بررسی تطبیقی اخلاق تجارت در جهان امروز و اسلام

چکیده

در جهان امروز گسترش اطلاعات و فناوری ارتباطات، دگرگونی‌های بسیاری را در نظامهای اقتصادی و روابط تجاری پدید آورده است. مشکلات ناشی از این دگرگونی‌ها مسائل و مباحث جدیدی در حوزه رفتارهای تجاری مطرح ساخته است. جامعه جهانی به بازنگری رفتار گذشته می‌پردازد و گرایش به اخلاقی در سازمانهای تجاری نمایان می‌کند. حاصل این گرایش تدوین بیانیه‌ها، منشور و سند اخلاقی شرکتهای تجاری است. در این تحقیق اخلاق تجارت جهان امروز و اسلام مورد مقایسه قرار گیرد. عرضه‌ی اصول اخلاق تجارت رایج در محیط جهانی کسب و کار به دانشمندان اسلام شناس و تحلیل آن به روش دلفی نشان می‌دهد که از نظر متخصصان علوم اسلامی، آن اصول با آموزه‌های دینی تشابه دارند.

مقدمه

از دیدگاه معناشناسی آن اخلاق جمع خُلق به معنی عادت و رویه است. لغت نامه دهخدا اخلاق به معنی خویها بیان گردیده. واژه انگلیسی آن Ethics در فرهنگ و بستر به معنی مطالعه راههای درست و غلط در رفتار مردم است. اخلاق ریشه در سرشت انسان (عقل و احساس) دارد و از ضرورت‌های زندگی اجتماعی برخاسته است. هنگامی که جوامع پدید آمدند، تشریک مساعی رو به افزایش نهاد و تقسیم کار برآوردن نیاز را آسان کرد. نیازهای اولیه (غذا، پوشاک و سرپناه) به کمک این همکاری در حد امکان برآورده شد، ولی نیاز به اصول و روابط رفتاری جدیدی پدید آمد. انسان با یاری گرفتن از قدرت تفکر و مفهوم سازی، اصول و مفاهیم اخلاقی را بوجود آورد، دامنه روابط انسانها از چیزهایی که صرفاً بقا را امکان پذیر می‌ساخت فراتر رفت و اخلاق، علم، فلسفه، ادبیات و هنر پدید آمد. این تغییر انسان را از حیوانات ممتاز ساخت و سرانجام آدمیان به هر چیزی که در آن منفعتی احساس می‌شد ارزش نهادند و مفهوم خیر و اخلاق در زندگی اجتماعی فراگیر گردید، تا آنجا که امروز می‌توان گفت انسان اجتماعی بدون اخلاق نمی‌تواند زندگی کند.
اخلاق با ایجاد روحیه تعادل از ظهور چالش‌ها و درگیری‌ها در حوزه‌های اجتماعی پیشگیری می‌کند و با انتشار ارزش‌های انسانی در میان اعضای جامعه، وفاق و همبستگی را افزایش می‌دهد.
در دهه‌های اخیر شاهد رخدادهایی بوده‌ایم که ضرورت و اهمیت اخلاق را بیش از پیش نمایان می‌سازد. دو جنگ ویرانگر جهانی، مشکلات ناشی از روابط مدرن اجتماعی، فسادهای مالی و اخلاقی بنگاه‌های بزرگ تجاری از جمله این رخدادهاست. تدوین نظامهای اخلاقی در طول تاریخ تلاشی است جهت رفع مشکلات ناشی از روابط اجتماعی، نظامهای اخلاقی ارائه شده مدلهایی برای ایجاد روحیه تعادل در حوزه‌های اجتماعی هستند و البته همه آنها در پی یافتن پاسخی به این پرسش هستند که خیر چیست؟ و اختلاف آنها همه در جوابی است که به این سؤال داده‌اند.
