مداخلات بشر دوستانه

افزون بر نظریه‌های «دفاع پیش دستانه» و «دفاع پیشگیرانه» نظریه «مداخلات بشر دوستانه» (1) نیز اصل «عدم توسل به زور» موجود در منشور سازمان ملل متحد و استثناهای وارده بر آن را مورد بازنگری و تفسیر موسع قرار داده است و به بیان برخی از حقوقو دان‌ها می‌توان آن را به عنوان یك استثنا در قاعده عدم توسل به زور و احترام به حاكمیت كشورهای قلمداد كرد.
به طور كلی «مداخله بشردوستانه» به معنای تلاش جامعه بین المللی برای كاستن از شدت بحران‌های موجود در دولت‌های درمانده و یا ورشكسته (2) از طریق مداخله و درگیری‌هاست (گریفیتس، 1388: 498). به بیان دیگر مداخله بشردوستانه اقدامی است كه هدف آن جلوگیری از اقدامات جنایتكارانه یك دولت علیه مردم كشورش است. در همین زمینه كمیته بین المللی صلیب سرخ اقدامات بشردوستانه را اقدام‌هایی مطرح می‌كند كه مانع از درد و رنج بشری باشند و یا این درد و رنج را كاهش دهند (ویلر و بلامی، 1388: 1040).
وینست مداخله بشردوستانه را فعالیت انجام شده توسط یك كشور، گروهی از كشورها و یا یك سازمان بین المللی در امور داخلی كشور دیگری می‌داند. این فعالیت شامل استفاده از زور بوده و دارای مراحل شروع و پایان است و ساختار سلطه در كشور مورد نظر را مورد هدف قرار می‌دهد (Vincent 1990:13).
نمونه‌های تاریخی مداخلات بشردوستانه در دوران جنگ سرد را می‌توان در مداخله تانزانیا در اوگاندا و ویتنام در كامبوج در سال 1978 مشاهده كر و در دوران پس از جنگ سرد نیز می‌توان به مداخله دسته جمعی در كوزوو در اوایل سال 1999 برای متوقف ساختن تجاوزات صرب‌ها بر ضد آلبانی تبارهای كوزوو و یا مداخله‌های بشردوستانه در شمال عراق (1991)، سومالی (1992) و یا رواندا (1994) اشاره كرد.
به عنوان مثال مداخله بشردوستانه در عراق در سال 1991 به دلیل بحران گسترده پناهندگان و ظلم و ستم صدام حسین نسبت به كردها توسط نیروهای نظامی ایالات متحده، انگلیس، فرانسه و هلند در شمال این كشور بود تا مناطق امنی برای كردها ایجاد كنند. همچنین مداخله بشردوستانه ایالات متحده در سومالی در دسامبر 1992 برای نجات شهروندان سومالیایی از فرط قحطی و گرسنگی و با مجوز صریح شورای امنیت بر اساس فصل هفتم منشور بود (برای مطالعه بیشتر در مورد این مداخلات بشر دوستانه ر.ك: ویلر و بلامی، 1388: 1058- 1050).
بررسی دیدگاه‌های موافق و مخالف در خصوص مداخلات بشردوستانه
به طور كلی در ارتباط با قانونی بودن و یا قانونی نبودن مداخلات بشردوستانه جامعه حقوقی بین الملل دارای نظرات متفاوتی از هم هستند كه در این میان محدودگرایان (3) و یا مخالفان مداخلات بشردوستانه معتقدند كه ممنوعیت استفاده از زور كه در بند چهارم ماده دوم منشور به آن اشاره شده است، این مداخلات را بر هر هدفی غیرقانونی و غیرمشروع می‌سازد و تنها استثنایی كه می‌توان بر این ممنوعیت وارد كرد، اصل دفاع مشروع است كه در ماده منشور به آن اشاره شده است.
در مقابل موافقان مداخلات بشردوستانه معتقدند كه با توجه به مقدمه منشور و برخی از مفاد آن، پیشبرد حقوق بشر در كنار صلح و امنیت بین المللی یكی از نخستین اهداف سازمان ملل است و تمامی كشورها موطفند كه از حقوق بشر در هر كجا دفاع كنند؛ بنابراین مداخله بشردوستانه به مانند دفاع از خود، استثنایی قانونی در مقابل اصل عدم توسل به زور است. آنها همچنین معتقدند كه اگر سازمان ملل نتواند اقدامات اصلاحی را در این رابطه انجام دهد - همچنان كه در دوران جنگ سرد چنین بود - هر یك از كشورها دارای حق قانونی برای مداخله با توسل به زور برای كاهش درد و رنج بشری هستند (ویلر و بلامی، 1388: 1050- 1047).
بنابراین طرفداران مداخلات بشردوستانه معتقدند كه قاعده عدم مداخله می‌تواند دارای استثناهایی باشد و آن زمانی است كه حكومت قانونی كشوری در خواست كمك می‌كند با حقوق بی طرفان در جریان یك درگیری زیر پا گذاشته می‌شود، یا در صورتی كه دولتی با شهروندان دولت دیگر بدرفتاری می‌كند و... این در حالی است كه مخالفان قانونی بدن مداخلات بشردوستانه معتقدند كه این مداخلات فقط هنگامی كه بر اساس مفاد فصل هفتم منشور سازمان ملل و با تصویب و اجازه شورای امنیت باشند، مشروع و قانونی هستند (Harriss 1995: 67- 68).
اما آنچه در میان این مناظرات مهم و قابل توجه است، این نكته است كه «مداخلات بشردوستانه» با هر هدفی و به هر شیوه‌ای كه انجام شوند، توانسته اند برای دولت‌های مداخله گر ایجاد رویه كرده و در مواردی حتی متكی به مجوزهای صریح شورای امنیت نیز باشند؛ بنابراین شاید بتوان این گونه بیان كرد كه این مداخلات به خوبی توانسته اند اصل «عدم توسل به زور» و «احترام به حاكمیت كشورها» را كه مورد تأكید در منشور سازمان ملل است، مورد بازنگری و تفسیر موسع قرار دهند.

پی‌نوشت‌ها:

1. Humanitarian Intervention.
2. Failed States.
3. Restrictionists.

منبع مقاله :
رسولی ثانی آبادی، الهام؛ (1393)، درآمدی بر مهم‌ترین مفاهیم و اصطلاحات روابط بین الملل، تهران: انتشارات تیسا، چاپ یكم.