رساله‌اي فلسفي و عرفاني درباره‌ي روانشناسي، نوشته‌ي شيخ الرئيس ابوعلي حسين بن عبدالله بن سينا، (م428ق). ابن‌سينا در اين رساله بسياري از انديشه‌ها و آراي خويش را درباره‌ي جان و روان آدمي بيان کرده، گرچه نمي‌توان گفت که اين رساله شامل همه‌ي نظريات اوست. براي آگاهي از گفته‌هاي کامل او در اين زمينه، بايد همه‌ي آثار وي از آغاز جواني تا اندکي پيش از در گذشتن را بررسي کرد. بيشتر مطالب اين رساله از کتاب نجات وي گرفته شده است جز اينکه مباحث در اينجا فني‌تر و اختصاصي‌تر است. چون هدف ابن‌سينا از اين کتاب، بحث درباره‌ي نفس انساني به گونه‌ي خاص و شناخت بقاي آن و بازگشت آن است، از اين‌رو، با ايجاز به نفس گياهي و نيروهاي آن و وظايف آن و نفس حيواني و حرکت آن هم اشاره کرده، ولي در وصف نيروهاي مدرک سخن را به درازا کشانده و در گفتگو از نيروهاي دروني، تفصيل داده است. زيرا برخي از اين نيروها، بويژه نيروي متخيله اثر فراوان در تفسير نبوت و بسياري از پديده‌هاي نفساني دارد. به گفته‌ي ابن‌سينا، نيروهاي مدرک دو گونه‌اند: يکي آنکه از بيرون ادراک مي‌کند که همان حواس پنجگانه است، و ديگري آنکه از درون درک مي‌کند. اين نيروهاي دروني، يا صورتهاي محسوسات را درک مي‌کند يا معاني برگرفته از محسوسات را. کار ديگر نيروهاي دروني، تصرف در معاني و صورتها و آميختن آن با يکديگر و نتيجه‌گيري از آن است. رساله‌ي احوال النفس داراي شانزده فصل است:
1) تعريف نفس؛ 2) تعريف نيروهاي نفساني؛ 3) گوناگون بودن کارکردهاي نيروهاي مدرک نفساني؛ 4) دلالت بر اينکه همه‌ي نيروهاي مدرک نفس، ادراک را با وسيله (ابزار حسي) انجام نمي‌دهند؛ 5) اثبات اينکه ادراک آنها با آلاتي در «حال» نيست؛ 6) بيان اينکه نفس چگونه از بدن ياري مي‌جويد و چگونه از آن بي‌نياز مي‌شود و زيان مي‌بيند؛ 7) صحت بي‌نيازي نفس از بدن؛ 8) بيان اينکه پديد آمدن نفس همراه با پديد آمدن بدن است؛ 9) بقاي نفس؛ 10) ابطال تناسخ؛ 11) بيان اينکه همه‌ي قواي آن متعلق به نفس واحدي است؛ 12) خروج عقل نظري به فعل؛ 13) اثبات نبوت؛ 14) پاکيزگي نفس؛ 15) خوشبختي و بدبختي نفس پس از جدا شدن از بدن؛ 16) جايگاه اين رساله. کتاب احوال النفس با پيشگفتار و تحقيق دکتر احمد فؤاد اهواني به سال 1371ق (1952م) همراه سه رساله‌ي ديگر ابن‌سينا درباره‌ي نفس (قواي نفساني؛ شناخت نفس ناطقه؛ کلام درباره‌ي نفس ناطقه) به چاپ رسيده است. ابن‌سينا را رساله‌اي به فارسي با عنوان رسالة النفس است که تعداد فصلها و چگونگي مطالب آن (با اندکي تفاوت) با احوال النفس يکي است.
کتابنامه:
رساله در روانشناسي، ابن‌سينا، تصحيح محمد شهابي، تهران، 1355ش؛ رساله نفس، ابن‌سينا، تصحيح موسي عميد، تهران، 1371ق/1331ش؛ علم النفس ابن‌سينا و تطبيق آن با روانشناسي جديد، علي اکبر سياسي، تهران، 1333ش.
منبع مقاله :
گروه نويسندگان، (1391)، دائرة المعارف تشيع، تهران: حکمت، چاپ اول
1) تعريف نفس؛ 2) تعريف نيروهاي نفساني؛ 3) گوناگون بودن کارکردهاي نيروهاي مدرک نفساني؛ 4) دلالت بر اينکه همه‌ي نيروهاي مدرک نفس، ادراک را با وسيله (ابزار حسي) انجام نمي‌دهند؛ 5) اثبات اينکه ادراک آنها با آلاتي در «حال» نيست؛ 6) بيان اينکه نفس چگونه از بدن ياري مي‌جويد و چگونه از آن بي‌نياز مي‌شود و زيان مي‌بيند؛ 7) صحت بي‌نيازي نفس از بدن؛ 8) بيان اينکه پديد آمدن نفس همراه با پديد آمدن بدن است؛ 9) بقاي نفس؛ 10) ابطال تناسخ؛ 11) بيان اينکه همه‌ي قواي آن متعلق به نفس واحدي است؛ 12) خروج عقل نظري به فعل؛ 13) اثبات نبوت؛ 14) پاکيزگي نفس؛ 15) خوشبختي و بدبختي نفس پس از جدا شدن از بدن؛ 16) جايگاه اين رساله. کتاب احوال النفس با پيشگفتار و تحقيق دکتر احمد فؤاد اهواني به سال 1371ق (1952م) همراه سه رساله‌ي ديگر ابن‌سينا درباره‌ي نفس (قواي نفساني؛ شناخت نفس ناطقه؛ کلام درباره‌ي نفس ناطقه) به چاپ رسيده است. ابن‌سينا را رساله‌اي به فارسي با عنوان رسالة النفس است که تعداد فصلها و چگونگي مطالب آن (با اندکي تفاوت) با احوال النفس يکي است.
کتابنامه:
رساله در روانشناسي، ابن‌سينا، تصحيح محمد شهابي، تهران، 1355ش؛ رساله نفس، ابن‌سينا، تصحيح موسي عميد، تهران، 1371ق/1331ش؛ علم النفس ابن‌سينا و تطبيق آن با روانشناسي جديد، علي اکبر سياسي، تهران، 1333ش.
منبع مقاله :
گروه نويسندگان، (1391)، دائرة المعارف تشيع، تهران: حکمت، چاپ اول
