تهییج ذهنی
نویسنده: علی رضائی
چکیده
مقدمه
گوردون در سال 1960 شرکت مذکور را ترک کرد و به‌همراه جورج پرینس موسسه تهییج ذهنی را پایه‌گذاری کرد. این موسسه تسهیلات آموزشی و پرسنلی را در اختیار علاقه‌مندان این روش و شرکتها قرار می‌داد. بعدها جورج پرینس خود، موسسه دیگری به‌نام نظام آموزش تهییج ذهنی2 (SES) بنا نهاد. این موسسه کلیه روشهای حل مسئله را براساس روش استعاره‌ای (METAPHORICAL) آموزش می‌داد .
اگرچه روش تهییج ذهنی توسط گوردون وپرینس توسعه پیدا کرد، ولی بوژاک استین و ونگاندی نیز از جمله کسانی هستند که این روش را تشریح کرده‌اند .
فرآیند تهییج ذهنی
قواعد تهییج ذهنی
مکانیسم‌های عملی تهییج ذهنی
قیاس شخصی - برای آنکه از قیاس شخصی استفاده کنیم، باید خود را به‌جای یک هدف، یک شیئی مشخص، یا حتی یک پیشنهاد قرار دهیم. فرد بااین احساس فکر می‌کند که به‌جای شیئی که باآن کار می‌کند قرار دارد .
قیاس مستقیم - این نوع قیاس، یک مکانیسم اساسی است که، فرد به‌وسیله آن سعی می‌کند که به مشکل از نقطه نظر جدیدی بنگرد. قیاس مستقیم واضح و صریح است. قیاس مستقیم اعمال موازی از قبیل علم یا فناوری را به‌صورت واقعی مقایسه می‌کند .
قیاس نمادین - قیاس نمادین برای توصیف مسئله از اشیاء و تصورات استفاده می‌کند . افراد بیشتر از این نوع قیاس برای بیان احساس شاعرانه خود استفاده می‌کنند. گرچه ممکن است فرد از لحاظ عملی تصورش غلط باشد، ولی از لحاظ زیبایی‌شناسی آن‌را جبران می‌کند. در اینجا توصیف عملکرد عناصر یک مشکل، از دیدگاه شخصی مورد تاکید است .
قیاس تخیلی - این قیاس براساس نظر فروید بنا شده است. فروید براین عقیده بود که خلاقیت نشاندهنده رویاها است. هر فرد از دیدی که آرزو دارد دنیا آنگونه باشد، مشکل را بیان می‌دارد .
منظور ما از این مکانیسم‌های عملی ایجاد پنج مرحله روان‌شناسی است که، برای رسیدن به خلاقیت لازم است. این پنج مرحله، پیش شرط توسعه تفکر خلاق هستند، این مراحل به غیر از مرحله پنجم که برگرفته از مکانیسم‌های عملی است، به‌هم مربوطند. مراحل پنجگانه عبارتند از :
1 - وصل و فصل : این مرحله به رابطه فرد به مسئله‌ای‌که روی آن کار می‌کند مربوط می‌شود . <وصل > احساس نزدیکی برای درک مسئله را به‌وجود می‌آورد، و <فصل > جهت نگرشی هدفمندانه، احساس جدایی و دوری از مسئله را ایجاد می‌کند .
2 - تامل : تامل هم به ظرفیت فرد و هم به ظرفیت گروه مرتبط می‌شود، تا بتواند رسیدن به یک راه حل سریع را، تا رسیدن به بهترین راه‌حل، به تعویق بیندازد .
3 - تعمق : این مرحله به گروه و اعضای آن بر می‌گردد و ذهن آنها را آزاد می‌گذارد تا پیشنهادات، فرضیه‌ها و راه‌حلها در آن شکل گیرند .
4 - استقلال اشیاء : همزمان با پیشرفت فرآیند خلاقیت و شکل‌گیری یک راه حل، این احساس به‌وجود می‌آید که، راه‌حل یک ماهیت و کیفیتی درونی دارد. شخص یا گروه باید به‌اندازه کافی راغب و آزاد باشد تا اجازه دهد این احساس توسعه پیدا کرده و ادامه یابد .
5 - احساس شعف : این مرحله در کل بااحساس لذت همراه است. لذت این احساس شبیه به الهام یا نیروی قریحه است. گرچه هیچ مکانیسم عملی وجود ندارد که این احساس را تقویت کند، ولی این مرحله نقش برجسته‌ای در فرآیند راه‌حل‌یابی خلاق دارد .
