى ژنو سفر - بيوسفر و يكى از برگزار كنندگان كنفرانس علمى ماموتها در آمستردام، مىگويد: »معلوم نيست سياره ما با مجموعهاى جديد از آسيبهاى وارده به آن چه خواهد كرد. آيا تاب تحمل در مقابل آنها را خواهد داشت؟« البته »جامعه علمى«، به پديده كنونى، برچسب بىخطر »تحول جهانى« مىزند و بدين ترتيب آن را بىضرر به نظر مىنماياند، اما اين وضعيت به عقيده بسيارى از كارشناسان، پيامدهاى سنگينى را براى جامعه بشرى بر جاى خواهد گذاشت.
نابودى محيط زيست ما تدريجى است. درست همانطور كه پوست تخم يك پرنده به تدريج نازكتر و نازكتر مىشود و بالاخره جوجه از آن سر بيرون مىآورد، محيط زيست ما هم تدريجاً در حال كم رنگتر شدن است. ابتدا »د.د.ت« در مواد غذايى پيدا شد، سپس نسل بسيارى از پرندگان و ماهيها از ميان رفت. بر اثر نابودى ماهيها حدود 30 هزار ماهيگير كانادايى بيكار شدند. يكى از علل نابودى گونههايى از پرندگان، خوردن گرد د.د.ت توسط آنها بوده است. د.د.ت كه به عنوان سم در مزارع استفاده مىگردد، پس از نشستن بر روى دانههاى گياهان و خوردن اين دانهها توسط پرندگان، وارد بدن آنان مىگردد. ورود د.د.ت به بدن پرندگان موجب مىشود تا تخمهاى پرندگان پوستهاى نازك بيابند و مقاومت آنها در مقابل شكسته شدن كمتر گردد؛ لذا تعداد جوجهها كاهش مىيابد و بدين ترتيب كمكم نسل اين جانوران از ميان مىرود. استفاده بيش از حد از جنگلهاى چين موجب شده تا ظرف سه سال گذشته طغيانهاى معمولى آب در رودخانه يانگ تسه كيانگ چنان مخرب گردند كه 3600 نفر بر اثر آنها كشته شده و 14 ميليون نفر بىخانمان گردند. حدود 30 هزار نفر هم بر اثر سيلاب در آمريكاى جنوبى جانشان به خطر افتاده؛ علت بروز اين سيلابها نابودى بىرويه جنگل است.
حتى با آن كه به قول مجله تايم اكنون »درد زمين به درد بشريت« تبديل شده، باز هم اوضاع نسبت به سابق تغييرى نكرده و بىتوجهى نسبت به محيط زيست ادامه دارد. البته هشدارهاى دستاندركاران مربوطه همچنان ادامه مىيابد. امروز شاهد روز جهانى محيط زيست، تشكيل احزاب سبز، قوانين حفظ محيط زيست و اجلاسهايى نظير اجلاس سران جهان - كه در سال 1992 در ريودو ژانيرو برگزار شد - هستيم، اما چنين سياستهاى سمبليكى هرگز مانع از تداوم نابودى اكوسيستم نگرديده است.
طبيعت كره زمين مىتواند بيش از 6 ميليارد انسان را از لحاظ مواد غذايى و امكانات مورد نياز، آنگونه كه بايد و شايد، تأمين نمايد و در عين حال رشد مداوم اقتصادى را تضمين كند. البته در اين ميان بانك جهانى و برنامه توسعه سازمان ملل متحد - دو نهاد اقتصادى بزرگ جهان - بىكار ننشستهاند. آنان از جمله ارگانهايى هستند كه در بزرگترين تحقيق صورت گرفته تا كنون درباره اكوسيستمها حضور دارند. قرار است ظرف چهار سال تحقيق، پيشبينى دقيقى راجع به وضعيت آينده زمين صورت گيرد. در اين تحقيق كه حدود 50 ميليون مارك هزينه خواهد داشت، 1500 دانشمند از سراسر دنيا شركت دارند.
