یکی از نیازهای برخی از دانشکده‌های اسلام شناسی در غرب، معرفی منبعی است که بتواند به طور اجمالی تشیع را به دانشجویان این رشته معرفی کند. تا مدت‌ها کتاب مذهب شیعه اثر دونالدسون، (4) به عنوان مرجعی آکادمیک برای این منظور استفاده می‌شد، اما به نظر می‌رسد در سالیان اخیر آثار دیگری که در این موضوع نوشته شده‌اند، برای این منظور معرفی می‌شوند تا دانشجویان با مطالعه آن‌ها برای مباحثی که در کلاس مطرح می‌شود، آمادگی لازم را پیدا کنند. تعدادی از این کتاب‌ها از این قرار است:
1. کتاب ریشه‌ها و تحولات اولیه تشیع (5) نگاشته سید حسین محمدجعفری که در ایران با ترجمه فارسی آن با عنوان تشیع در مسیر تاریخ شناخته شده است.
2. مقاله مارشال هاجسن با عنوان «چگونگی فرقه بندی تشیع در قرون اولیه» (6) که بخشی درباره فرق مختلف شیعه در سه قرن اول با تکیه بر گزارش کتاب‌های ملل و نحل نگاری است. (7) نوشته هاجسن به نظر می‌رسد اولین تلاش برای ارایه گزارشی از فرقه‌های مختلف شیعه باشد، البته هاجسن در کتاب دیگر خود رویداد اسلام (8) از این موضوع بحث کرده است.
3. کتاب درآمدی بر تشیع: تاریخ و عقاید شیعه اثناعشری اثر موجان/ موژان مؤمن. (9)
4. درآمدی بر تشیع اثر نجم حیدر. (10)
در این نوشتار برآنیم تا بدانیم که در کتاب موژان مؤمن، در مورد امام جواد (علیه‌السلام) چه گفته شده است: (11)
هایس هالم، شعیه‌شناس معروف معاصر آلمانی، کتاب درآمدی بر تشیع اثر موژان مؤمن را پس از کتاب دونالدسون در رده دوم کتاب‌هایی که برای معرفی شیعه در غرب نوشته شده‌اند جای داده است. (12) کتاب دارای 397 صفحه است که در سال 1364/1985 از سوی انتشارات دانشگاه یِل در امریکا منتشر شد، این اثر با یک پیش گفتار به قلم الِساندرو بوسانی، یک مقدمه به قلم نویسنده و واژه‌نامه شروع می‌شود. بدنه اصلی کتاب شامل 14 مبحث است. کتاب با سه پیوست، بخش توضیحات، کتاب‌نامه و فهرست خاتمه می‌یابد. برخلاف دیگر آثاری که در محیط‌های دانشگاهی غرب در موضوع تشیع نگاشته شده - و در آن‌ها بیشتر به یک موضوع خاص یا یک دوره تاریخی خاص یا به آراء و اندیشه‌های عالمی شیعی نظر شده است، - این کتاب با پوشش دادن یک دوره طولانی از تاریخ تشیع از عصر ظهور آن تا حال حاضر تلاش شده تا همان گونه که نویسنده خود اذعان کرده، نمایی از کلیت تشیع ترسیم کند. در مورد چرایی نگارش این اثر، نویسنده بر این مطلب تأکید دارد که اغلب کتبی که در غرب در مورد اسلام نوشته شده، درباره اسلام سنی است و علت آن هم اکثریت بودن اهل سنت در جهان اسلام است. (13) اما به این دلیل که شیعیان در بسیاری از کشورهای خاورمیانه حضور دارند و نیز از منظر اقتصادی، شیعیان بر بخش بزرگی از منابع انرژی دنیا - در ایران و عراق - مسلط هستند، در سالیان اخیر توجه بیش‌تری به شیعیان شده است. هم چنین انقلاب در ایران باعث شده تا انگیزه برای فهم عمیق‌تر از جریان‌های مذهبی منطقه ایجاد شود. (14) همه این دلایل باعث شده تا آثار بیش‌تری در مورد تشیع در دهه‌های اخیر نسبت به دوره‌های قبل از آن تولید شوند.