ترکیب اعضای گروه تهییج ذهنی
رئیس جلسه قاضی یا مدیر یا اصلاح‌گر مجموعه نیست. بلکه ابتدا بارعایت اصول فلوچارت، جلسه را هدایت می‌کند. وی در واقع مسئول جلب مشارکت افراد در راه‌حل‌یابی است. رئیس جلسه همچنین مسئول تعیین و استفاده از بهترین روش برای ایجاد، توسعه و استفاده از قیاسها است .
وظیفه شرکت‌کنندگان این است که هرچه بیشتر خود را به مسئله معطوف دارند. در بعضی موارد شرکت‌کننده، بی‌نظیری و خودمحوری خود را آشکار می‌سازد، بنابراین، هر شرکت‌کننده از دید خود باید مسئله را بررسی کند. شرکت‌کنندگان احساس و نظرات خود را نسبت به مشکل تحت بررسی ابراز داشته و نباید توجه خود را به این نکته معطوف کنند که، نظر یا پیشنهادشان مفید است، یا خیر .
کارشناس کارفرما کسی است که واقعی‌ترین درک خود را از مشکل دارد. او به‌طور کلی نماینده کارفرما است، و از نظر سازمان کارفرما: او شخصی است که مسئول حل مشکل است .
یک جلسه تهییج ذهنی عملاً یک فعالیت کاملاً سازمان یافته است، این کار به‌وسیله یک فلوچارت و یک رئیس جلسه ماهر هدایت می‌شود. نقش اعضای گروه می‌تواند به‌وسیله رئیس جلسه در قالب فلوچارت روی تخته سیاه نوشته شود. به‌این ترتیب گروه از نقش خود در این فرآیند آگاه خواهد شد .
فلوچارت تهییج ذهنی
1 - بیان صورت مسئله :6PAG یک بیان کلی از مشکلی که باید حل شود، با درنظر گرفتن اینکه اعضای گروه از یک منبع خارجی هستند یا داخلی .
2 - تجزیه و تحلیلی کوتاه از صورت مسئله : توضیح مشکل به‌وسیله کارشناسان، گروه را با مسئله آشنا می‌کند. در این مرحله تلاش می‌شود تا، به تجزیه و تحلیل و تعریف مسئله پرداخته شود .
3 - پالایش : در این مرحله کلیه پیشنهادات و نظرات ارائه می‌شود. به‌عبارت دیگر افراد ایده خود را در پاسخ به این سوال که <چگونه این مشکل را می‌توان حل کرد > ارائه می‌دهند. سپس راه‌حلهای شتابزده و غیرقابل انعطاف حذف می‌شوند. چنین راه‌حلهایی احتمالاً باارزش نیستند ولی باید بیان شوند. بنابراین، پیشنهادهای اولیه می‌تواند به‌وسیله کارشناس مورد انتقاد قرار گیرد و در نتیجه موضوع هرچه بیشتر روشن گردد .
4 - مشکل آنگونه که درک شده است : 7(PAU) بعد از مرحلهPAG) ) ، هر شرکت‌کننده، نگرش خود را به مسئله توضیح می‌دهد. در صورت امکان، قیاس خیالی یا راه‌حل رویایی خود را نیز به آن اضافه می‌کند. رئیس جلسه هریک از نقطه نظرات را یادداشت و پس از ثبت نقطه نظرات متفاوت، رئیس جلسه با متخصصان مشورت کرده و یکی از راههای نگرش به مسئله را برمی‌گزیند .
5 - آسودگی خیال : این مرحله از فرآیند تهییج ذهنی به‌وسیله پرینس به‌نام تعطیلی مصنوعی یا مرخصی از مشکل نامگذاری گردیده است. رئیس گروه از تمام شرکت‌کنندگان می‌خواهد که، در این مرحله فکر خود را برای افزایش آگاهی در مورد مسئله رها ساخته و روی موضوع مورد بحث متمرکز نشوند . در همین مرحله است که مکانیسم‌های عملی مورد استفاده قرار می‌گیرد . رئیس جلسه از مسئولان سوال کرده و سعی می‌کند تا، پاسخ آنها را باتوجه به انواع مختلف قیاسها دریافت کند .