امروز با دخالت بشر در اكوسيستمها چرخه آب، كربن و مواد غذايى تغيير كرده است. در نتيجه اين امر، اكوسيستمها به تدريج فرسوده شده و كارايى كمترى پيدا مىكنند. به عنوان مثال، هماكنون يك قطره باران كه از مناطق نزديك به سر چشمه رودها راهى دريا مىگردد، سه برابر بيش از گذشته زمان نياز دارد تا به دريا برسد. علت نيز وجود سدها و انواع و اقسام بهرهبرداريهاى جديد از آب رودخانههاست. با ورود آب رودخانهها به درياها و اقيانوسها مواد غذايى زيادى به همراه آنان وارد حوزههاى دريايى مىگردد. اين مواد غذايى توسط كشاورزان براى بالا بردن محصول در مزارع پخش مىشوند و به همراه آب وارد دريا مىگردند. وضعيت ياد شده موجب مىشود تا تعداد جلبكها افزايش يافته و به محيط زيست آسيب برسد. استفاده فزاينده از سوختهاى فسيلى، همچنان ميزان دىاكسيد كربن را در جو افزايش داده كه اين مقدار ظرف 420 هزار سال گذشته بىسابقه است.
پيامدهاى ناخوشايند گرم شدن كره زمين از هماكنون آشكار شدهاند: بارانهاى شديد و پىدرپى، افزايش طوفانها، سيلابها و قحطيها و گسترش بيابانها. البته هنوز مشخص نيست كه در نهايت اين روند چه نتيجه قطعىاى خواهد داشت. طى دهه هفتاد بيشترين نگرانيها به پايان يافتن ذخاير مواد خام معدنى مربوط مىشد و گمان مىرفت كه اصلىترين مانع رشد اقتصادى در آينده، اتمام منابع معدنى خواهد بود، اما امروز مهمترين دغدغه اقتصاد در ارتباط با اكوسيستم، منابعى هستند كه اگر درست از آنها استفاده مىشد، هميشه پابرجا بودند؛ منابعى مانند آب، زمين قابل كشت، جنگلها و ماهيها. هماكنون حدود 70 درصد ذخاير ماهى در درياهاى جهان مورد استفاده بيش از حد قرار گرفتهاند. 16 درصد زمينهاى كشاورزى جهان هم چنان مورد بهرهبردارى بىرويه قرار دارند كه قدرت بارورى خود را عملاً از دست دادهاند و استفاده چندانى نمىتوان از آنها كرد. حدود 40 درصد از مردم كره زمين هم از كمبود شديد آب رنج مىبرند.
در حالى كه تحقيقات ژنتيكى، رؤياى مديران صنعتى را برآورده مىكنند، به گفته برخى از كارشناسان، انسان به واسطه تغييراتى كه در محيط مىدهد، مقدمات تغيير خود را نيز فراهم مىنمايد؛ تغييراتى كه از عصر هوموساپينها، ششمين مرحله تغيير تاكنون محسوب مىشوند. البته اين تحولات صرفاً محدود به كاهش گونههاى جانورى و گياهى نمىشود. كاهش نوع گونههاى حيات، آسيبهاى وارده به اكوسيستم را نيز افزايش مىدهد و بازده آن پايين مىآيد.