کمال خیر یک آرمان است و نظامهای اخلاقی در پی رسیدن به این کمال باید‌ها و نباید‌ها را تعریف می‌کنند. و می‌کوشند رفتار خوب یعنی آنچه را که باید رخ دهد تحت قاعده بیان نماید.
اخلاق را می‌توان به دو بخش نظری و عملی تقسیم نمود:
اخلاق نظری شناختن است و اخلاق عملی رفتار کردن. اصولی که رفتارهای درست انسان را تبیین می‌کند اخلاق نظری و قواعدی که نحوه اجرای این اصول را تعیین می‌نماید اخلاق عملی است. مباحث نظری اخلاق در چهار حوزه قابل ارائه است:
1- اخلاق تحلیلی که شامل مفاهیم اخلاقی و معناشناسی است.
2- اخلاق دستوری که دربرگیرنده تکالیف و وظایف اخلاقی است.
3- اخلاق توصیفی که بیانگر قواعد اخلاقی در جوامع مختلف است.
4- اخلاق ذاتی که شامل امور نفسانی مانند لذت گرایی، خودخواهی و انگیزش می‌باشد.
ماکس وبر محدوده اخلاق را به سه بخش تقسیم می‌کند: (2)
1- اخلاق در خانواده و زندگی خصوصی.
2- اخلاق در زندگی اقتصادی و بازار.
3- اخلاق در سیاست. (3)
نظریه‌های اخلاقی عمدتاً یا مبتنی بر وظیفه گرایی‌اند یا منفعت گرایی، (4) در نظریه‌های وظیفه گرا عملی اخلاقی محسوب می‌شود که مطابق وظایف شخص باشد و در نظریه منفعت گرا عملی اخلاقی است که بیشترین منفعت را برای اکثریت آحاد جامعه دربر داشته باشد. سایر نظریه‌های اخلاقی را می‌توان به عنوان زیر مجموعه این دو نظریه طبقه بندی نمود:
1- نظریه‌هایی که بر محور وظیفه گرایی ارائه شده‌اند عبارتند از:
1-1- نظریه فرمان الهی (5)- در این نظریه هر آنچه خداوند فرمان دهد درست و اخلاقی است.
2-1- نظریه قانون طبیعت- در این نظریه هرآنچه طبیعت تعیین نموده اخلاقی محسوب می‌شود.
3-1- نظریه قانون اجتماعی- در این نظریه هر آنچه قانون دستور دهد معیار اخلاقی است.
4-1- نظریه مسئولیت اجتماعی- در این نظریه هرآنچه مسئولیت اجتماعی تعیین کند اخلاقی است.
5-1- نظریه عرف و سنت- در این نظریه هر آنچه عرف و سنت تعیین نماید مبنای اخلاق محسوب می‌شود.
2- نظریه‌هایی که بر محور منفعتگرایی ارائه شده‌اند عبارتند از:
2-1- نظریه سود نگری- بر اساس این نظریه خیر کلی مبنای عمل درست است.
2-2- نظریه مبتنی بر عدالت- بر اساس این نظریه عمل بر مبنای عدالت رفتاری اخلاقی است.
2-3- نظریه عدم خشونت- طبق این نظریه رفتار بدون خشونت رفتاری اخلاقی است.