6 - متعادل‌کردن نیروی تخیلی : 8(FFF) تفاوت روش گوردون و پرینس تنها در همین یک مرحله است. روش گوردون به 2 بخش تقسیم می‌شود، در حالی که روش پرینس از یک مرحله استفاده می‌کند، ولی همان مطالب را در بر می‌گیرد. روش گوردون براین اساس است که باید بین قیاسی که قبلاً در مرحله آسودگی خیال، استفاده شده و درک جدید از مسئله ارتباط برقرار سازد. سپس باید ذهنها را از نیروی تعدیل کننده دورنگه داشته و آن‌را عملی کرد .
پرینس یک روش سازمان یافته‌تری را برای توسعه متعادل‌کردن این نیرو به‌کار می‌برد. او پیشنهاد می‌کند که شرکت‌کنندگان این فن‌ها را به‌کار گیرند: (الف) اتفاق افتادن (ب) بازگشت به موضوع، (ج) استعاره اجباری و (د) تکنیک جرقه‌زده شده. به‌هرحال فارغ از اینکه روش گوردون مورد استفاده قرار گیرد یا روش پرینس; باید توجه داشت که گروه باید آنقدر با قیاسها بازی کند تا به یک راه حل ابتکاری برسد .
7 - دیدگاه یا درک جدید از مشکلات9 : هنگامی که به راه‌حل جدید می‌رسیم، فرآیند تهییج ذهنی ختم شده و با به‌وجودآمدن مشکل جدید این فرآیند دوباره شروع می‌شود .
در پایان این فرآیند، از میان چندین دیدگاه نوعاً متفاوت، یکی از آنها برای اجرا انتخاب می‌شود. پرینس معتقد است که لازم است تا، رئیس جلسه برای انتخاب نهایی از کارشناسان نظرخواهی کند. وقتی که دیدگاه جدید انتخاب شد، متخصصان باید سازمانی برای تبدیل آن به راه حل معرفی کنند .
مزایا و معایب تهییج ذهنی
ذهن را آماده کرده و به سمت تفکر خلاق سوق می‌دهد ;
این روش ذهن را از توجه به سایر تصورات دور می‌سازد. مکانیسم‌های عملی عموماً قادر به کشاندن ذهن به سمت تفکر یک بعدی هستند ;
آسودگی خیال به‌منظور برانگیختن فرآیند تفکر خلاق برای دستیابی به راههای جدید مورد استفاده قرار می‌گیرد ;
تهییج ذهنی شامل رویه‌هایی برای توسعه و گسترش رفتار کار گروهی است. به‌عبارت دیگر این روش اعضا را با مزایای اشتراک مساعی در حل مسئله آشنا می‌سازد ;
این روش به‌ویژه در پالایش مشکلات ساختاری سازمان کاربرد دارد ;
مرحله پالایش کمک می‌کند تا مطمئن شویم که از جوابهای کلیشه‌ای و پیش‌پا افتاده احتراز کرده و در سایه راه‌حلهای جدید و بدیع سازمان را به‌سمت جلو هدایت خواهیم کرد ;
این روش برای تمام اعضا فرصتی را فراهم می‌سازد تا در فرآیند حل مسئله به‌طور کاملتری مشارکت داشته باشند .
معایب روش تهییج ذهنی
گروه تهییج ذهنی باید از افرادی تشکیل شود که تنوعی از ساختارهای احساسی،مهارتی، تجربی و علمی را داشته باشند. به‌عبارت دیگر افراد گروه نباید مشابه یکدیگر باشند ;
روش تهییج ذهنی فاقد سازمان مورد نیاز در اجرا و ادامه راه‌حلهاست . این معضل به‌ویژه در مورد پیشنهادات و نظرات کارشناس کارفرما صادق است ;
احتمالاً هیچ گروهی نمی‌تواند با حداکثر اثربخشی عمل کند. مگر اینکه خوب با یکدیگر ارتباط برقرار کرده و مقبول مافوقها باشد .
تذکرات
طوفان فکری خواستار انجام قضاوتهای متنوع به‌منظور ایجاد عقیده‌های متفاوت در اشخاص است. عقیده‌های متفاوت، کیفیت را به‌دنبال خواهد داشت. در طوفان فکری افراد با عقیده‌های متفاوت حضور یافته و تشویق می‌شوند تا برای رسیدن به این اهداف، دو اصل اساسی و چهار قاعده را ادامه دهند. در تهییج ذهنی هدف رسیدن به یک راه حل خلاقانه برای حل مشکل است اما مسیرها و ساختارهای آن با طوفان فکری متفاوت است. به‌این صورت که در تهییج ذهنی سعی می‌شود افراد افکارشان را به یکدیگر نزدیک سازند و این کار بااستفاده از مکانیسم‌های عملی، قیاسی و استعاری انجام می‌شود .