اين نكته نياز به توضيح ندارد كه اقتصاد در كل 193 كشور كره زمين بر مبناى صادرات كالا و خدمات با استفاده از اكوسيستم استوار است و لذا حيات انسانها و اقتصاد متكى به كارآيى اكو سيستمها بوده و با آنها ارتباط مستقيم دارد. بشر بدون توجه به اين موضوع، همواره كوشيده است تا بالاترين سودجويى ممكن را در ارتباط با طبيعت داشته باشد. طبيعت، به خصوص در كشورهاى صنعتى، بيش از حد مورد استفاده قرار گرفته و ذخاير آن در حال نابودى است. شهرسازى در آمريكاى شمالى بخش اعظم طبيعت بكر اين ناحيه را دچار آسيب نموده است. البته يك نكته نيز گفتنى است و آن اين كه با و جود تمامى اين آسيبها، ايالات متحده آمريكا، قدرت شماره يك كشاورزى در جهان است. در آمريكاى شمالى يعنى محدوده كشورهاى كانادا و ايالات متحده آمريكا، به ازاى هر يك نفر جمعيت، نسبت به ساير جاها دو برابر زمين كشاورزى وجود دارد. كشورها چه كشاورزى پيشرفتهاى داشته باشند و چه نسبتاً عقبمانده باشند، يك نكته در مورد آنها صادق است و آن اين كه حيات آنها وابسته به روابط اكولوژيكى در نواحى آنان مىباشد. در اين ميان در حالى كه ما براى هر كدام از ساكنان كره زمين، نيازمند 2/85 هكتار زمين قابل بارورى هستيم، اين رقم در حال حاضر به ازاى هر نفر حدود 2/2 هكتار است. اكنون مىتوان گفت كه انسانها به يك سياره ديگر غير از زمين هم نياز دارند، اما از آنجايى كه ما يك كره قابل زيست بيشتر نداريم، طبيعت بيش از ظرفيتش مورد بهرهبردارى قرار مىگيرد.
البته هنوز مشكل خيلى جدى نشده است. شش ميليارد نفر هنوز هم رقمى نيست كه كره زمين در تأمين غلات، ماهى و سبزيجات براى آن دچار مشكل مهمى گردد. اگر چه در حال حاضر گرسنگان زيادى در سطح جهان وجود دارند، اما گره موجود در ميزان مواد غذايى نيست، بلكه در نحوه تقسيم آنهاست. تقسيم ناعادلانه مواد غذايى موجب شده تا گروهى بيش از حد بخورند و گروهى هم از گرسنگى رنج ببرند. با عادلانه نمودن سيستم تقسيم، مشكل قابل حل شدن است، اما در آينده اينگونه نخواهد بود. بعدها مشكل ما ميزان مواد غذايى هم خواهد گرديد. از يك سو جمعيت كره زمين رو به افزايش است و از سوى ديگر استفاده بيش از حد منابع طبيعى در آينده بازده اكولوژى را پايين آورده و در دراز مدت، ميزان محصول را كاهش مىدهد. به عنوان مثال در حال حاضر در مقايسه با توان توليد ماهى در درياهاى جهان، ظرفيت ناوگانهاى ماهيگيرى در سطح جهان 40 درصد بيش از مقدار صحيح آن است، لذا از يك سو قدرت اكوسيستمها تحليل مىرود و از سوى ديگر تقاضا افزايش مىيابد. براساس تحقيقى كه اوايل دهه هفتاد توسط يك زوج زيستشناس، به نامهاى آنه و پاول اهرليش، صورت گرفت، مشخص شد كه مشكلات موجود در زمينه محيط زيست جهانى از سه عامل ناشى مىشود: رشد جمعيت، ميزان مصرف و فناوريهاى موجود. اما اين كه براى كاهش اين مشكلات به كدام يك از اين عوامل مىتوان توسل جست، سؤالى است كه بايد بدان پاسخ مناسبى داده شود.