اخلاق تجارت

بر اساس طبقه بندی ماکس وبر اخلاق تجارت جزیی از اخلاقی در زندگی اقتصادی و بازار است. اخلاقی تجارت هنجارهای ناظر بر عملیات تجاری را تعریف می‌کند. به بیانی دیگر بکارگیری اصول اخلاق عمومی برای حل مسائل بنگاه‌ها و مؤسسات تجاری است.
در فرهنگ و بستر Business Ethics رفتار بی طرفانه، عادلانه و صحیح در جهان بازرگانی معنی شده است.
این بخشی از اخلاق پیشینه‌ای طولانی و تاریخی دارد. از زمانی که انسان توانست کالایی بیش از نیاز خود تولید کند مبادله و تجارت آغاز شد و با این رخداد اصول و ضوابط حاکم بر رفتارهای تجاری نیز مورد توجه قرار گرفت. متون فلسفی باقیمانده از تمدن‌های باستانی و تعالیم اخلاقی ادیان الهی مؤید این سابقه است. اخلاق تجارت به معنایی که در جهان امروز متداول است از دهه 1970 میلادی در محافل دانشگاهی و تجاری آمریکا مورد استفاده قرار گرفت. (6) در همین دهه موضوع رعایت کدهای اخلاقی در شرکتهایی که به عضویت بورس وال استریت درآمده‌اند مطرح گردید. در پی آن ترمهای دانشگاهی و سرفصلهای درسی تعریف شد و شرکتهای تجاری بر آن شدند از این علم در جهت افزایش کارائی و بهره‌وری استفاده نمایند. اکنون شرکتهای بزرگ تجاری با بکارگیری کدهای اخلاقی (Ethics codes) سعی در تعریف استانداردهای اخلاقی بنگاه با مشتریان، جامعه، دولت و کارکنان دارند. (7)

مبانی نظری اخلاق در اسلام

تعالیم اخلاقی اسلام از سرچشمه وحی و عقل مایه می‌گیرد. قرآن کریم، روایات پیامبر اکرم، و امامان معصوم آکنده از دستورات اخلاقی است. اصول و دستوراتی که می‌توان بر مبنای آنها دقیق‌ترین نظام اخلاقی را پی افکند. علما و دانشمندان اسلامی در خصوص موضوع اخلاق تألیفات زیادی دارند. در تعالیم اسلام فضائل اخلاقی انسان، نمود بعد الهی و افلاکی انسان است و با رفتاری چون تقوا، استقامت، صبر و اعتدال تعبیر می‌شود. در اخلاق اسلامی کرامت انسان معلول مبارزه مثبت و معتدل او با نفس است. آن کسی که جنبه‌های الهی خود را بازیابد به کرامت می‌رسد و این بازیافتن خود مقدمه خداشناسی است. انسان در صورت رفتار بر وفق دستورات الهی متخلق به اخلاقی الهی می‌شود و به سعادت ابدی دست می‌یابد. اعتدال در اخلاق اسلامی راه میانه و وسط است. در قرآن تندروی از هر سو نهی شده و بر پیروی از اعتدال و میانه‌روی تأکید شده است. لذا بر صراط مستقیم و خیرالامور اوسطها توصیه گردیده و افراط و تفریط از جمله رذائل محسوب می‌گردد. انسان در صورت داشتن رفتار نیکو به کمال خواهد رسید و در غیر این صورت موجودی پریشان است. انسان در آیات قرآن حکیم از دو جنبه مورد توجه قرار گرفته است: یکی از جنبه‌ی الهی و دیگری از جنبه‌ی حیوانی، بعد الهی او موجب اراده اخلاقی و احترام و عزّت اوست و بعد حیوانی سرچشمه رذائل و تباهی‌هاست. جنبه‌ی حیوانی انسان بیشتر مورد نکوهش قرار گرفته و از آن به مثابه سگ، دیو، طاغوت و اژدها تعبیر شده است.
پیغمبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده است (8) من برای به کمال رساندن مکارم اخلاق برانگیخته شدم اخلاق در اسلام بر اساس آموزه‌های وحی بنا شده است. از دیدگاه اسلام انسان در زندگی خود موظف به رعایت اخلاق و تقوی است. واژه اخلاق در حوزه مطالعات اسلامی جمع خلق و به معنای نیرو و سرشت باطنی است که تنها با دیده بصیرت غیر ظاهر قابل درک است. خلق ناظر به شکل ظاهری انسان و خلق به شکل باطنی و نفسانی انسان نظر دارد.