در طوفان فکری برخورد بین اعضای گروه عموماً آرام، گرم، خوب، حمایتی، دوری از عصبانیت و از نظر احساسی مهار شده است .
در گروه طوفان فکری رهبر به‌عنوان یک سرپرست عمل می‌کند کسی که تلاش می‌کند تا مطمئن شود که جنبه‌های رسمی تکنیک طوفان فکری از قلم نیفتند .
در روش گوردون، گروهها خیلی خصوصی بوده، اما اهل کنایه‌زدن هستند . بنابراین گاهی اوقات جو فعالیت عمومی می‌تواند بااحساس، خوشحالی، عصبانیت، دلخوری یا اشتیاق همراه باشد. رهبر گروه خیلی موثر و جذبه او می‌تواند نه‌تنها روی فرآیند گروه، بلکه حتی روی موفقیت یا شکست آن هم موثر باشد .
شرایط یا اوضاع حسی گروه در روش پرینس بین یافته‌های طوفان فکری و یافته‌های گروه گوردون طبقه‌بندی می‌شود .
بوچارد نشان داد که گروههای تهییج ذهنی خیلی بهتر از گروههای طوفان فکری عمل می‌کنند .
برای آموزش قیاس و استعاره، به‌جای تکیه بر گروهها و همکاری آزاد، یک رویه جایگزینی باید به‌کار برده شود تا بتواند به‌وسیله وسایلی شبیه اسلایدهای رنگی، تصاویر، پوسترها، وسایل کمک آموزشی و نظایر آن را بشناساند .
تهییج ذهنی بصری در اصل طی یک جلسه تهییج ذهنی، به‌عنوان کمکی برای پیشنهادکردن قیاسها طراحی شده است. این روش به‌وسیله گچگا، شوده و شیکوب در موسسه باتل در فرانکفورت آلمان طراحی گردیده است .
پي نوشت :
1- UNRESTRICTED EXERCISE OF IMAGINATION یعنی ذهن در حالتی قرار بگیرد که برای تفکر محدود نباشد .
2- SYNECTICS EDUCATION SYSTEMS (SES)
3- PROBLEM STATING - PROBLEM SOLVING
4- AUTONOMY OF OBJECT
5- CLIENT - EXPERT - این شخص از طرف کسی یا قسمتی که مشکل برای آن به‌وجود آمده، به‌عنوان نماینده‌ای مطلع در جلسات شرکت می‌کند .
6- PROBLEM AS GIVEN (PAG)
7- PROBLEM AS UNDERSTOOD (PAU)
8- FANTASY FORCE FIT(FFF)
9- VIEWPOINT OR NEW PROBLEM AS UNDERSTOOD
منابع :
- GORDON, W.J.J., SYNECTICS: THE DEVELOPMENT OF CREATIVE CAPACITY, HARPER AND BROTHERS, NEW YORK, 1961
-PRINCE, G.M., THE PRACTICE OF CREATIVITY HARPER, NEW YORK, 1970
-PRINCE, G.M., "THE OPERATIONAL MECHANSM OF SYNECTICS," THE JOURNAL OF CREATIVE BEHAVIOR, VOL.2,number 1,PP.1-13,1967
-BUJAKE, J.E.JR., "PROGRAMMED INNOVATION IN NEW PRODUCT DEVELOPMENT", RESEARCH MANAGMENT, VOL.12,N.4,PP.279-284,1969
- STEIN, N.I., STIMULATION CREATIVITY, VOL. II, GROUP PROCEDURES ACADEMIC PREES, NEW YORK, 1975
-VANGUNDY, A.B., TECHNIQUES OF STRUCTURED PROBLEM SOLVING VANNOSTRAND REINHOLD COMPANY, NEW YORK, 1981
-BOUCHARD, T.J.JR., "PERSONALITY, PROBLEM - SOLVING PROCEDURE, AND PERFORMANCE IN SMALL GROUPS," JOURNAL OF APPLIED PSYCHOLOGY VOL53,number1, PART 2, PP.1 -29,1969
-STEIN, M., "STIMULATING CREATIVITY. VOL. II. GROUP PROCEDURES, ACADEMIC PRESS, NEW YORK, 1975
-BOUVHRD, T.J.JR., "PERSONALITY, PROBLEM - SOLVING PROCEDURE, AND PERFORMANCE IN SMALL GROUPS," JOURNAL OF APPLIEDPSHCHOLOGY.VOL.53,NO1,PART2,PP.1-29,1969
/س