سال گذشته، هنگامى كه رود لابرز - مدير سابق بنياد جهانى طبيعت و نخستوزير پيشين هلند كه هماكنون كميسر سازمان ملل در امور آوارگان است - گزارشى را تحت عنوان »گزارش سياره زنده« ارايه داد، نوعى تابو را در هم شكست. او در گزارش خود تصريح كرد كه جمعيت نامناسب كره زمين خود به تنهايى خطرى بزرگ براى كره زمين محسوب مىشود. اگر چه به يمن رشد رفاه و سياستمداران هوشمند در برخى كشورها، افزايش جمعيت به سرعت ده سال پيش صورت نمىگيرد، اما جمعيت كره زمين همچنان بيشتر مىشود. بنابر برآورد سازمان ملل تا سال 2020 ميلادى جمعيت كره زمين 1/5 ميليارد نفر افزايش خواهد يافت. اگر هر كدام از اين سكنه جديد زمين، سالانه تنها نيم تن دىاكسيد كربن - يعنى حتى كمتر از مقدار شاخص آن در هلند - توليد كنند، در بهترين حالت هم، آنچه كه در پروتكل كيوتو در مورد كاهش گاز دىاكسيد كربن در نظر گرفته شده، محقق نخواهد شد.
در مورد ميزان مصرف انسانها هم اميدوارى چندانى وجود ندارد. برعكس هنوز حدود يك پنجم مردم جهان در فقر به سر مىبرند و در انتظار خانه و غذاى مداوم و مناسب هستند. هر كس كه استطاعت مالى مىيابد، يك ماشين قوىتر و يك ساختمان بزرگتر مىخرد و بيشتر به مسافرت مىرود و در انتها هم زباله بيشترى را از خود به جاى مىگذارد. لذا كارشناسان سازمان توسعه و همكاريهاى اقتصادى در گزارشى كه اخيراً منتشر شده، رشد مصرف را در آينده موجب افزايش آسيبهاى وارده به محيط زيست دانستهاند و بسيار بعيد مىدانند كه بهبودى در زمينه مصرف در جهان حاصل شود.
/خ
مقاله حاضر به بررسى ابعاد مختلف اين بحران جهانى مىپردازد.
هفت مرد قدرتمند دنيا پول زيادى در اختيار دارند، با اين حال آنها مجموعاً تنها 350 ميليون دلار براى حل يك مشكل بزرگ گرد هم آوردند. آنان همگى نگران جنگلهاى استوايى برزيل بودند و براى نجات جنگلهاى مذكور برنامهاى جديد و نوآورانه را ابداع نمودند. اين طرح كه PPG7 نام دارد، توسط سران كشورهاى صنعتى جهان ارايه شده است. هماكنون اين احتمال وجود دارد كه جنگلهاى عظيم آمازون براى هميشه نابود و محو شوند. از يك سو، كارخانههاى توليد چوب با سودجويى هر چه تمامتر درختان را قطع مىكنند، از سوى ديگر كشاورزان بىزمين در جنگ براى ادامه بقا ناچار به سوزاندن جنگل هستند و از سويى ديگر مالكان بزرگ و صاحبان گلههاى گوسفند به صورتى بىرويه ذخاير آمازون را از ميان مىبرند. چنين وضعيتى در سال 1992م. موجب شد تا مردان قدرتمند جهان به فكر چاره بيفتند. سرنوشت جنگلهاى استوايى در آن زمان موضوعى بود كه توجه زيادى را به خود برمىانگيخت.
امروز يعنى با گذشت نه سال از آن زمان، هنوز هم اوضاع در جنگلهاى استوايى برزيل بهبود نيافته است. اگر چه هر روز خبرهايى از موفقيتهاى به دست آمده در راه جلوگيرى از نابودى اين جنگلها در رسانهها منتشر مىشود و مجلاتى مانند »اكونوميست« راهحلهايى ارايه مىدهند، اما در عمل تا كنون چندان پيشرفتى به چشم نمىخورد. اخيراً دولت برزيل طرحى را تحت عنوان »برزيل به جلو« ارايه داده كه در قالب آن، در رشتههاى زير بنايى سرمايهگذاريهاى كلانى صورت خواهد گرفت. اين طرح اگر چه نام پر زرق و برق و جذابى دارد، اما با اجراى آن آسيب بزرگى به جنگلهاى آمازون وارد خواهد شد. شروع طرح مذكور به نابودى جنگلهاى مذكور شتاب بيشترى مىبخشد. دولت برزيل قصد دارد با اجراى طرح »برزيل به جلو« تا سال 2007 حدود 40 ميليارد دلار صرف ساخت جادههاى جديد، خطوط راهآهن، سد و كانالهاى آب بنمايد. عدهاى از دانشمندان به سرپرستى ويليام اف. لورنس از مؤسسه تحقيقات استوايى اسميت سونيان، نتايج احتمالى حاصل از اجراى طرح ياد شده را محاسبه نمودهاند. به گفته آنها در خوش بينانهترين حالت، ظرف بيست سال آينده بيش از يك چهارم جنگلهاى آمازون از ميان رفته و يا شديداً آسيب مىبينند؛ در بدترين حالت نيز حدود نيمى از اين گنجينه از ميان مىرود؛ گنجينهاى كه مجموعه منحصر به فردى از ذخاير گياهى و جانورى را در درون خود دارد.