اخلاق تجارت از دیدگاه اسلام

واژه تجارت نیز در متون اسلامی بسیار بکار رفته است ولی رایج‌ترین معنای تجارت در قرآن و احادیث خرید و فروش کالا به قصد سود بردن است. (9) در برخی منابع فقهی و حتی منابع تفسیری تجارت به معنای وسیع‌تر یعنی هرگونه معاوضه به قصد انتفاع به کار رفته است.
بر اساس آنچه گفته شد می‌توان معنای حقیقی تجارت را در متون و منابع اسلامی داد و ستد و معاوضه به قصد تحصیل سود دانست ولی چون بیع از مهم‌ترین و رایج‌ترین مصادیق آن است در آیات و احادیث بسیاری به بیع و شراء تطبیق می‌کند. در قرآن کریم فقط واژه تجارت و نه دیگر کلمات هم ریشه آن به کار رفته، مفاد آیات و احادیث امر تجارت را مشروع و مطلوب دانسته است.
از مباحثی که درباره تجارت و تجّار در بیشتر منابع فقهی آمده آداب تجارت است. در آن مبحث علاوه بر شماری از احکام الزامی که با ماهیت عمل تاجر ارتباط نزدیک دارند مانند حرمت ربا و احتکار بسیاری از آداب و مقررات اخلاقی به استناد آیات و احادیث گردآوری شده است.
بیشترین احکام درباره چگونگی رفتار تاجر با طرف معامله است. (10) از جمله استحباب گذشت و احسان، و تسامح در معامله، کراهت سوگند خوردن، لزوم صدق در گفتار و رعایت امانت، استحباب پذیرش درخواست طرف معامله‌ای که پشیمان شده برای فسخ معامله، مذموم بودن ستایش کالا هنگام فروش و نکوهش کالا هنگام خرید، استحباب بیان کردن عیبهای پنهان و آشکار کالا، استحباب رعایت برابری میان خریداران گوناگون، کراهت معامله با کسی که مال خود را در گناه صرف می‌کند یا بیشتر مال او حرام است و کراهت معامله با مضطر، شمار دیگری از این آداب بیشتر جنبه فردی دارد و به شخص تاجر مربوط می‌شود از جمله (11) استحباب فراگیری فقه و شناختن تجارتهای حلال و حرام، کراهت معامله در فاصله طلوع فجر تا طلوع آفتاب، استحباب رها کردن تجارت هنگام نماز و نماز اول وقت، استحباب گفتن شهادتین و سه تکبیر هنگام خرید کالا، استحباب تجارت کردن در سرزمین خود، کراهت زود وارد شدن به بازار و دیر خارج شدن از آن، استحباب خواندن دعای مخصوص هنگام ورود به بازار، استحباب پرداخت صدقه برای پاک شدن مال التجاره، در سایر ابواب فقهی نیز گاه احکامی متفرقه که با تجارت مرتبط است دیده می‌شود از جمله درباره زکات مال التجاره، که برخی از فقها آن را واجب می‌دانند ولی نظر مشهور نزد فقها استحباب زکات مال التجاره است. همچنین برخی فقها پرداخت خمس سرمایه‌ای را که برای تجارت منظور می‌شود پیش از تجارت کردن واجب دانسته‌اند.

اخلاق تجارت در جهان امروز

در جهان امروز توسعه اقتصاد و گسترش تجارت جهانی اهمیت رفتارهای تجاری را افزون ساخته. در دنیای امروز بنگاه‌های اقتصادی با توسعه شگرف تکنولوژی اطلاعات و فن آوری ارتباطات روبرو شده‌اند.
دگرگونی‌های تکنولوژی از یک طرف و بحران اقتصادی دهه 1970 از سوی دیگر نقطه عطف عمده‌ای در سازمان تولید و بازارهای اقتصادی آنها پدید آورده. سیستم‌های نوین تجاری در مقیاسی جهانی با یکدیگر ارتباط برقرار نموده‌اند. نظام‌های سنتی تجارت فروریخته و ناامنی حاصل از گذار به دنیای جدید مبادلات تجاری را فرا گرفته و مباحث با اهمیتی در حوزه رفتارهای تجاری و اخلاق تجارت مطرح نموده است .
حوزهای درگیر در مباحث اخلاق تجارت را می‌توان چنین طبقه بندی نمود:
1- حوزه تولید، بازاریابی و مالی
2- حوزه امور اجتماعی
3- حوزه حقوق صاحبان بنگاه و ذی نفعان
در حوزه اول مباحث اخلاقی تجارت در کیفیت، استاندارد محصول، عرضه به موقع، خدمات پس از فروش، رقابت سالم، احترام به حقوق پیمانکاران، حفظ اسرار و اطلاعات محرمانه مشتریان، تبلیغات درست، ارائه اطلاعات مالی قابل اعتماد مورد مطالعه قرار می‌گیرد.
در حوزه دوم مباحث مربوط به محیط زیست، حقوق جامعه، دولت و بنگاه‌های عمومی، پول شویی، اختلاس، فرار از مالیات، استفاده از امکانات عمومی برای مقاصد شخصی، بی توجهی به قانون و عدم توجه به مسئولیتهای اجتماعی مطرح می‌شود.
در حوزه سوم حقوق سهامداران، بانکها، کارکنان و وام دهندگان مورد مطالعه قرار می‌گیرد.
اصول و هنجارهای حاکم بر فعالیت‌های تجاری در جهان امروز بر اساس مبانی اخلاق نظری بنا گردیده‌اند، گسترش زندگی اجتماعی و تغییر شرایط اقتصادی روشها و روابط تجاری را دستخوش تغییر و تکامل نموده و احکام و استانداردهای اخلاق تجارت نیز با گسترش ابعاد زندگی در فعالیت‌ها و حرفه‌های مختلف توسعه یافته است.
بهرحال هدف اصلی همچنان باقی است و اخلاق تجارت در جهان معاصر نیز در پی آن است که تعیین کند در رفتارهای تجاری چه باید کرد و چه نباید کرد یا به بیان دیگر کدام تصمیم صحیح و عادلانه و کدام تصمیم غلط است.
محورهای مورد توجه در رفتارهای تجاری دنیای امروز عبارتند از:
1- حفظ منافع مشتریان، توجه به کیفیت، بهای تمام شده و زمان ارائه خدمات.
2- درستکاری در انجام وظایف و ارائه خدمات به مشتریان و صداقت در تبلیغات.
3- رازداری و حفظ اطلاعات محرمانه بنگاه و مشتریان و پیمانکاران.
4- صلاحیت و حفظ شایستگی در انجام کار، ارتقاء سطح علمی و تخصصی.
5- حفظ منافع کارکنان، ایمنی، بهداشت کار، آموزش پرسنل و رعایت عدالت در دستمزدها.
6- احترام به شأن مدیران و توجه به مصالح آنها و ایجاد انگیزه در رهبری.
7- مسئولیت در مقابل جامعه، شهر و محیط اجتماعی و حفظ منافع عمومی.
8- حفظ محیط زیست، اعم از آب، هوا، زمین، فضا و دریاها.
9- حفظ حقوق طلبکاران، وام دهندگان و فروشندگان خدمات و مواد.
10- حفظ حقوق صاحبان سهام اعم از سهامداران عمده و اقلیت و دارندگان سهم الشرکه و صاحبان بنگاه.
11- رعایت اصول اخلاقی در رقابت.
بر مبنای محورهای فوق کدهای اخلاقی تدوین و به اجرا گذارده می‌شوند. کدهای اخلاقی فهرستی از باید‌ها و نباید‌ها در رفتار تجاری است. اصول مندرج در کدهای اخلاقی الگوی رفتار ارتباطی کارکنان بنگاه را با یکدیگر و نیز با مشتری و ارباب رجوع و ذی نفعان ارائه می‌کند.