به زودى كارشناسان آب و هوا و مسئولان اين امر از بيش از 180 كشور جهان در بن گردهم مىآيند تا آن بخشهايى از پروتكل كيوتو را كه قابل نجات دادن و حفظ شدن است، نجات دهند. البته آنها تنها به يكى از دهها مشكل موجود در اكولوژى جهان رسيدگى مىكنند و بقيه معضلهاى موجود، همچنان در انتظار رسيدگى بشر در آينده باقى خواهند ماند. هيچگاه اصول زندگى بشر به اندازهاى كه اكنون و در آغاز هزاره سوم شاهد آن هستيم، مخرب و تهديد كننده زندگى وى نبودهاند. از سيدنى تا نيويورك كه به صورتى پى در پى شاهد برگزارى گردهماييهاى متفاوتى در اين زمينه هستيم، اما بايد گفت كه شركت در اين گردهماييها و جلسات، ديگر حالت مسافرت و مهمانى رفتن را پيدا كردهاند و كمتر شاهد نتيجهاى عملى از آنها هستيم. صحراها گسترش مىيابند؛ آب آشاميدنى كمتر مىشود و بشر با استفاده بيش از حد از انرژى و توليد گازهاى گلخانهاى، دماى كره زمين را بالا مىبرد.
آقاى ويل استفان، مدير برنامه بينالمللى ژنو سفر - بيوسفر و يكى از برگزار كنندگان كنفرانس علمى ماموتها در آمستردام، مىگويد: »معلوم نيست سياره ما با مجموعهاى جديد از آسيبهاى وارده به آن چه خواهد كرد. آيا تاب تحمل در مقابل آنها را خواهد داشت؟« البته »جامعه علمى«، به پديده كنونى، برچسب بىخطر »تحول جهانى« مىزند و بدين ترتيب آن را بىضرر به نظر مىنماياند، اما اين وضعيت به عقيده بسيارى از كارشناسان، پيامدهاى سنگينى را براى جامعه بشرى بر جاى خواهد گذاشت.
نابودى محيط زيست ما تدريجى است. درست همانطور كه پوست تخم يك پرنده به تدريج نازكتر و نازكتر مىشود و بالاخره جوجه از آن سر بيرون مىآورد، محيط زيست ما هم تدريجاً در حال كم رنگتر شدن است. ابتدا »د.د.ت« در مواد غذايى پيدا شد، سپس نسل بسيارى از پرندگان و ماهيها از ميان رفت. بر اثر نابودى ماهيها حدود 30 هزار ماهيگير كانادايى بيكار شدند. يكى از علل نابودى گونههايى از پرندگان، خوردن گرد د.د.ت توسط آنها بوده است. د.د.ت كه به عنوان سم در مزارع استفاده مىگردد، پس از نشستن بر روى دانههاى گياهان و خوردن اين دانهها توسط پرندگان، وارد بدن آنان مىگردد. ورود د.د.ت به بدن پرندگان موجب مىشود تا تخمهاى پرندگان پوستهاى نازك بيابند و مقاومت آنها در مقابل شكسته شدن كمتر گردد؛ لذا تعداد جوجهها كاهش مىيابد و بدين ترتيب كمكم نسل اين جانوران از ميان مىرود. استفاده بيش از حد از جنگلهاى چين موجب شده تا ظرف سه سال گذشته طغيانهاى معمولى آب در رودخانه يانگ تسه كيانگ چنان مخرب گردند كه 3600 نفر بر اثر آنها كشته شده و 14 ميليون نفر بىخانمان گردند. حدود 30 هزار نفر هم بر اثر سيلاب در آمريكاى جنوبى جانشان به خطر افتاده؛ علت بروز اين سيلابها نابودى بىرويه جنگل است.
حتى با آن كه به قول مجله تايم اكنون »درد زمين به درد بشريت« تبديل شده، باز هم اوضاع نسبت به سابق تغييرى نكرده و بىتوجهى نسبت به محيط زيست ادامه دارد. البته هشدارهاى دستاندركاران مربوطه همچنان ادامه مىيابد. امروز شاهد روز جهانى محيط زيست، تشكيل احزاب سبز، قوانين حفظ محيط زيست و اجلاسهايى نظير اجلاس سران جهان - كه در سال 1992 در ريودو ژانيرو برگزار شد - هستيم، اما چنين سياستهاى سمبليكى هرگز مانع از تداوم نابودى اكوسيستم نگرديده است.
طبيعت كره زمين مىتواند بيش از 6 ميليارد انسان را از لحاظ مواد غذايى و امكانات مورد نياز، آنگونه كه بايد و شايد، تأمين نمايد و در عين حال رشد مداوم اقتصادى را تضمين كند. البته در اين ميان بانك جهانى و برنامه توسعه سازمان ملل متحد - دو نهاد اقتصادى بزرگ جهان - بىكار ننشستهاند. آنان از جمله ارگانهايى هستند كه در بزرگترين تحقيق صورت گرفته تا كنون درباره اكوسيستمها حضور دارند. قرار است ظرف چهار سال تحقيق، پيشبينى دقيقى راجع به وضعيت آينده زمين صورت گيرد. در اين تحقيق كه حدود 50 ميليون مارك هزينه خواهد داشت، 1500 دانشمند از سراسر دنيا شركت دارند.
امروز با دخالت بشر در اكوسيستمها چرخه آب، كربن و مواد غذايى تغيير كرده است. در نتيجه اين امر، اكوسيستمها به تدريج فرسوده شده و كارايى كمترى پيدا مىكنند. به عنوان مثال، هماكنون يك قطره باران كه از مناطق نزديك به سر چشمه رودها راهى دريا مىگردد، سه برابر بيش از گذشته زمان نياز دارد تا به دريا برسد. علت نيز وجود سدها و انواع و اقسام بهرهبرداريهاى جديد از آب رودخانههاست. با ورود آب رودخانهها به درياها و اقيانوسها مواد غذايى زيادى به همراه آنان وارد حوزههاى دريايى مىگردد. اين مواد غذايى توسط كشاورزان براى بالا بردن محصول در مزارع پخش مىشوند و به همراه آب وارد دريا مىگردند. وضعيت ياد شده موجب مىشود تا تعداد جلبكها افزايش يافته و به محيط زيست آسيب برسد. استفاده فزاينده از سوختهاى فسيلى، همچنان ميزان دىاكسيد كربن را در جو افزايش داده كه اين مقدار ظرف 420 هزار سال گذشته بىسابقه است.