بررسی تطبیقی

1) روش بررسی:

از آنجا که کدهای اخلاقی قابل سنجش‌ترین و همچنین قابل تحلیل‌ترین بخش در اخلاق تجارت است. به عنوان شاخص تحقیق در این رساله به کار گرفته شده، از جمله کدهای اخلاقی انجمن‌های حرفه‌ای و شرکتهای بزرگ به عنوان شاخص اخلاق تجارت در جهان امروز مورد استفاده قرار گرفته است.
کدهای استفاده شده از منابع زیر اخذ شده‌اند:
1- مرامنامه شرکت جانسون ‌اند جانسون (12)
2- عهدنامه اخلاقی انجمن مدیریت منابع انسانی (13)(SHRM)
3- عهدنامه اخلاقی انجمن کامپیوتر استرالیا (14) (ACS)
4- آیین نامه اخلاقی انستیتوی مهندسان برق و الکترونیک (15)(IEEE)
5- کدهای اخلاقی حرفه‌ای در حسابداری و حسابرسی
6- کدهای اخلاقی مشترک در شرکتهای بین المللی
برای بررسی تطبیقی کدهای اخلاقی شرکتهای بین المللی و مقایسه آنها با اخلاق تجارت در اسلام از کدهای مشترک این شرکتها استفاده می‌کنیم. کدهای مذکور حاصل تحقیقات چهار نفر از محققین امریکایی است که تحت عنوان Different Look at Codes of Ethics (16)در شماره 32 نشریه Business Horizons به چاپ رسیده بر اساس تحقیق مذکور 28 کد اخلاقی مشترک در شرکتهای مورد مطالعه، تعیین و طبقه بندی شده است که عبارتند از:
- رعایت قوانین در امور سازمان.
- هر نوع پرداختی با هدف غیر قانونی ممنوع است.
- پرهیز از فعالیتهای خارجی که به وظایف شخصی در سازمان لطمه می‌زند.
- رعایت قوانین ضد انحصاری و مقررات تجاری.
- رعایت مقررات و کنترلهای حسابداری.
- رشوه ممنوع است.
- حفظ اسرار موجود در دفاتر و پرونده‌ها.
- مشارکت در فعالیتهای سیاسی و اجتماعی.
- ارائه خدمات و محصولات با بالاترین کیفیت.
- رعایت معیارها در رفتار شخصی و داشتن صداقت یا درستی.
- پرهیز از تبلیغات نادرستی که موجب پخش اطلاعات گمراه کننده شود.
- در راه انجام دادن وظایف محوله از هیچ کوششی فروگذاری نکردن.
- حفظ منابع و محیط زیست.
- رعایت مقررات ایمنی، بهداشت و سلامت کارکنان.
- تبعیض نژادی، قومی، مذهبی و جنسی در سازمان ممنوع است.
- گزارش نمودن هر نوع فعالیتی که غیر قانونی و مخالف شئونات است به رئیس مستقیم.
- داشتن صداقت در تبلیغاتی که برای محصولات می‌شود.
- به هنگام تصمیم گیری نباید منافع شخصی مد نظر قرار گیرد.
- نباید از دارایی‌های شرکت به نفع شخصی استفاده کرد.
- داشتن صداقت، درستی و رعایت عدل و انصاف.
- مصرف داروهای مخدر و الکل در محل کار ممنوع است.
- تأمین مالی شخصی به شیوه‌ای مناسب.
- هر یک از افراد مسئول وجوه و پولهای شرکت است.
- وقت شناسی و رعایت مقررات از نظر حضور و غیاب.
- رعایت دستورات و راهنماییهای مقامات ارشد.
- رعایت ادب در حرف زدن.
- پوشیدن لباس مناسب در شرکت.
- داشتن اسلحه گرم در سازمان ممنوع است.
کدهای فوق (کدهای مشترک اخلاق تجارت در شرکتهای بین المللی) و همچنین کدهای اخلاقی در انجمن‌های حرفه‌ای به عنوان شاخص اخلاق تجارت در جهان امروز با کدهای اخلاق تجارت در اسلام مورد مقایسه و بررسی تطبیقی قرار گرفته است. در حقیقت بررسی تطبیقی پاسخی است به این سؤال که آیا کدهای اخلاقی متداول در جهان امروز با موازین و اخلاق تجارت در اسلام مطابقت دارد؟
هر کد اخلاقی با طرح سؤال فوق مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و پاسخ لازم ارائه شده است. همچنین با بکارگیری تکنیک دلفی نظر 21 نفر از صاحبان تخصص و اساتید، در خصوص مقایسه کدهای مشترک در یکهزار شرکت بین المللی با موازین و اخلاق تجارت در اسلام اخذ و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.