پيامدهاى ناخوشايند گرم شدن كره زمين از هماكنون آشكار شدهاند: بارانهاى شديد و پىدرپى، افزايش طوفانها، سيلابها و قحطيها و گسترش بيابانها. البته هنوز مشخص نيست كه در نهايت اين روند چه نتيجه قطعىاى خواهد داشت. طى دهه هفتاد بيشترين نگرانيها به پايان يافتن ذخاير مواد خام معدنى مربوط مىشد و گمان مىرفت كه اصلىترين مانع رشد اقتصادى در آينده، اتمام منابع معدنى خواهد بود، اما امروز مهمترين دغدغه اقتصاد در ارتباط با اكوسيستم، منابعى هستند كه اگر درست از آنها استفاده مىشد، هميشه پابرجا بودند؛ منابعى مانند آب، زمين قابل كشت، جنگلها و ماهيها. هماكنون حدود 70 درصد ذخاير ماهى در درياهاى جهان مورد استفاده بيش از حد قرار گرفتهاند. 16 درصد زمينهاى كشاورزى جهان هم چنان مورد بهرهبردارى بىرويه قرار دارند كه قدرت بارورى خود را عملاً از دست دادهاند و استفاده چندانى نمىتوان از آنها كرد. حدود 40 درصد از مردم كره زمين هم از كمبود شديد آب رنج مىبرند.
در حالى كه تحقيقات ژنتيكى، رؤياى مديران صنعتى را برآورده مىكنند، به گفته برخى از كارشناسان، انسان به واسطه تغييراتى كه در محيط مىدهد، مقدمات تغيير خود را نيز فراهم مىنمايد؛ تغييراتى كه از عصر هوموساپينها، ششمين مرحله تغيير تاكنون محسوب مىشوند. البته اين تحولات صرفاً محدود به كاهش گونههاى جانورى و گياهى نمىشود. كاهش نوع گونههاى حيات، آسيبهاى وارده به اكوسيستم را نيز افزايش مىدهد و بازده آن پايين مىآيد.
اين نكته نياز به توضيح ندارد كه اقتصاد در كل 193 كشور كره زمين بر مبناى صادرات كالا و خدمات با استفاده از اكوسيستم استوار است و لذا حيات انسانها و اقتصاد متكى به كارآيى اكو سيستمها بوده و با آنها ارتباط مستقيم دارد. بشر بدون توجه به اين موضوع، همواره كوشيده است تا بالاترين سودجويى ممكن را در ارتباط با طبيعت داشته باشد. طبيعت، به خصوص در كشورهاى صنعتى، بيش از حد مورد استفاده قرار گرفته و ذخاير آن در حال نابودى است. شهرسازى در آمريكاى شمالى بخش اعظم طبيعت بكر اين ناحيه را دچار آسيب نموده است. البته يك نكته نيز گفتنى است و آن اين كه با و جود تمامى اين آسيبها، ايالات متحده آمريكا، قدرت شماره يك كشاورزى در جهان است. در آمريكاى شمالى يعنى محدوده كشورهاى كانادا و ايالات متحده آمريكا، به ازاى هر يك نفر جمعيت، نسبت به ساير جاها دو برابر زمين كشاورزى وجود دارد. كشورها چه كشاورزى پيشرفتهاى داشته باشند و چه نسبتاً عقبمانده باشند، يك نكته در مورد آنها صادق است و آن اين كه حيات آنها وابسته به روابط اكولوژيكى در نواحى آنان مىباشد. در اين ميان در حالى كه ما براى هر كدام از ساكنان كره زمين، نيازمند 2/85 هكتار زمين قابل بارورى هستيم، اين رقم در حال حاضر به ازاى هر نفر حدود 2/2 هكتار است. اكنون مىتوان گفت كه انسانها به يك سياره ديگر غير از زمين هم نياز دارند، اما از آنجايى كه ما يك كره قابل زيست بيشتر نداريم، طبيعت بيش از ظرفيتش مورد بهرهبردارى قرار مىگيرد.
البته هنوز مشكل خيلى جدى نشده است. شش ميليارد نفر هنوز هم رقمى نيست كه كره زمين در تأمين غلات، ماهى و سبزيجات براى آن دچار مشكل مهمى گردد. اگر چه در حال حاضر گرسنگان زيادى در سطح جهان وجود دارند، اما گره موجود در ميزان مواد غذايى نيست، بلكه در نحوه تقسيم آنهاست. تقسيم ناعادلانه مواد غذايى موجب شده تا گروهى بيش از حد بخورند و گروهى هم از گرسنگى رنج ببرند. با عادلانه نمودن سيستم تقسيم، مشكل قابل حل شدن است، اما در آينده اينگونه نخواهد بود. بعدها مشكل ما ميزان مواد غذايى هم خواهد گرديد. از يك سو جمعيت كره زمين رو به افزايش است و از سوى ديگر استفاده بيش از حد منابع طبيعى در آينده بازده اكولوژى را پايين آورده و در دراز مدت، ميزان محصول را كاهش مىدهد. به عنوان مثال در حال حاضر در مقايسه با توان توليد ماهى در درياهاى جهان، ظرفيت ناوگانهاى ماهيگيرى در سطح جهان 40 درصد بيش از مقدار صحيح آن است، لذا از يك سو قدرت اكوسيستمها تحليل مىرود و از سوى ديگر تقاضا افزايش مىيابد. براساس تحقيقى كه اوايل دهه هفتاد توسط يك زوج زيستشناس، به نامهاى آنه و پاول اهرليش، صورت گرفت، مشخص شد كه مشكلات موجود در زمينه محيط زيست جهانى از سه عامل ناشى مىشود: رشد جمعيت، ميزان مصرف و فناوريهاى موجود. اما اين كه براى كاهش اين مشكلات به كدام يك از اين عوامل مىتوان توسل جست، سؤالى است كه بايد بدان پاسخ مناسبى داده شود.
سال گذشته، هنگامى كه رود لابرز - مدير سابق بنياد جهانى طبيعت و نخستوزير پيشين هلند كه هماكنون كميسر سازمان ملل در امور آوارگان است - گزارشى را تحت عنوان »گزارش سياره زنده« ارايه داد، نوعى تابو را در هم شكست. او در گزارش خود تصريح كرد كه جمعيت نامناسب كره زمين خود به تنهايى خطرى بزرگ براى كره زمين محسوب مىشود. اگر چه به يمن رشد رفاه و سياستمداران هوشمند در برخى كشورها، افزايش جمعيت به سرعت ده سال پيش صورت نمىگيرد، اما جمعيت كره زمين همچنان بيشتر مىشود. بنابر برآورد سازمان ملل تا سال 2020 ميلادى جمعيت كره زمين 1/5 ميليارد نفر افزايش خواهد يافت. اگر هر كدام از اين سكنه جديد زمين، سالانه تنها نيم تن دىاكسيد كربن - يعنى حتى كمتر از مقدار شاخص آن در هلند - توليد كنند، در بهترين حالت هم، آنچه كه در پروتكل كيوتو در مورد كاهش گاز دىاكسيد كربن در نظر گرفته شده، محقق نخواهد شد.
در مورد ميزان مصرف انسانها هم اميدوارى چندانى وجود ندارد. برعكس هنوز حدود يك پنجم مردم جهان در فقر به سر مىبرند و در انتظار خانه و غذاى مداوم و مناسب هستند. هر كس كه استطاعت مالى مىيابد، يك ماشين قوىتر و يك ساختمان بزرگتر مىخرد و بيشتر به مسافرت مىرود و در انتها هم زباله بيشترى را از خود به جاى مىگذارد. لذا كارشناسان سازمان توسعه و همكاريهاى اقتصادى در گزارشى كه اخيراً منتشر شده، رشد مصرف را در آينده موجب افزايش آسيبهاى وارده به محيط زيست دانستهاند و بسيار بعيد مىدانند كه بهبودى در زمينه مصرف در جهان حاصل شود.
پي‌نوشت:
× برگرفته از: ماهنامه سياحت غرب، مركز پژوهشهاى صدا و سيما، سال اول، شماره هفتم، دىماه 1382 به نقل از: دىتسايت، 14 ژوئيه 2001.
Fritz Vorholz .1
/خ