2) بررسی تطبیقی:

یافته‌های تحقیق به تفکیک مراحل انجام به شرح زیر قابل ذکر است:
 

3) نتایج حاصل از تکنیک دلفی:

بررسی تطبیقی کدهای اخلاقی در این تحقیقی نشان می‌دهد که بین کدهای اخلاقی در شرکت‌های بین المللی و اصول اخلاق تجارت در اسلام تشابه وجود دارد. علاوه بر آن یافته‌های تحقیق در مقایسه کدهای اخلاقی حرفه‌ای حسابداری و حسابرسی، کدهای انجمن مدیریت منابع انسانی، کدهای انستیتو مهندسان برق و الکترونیک، کدهای اخلاقی انجمن کامپیوتر استرالیا و کدهای اخلاقی شرکت جانسن ‌اند جانسن با کدهای اخلاق تجارت در اسلام تأیید دیگری بر تشابه اخلاق تجارت در جهان امروز و اسلام است. علاوه بر نتایج بررسی‌های تطبیقی، یافته‌های حاصل از بکارگیری تکنیک دلفی و جمع بندی آراء صاحب نظران تشابه کدهای اخلاقی مورد مطالعه را نشان می‌دهد. که ذیلاً به اختصار به آنها اشاره می‌شود:
1- از مجموعه کدهای مورد پرسش (28 کد مشترک شرکتهای بین المللی) مطابقت 20 مورد از آنها با کدهای آداب تجارت در اسلام به تأیید کلیه سؤال شوندگان (21 نفر صاحب نظر) رسیده است.
2- از مجموع کدهای مورد پرسش، مطابقت 1 کد با کدهای آداب تجارت در اسلام مورد قبول 20 نفر از صاحبنظران و سؤال شوندگان بوده است.
3- از مجموع کدهای مورد پرسش مطابقت 2 کد با کدهای آداب تجارت در اسلام به تأیید 19 نفر از صاحب نظران رسیده است.
4- از مجموع کدهای مورد پرسش مطابقت 5 کد با کدهای آداب تجارت در اسلام مورد تأیید 18 نفر از سؤال شوندگان قرار گرفته است.

نتیجه

با توجه به یافته‌های آزمون‌های آماری نتیجه نهایی پژوهش را می‌توان چنین بیان نمود:
1- با اطمینان 95% کدهای مشترک شرکت‌های بین المللی با اخلاق تجارت در اسلام مطابقت دارند.
2- دین اسلام کدها و نظام‌های اخلاقی قابل عمل و مناسبی برای رفتار تجاری ارائه نموده است. درک مفاهیم کلی و تطبیق آنها با مظاهر جدید زندگی موجب اثربخشی بیشتر آنها بر اخلاق تجارت در جهان امروز خواهد شد.

پی‌نوشت‌ها:

1. دارای دانشنامه دکتری در اقتصاد اسلامی از دانشگاه بین المللی علوم اسلامی لندن.
2. Roger Bradburn, Understanding Business Ethics, p20.
3. ملاک محدوده‌ی اخلاق به تعریف آن برمی‌گردد. اگر تعریف اخلاق را مسئولیت پذیری بدانیم بر حسب تنوع طرفین مسئولیت پذیری حوزه‌های مختلف اخلاق خواهیم داشت. اخلاق در رفتار درون شخصی به معنای مسئولیت فرد در رفتار با خود، اخلاق فرد در رفتار ارتباطی بین شخصی در محیط زندگی شخصی، اخلاق فردی- شغلی، اخلاق در رفتار ارتباط سازمان با محیط درونی و بیرونی (اخلاق سازمانی)، اخلاق مدنی، اخلاق محیط زیست و.... (ویراستار)
4. Robert E. Frederick, A companion to business ethics, p 112.
5. هولمز، رابرت ال، مبانی فلسفه اخلاقی، ترجمه مسعود علیا، ص43.
6. نهاوندیان، محمد، اخلاق کسب وکار در محیط جهانی، (مرکز ملی مطالعات جهانی شدن، 1385)، ص18.
7. تفصیل سخن را مراجعه کنید به:
فرامرز قراملکی، احد، سازمانهای اخلاقی در کسب و کار، تهران، مجنون، چاپ دوم، 1386.
8. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، (بیروت، مؤسسه الوفاء، چاپ سوم، 1403)، ج16، ص210.
9. هاشمی، سید رضا، «تجارت»، دانشنامه‌ی جهان اسلام، (تهران، بنیاد دایره المعارف اسلامی، 1375)، ج ششم، ص496.
10. عاملی، شیخ حر، وسائل الشیعه، (تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1403)، ج17، ص282.
11. نجفی، شیخ محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، (تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1362)، ج22، ص450.
12. فرامرز قراملکی، احد، اخلاق حرفه‌ای، چاپ سوم، ص156.
13. جزنی، نسرین، مدیریت منابع انسانی، ویراست دوم، تهران، نشر نی، 1378.
14. فرامرز قراملکی، احد، اخلاق حرفه‌ای، ص174.
15. هریس، چارلز و همکاران، اخلاق در مهندسی، ترجمه رضا رضائی، ص12.
16. Donald Robin, Michael Giallourakis, Fred R. David, and Thomas E. Moritz, A different look at codes of Ethics, Business Horizons, Vol.32.

منابع تحقیق :
بیات، غلامرضا، بررسی تطبیقی اخلاقی تجارت در جهان امروز و اسلام، رساله دکتری به راهنمایی محمد نهاوندیان، تهران، 1381.
جزنی، نسرین، مدیریت منابع انسانی، ویراست دوم، تهران: نشرنی، 1378.
عاملی، شیخ حر، وسائل الشیعه، تهران: کتابفروشی اسلامیه، 1403.
فرامرز قراملکی، احد، اخلاق حرفه‌ای، تهران: مجنون، چاپ سوم، 1385.
فرامرز قراملکی، احد، سازمانهای اخلاقی کسب و کار، تهران، مجنون، چاپ دوم، 1386.
مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، چاپ سوم، بیروت : موسسه‌ی الوفاء، 1403.
نجفی، شیخ محمد حسن، جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام، جلد22، تهران: دارالکتاب الاسلامیه، 1362.
نهاوندیان، محمد، اخلاق کسب و کار در محیط جهانی هران: مرکز ملی مطالعات جهانی شدن، 1385.
هاشمی، سید رضا، «تجارت»، دانشنامه‌ی جهان و اسلام، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، 1375.
هریس، چارلز، و همکاران، اخلاق در مهندسی، ترجمه رضا رضائی، تهران: شرکت انتشارات فنی ایران، 1379.
هولمز، رابرت ال، مبانی فلسفه اخلاقی، ترجمه مسعود علیا، تهران: ققنوس، 1382.
Bradburn, Roger understanding business ethics New York : continuum,2001.
Frederick, Robert E. A companion to business ethics, Hong Kong: Blackwell Publishing, 2002.
Robin, Donal Michael Giallourakis, Fred R. David, and Thomas E. Moritz, A different look at codes of Ethics, Business Horizons, Vol.32.

منبع مقاله :
فرامرز قراملکی و همکاران، احد؛ (1388)، اخلاق حرفه‌ای در تمدن ایران و اسلام، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، چاپ دوم.