نویسنده هدف نگارش کتاب خود را تلاشی برای ترسیم نمایی از تشیع برای یک مخاطب غربی ذکر می‌کند. (15) به همین دلیل است که برخلاف دیگر آثاری که در محیط‌های دانشگاهی غرب در موضوع تشیع نگاشته شده - و در آن‌ها بیشتر به یک موضوع خاص یا یک دوره تاریخی خاص یا به آراء و اندیشه‌های عالمی شیعی نظر شده است، - این کتاب با پوشش دادن یک دوره طولانی از تاریخ تشیع از عصر ظهور آن تا حال حاضر تلاش شده تا همان گونه که نویسنده خود اذعان کرده، نمایی از کلیت تشیع ترسیم کند. هم‌چنین این کتاب، در برخی از دانشکده‌های اسلام‌شناسی غربی، برای دانشجویان رشته اسلام‌شناسی که باید با تشیع آشنا شوند، به عنوان منبعی برای شناخت شیعه معرفی می‌شود، آشنایی با این کتاب، برای کسانی که علاقه به سیر مطالعات شیعی در غرب دارند می‌تواند حائز اهمیت باشد.
موجان مؤمن گرچه در ایران به دنیا آمده اما در انگلستان رشد یافته و همان جا مراحل آموزشی خود را پشت سر گذاشته است، او در رشته پزشکی از دانشگاه کمبریج فارغ التحصیل و وارد مطالعات علوم انسانی شده است؛ او در مورد تاریخ و عقاید بهاییت و تشیع صاحب تألیفاتی است. اخیراً به پدیدارشناسی دین نیز توجه کرده و در این موضوع نیز اثری منتشر کرده است. از آثار او می‌توان به مقدمه‌ای بر اسلام شیعی؛ (16) بابیت و بهاییت 1844-1944: تعدادی از روایت‌های غربی در دوران معاصر؛ (17) آثار شیخ احمد احسائی (18) و پدیدارشناسی دین (19) اشاره کرد. او هم چنین نویسنده چندین مدخل در دایره المعارف ایرانیکا (20) و دایره المعارف جهان اسلام معاصر (21) و در برخی از نشریات علمی ایران‌شناسی و مطالعات خاورمیانه است. او با یکی از فعالین بهایی ازدواج کرده و هر دو در تبلیغ آیین بهائیت فعال هستند. او و همسرش وب سایتی را اداره می‌کنند که در آن مقالات این زوج و دیگران در مورد بهائیت گنجانده شده است. (22) او عضو چندین انجمن علمی از منجمله انجمن بریتانیایی مطالعات خاورمیانه، (23) انجمن ایران شناسی، انجمن بریتانیایی مطالعات ادیان (24) و چند انجمن دینی مربوط به بهائیت می‌باشد. [امام محمدالتقی (علیه‌السلام)] در مدینه متولد شد و وقتی پدرش [امام رضا (علیه‌السلام)] نزد مأمون به مرو رفت او در مدینه ماند. او هنگام مرگ [شهادت] پدر فقط هفت سال داشت و به جانشینی پدر مقام امامت را گرفت. کم سالی او باعث بروز و ظهور مناقشات و مباحثی میان شیعیان گردید. در فصل سوم کتاب با عنوان «زندگی ائمه و نخستین انشعابات در میان شیعیان» در یک صفحه به زندگی امام جواد (علیه‌السلام) پرداخته شده است. پیش از پرداختن به بررسی این متن کوتاه، به جاست که ترجمه اصل متن نیز ارائه شود:
ابوجعفرمحمد ابن علی ملقب به تقی و جواد در سال 195 ق / 810 م تولد یافت. در شناسایی مادرش اختلاف است و بعضی منابع به نظر می‌رسد مادرش را یک کنیز اهل نوبه می‌دانند. اگرچه [امام علی الرضا (علیه‌السلام) پدر امام محمد التقی (علیه‌السلام)] با دختر مأمون ازدواج کرده ولی فرزندی از او نداشته است.
[امام محمدالتقی (علیه‌السلام)] در مدینه متولد شد و وقتی پدرش [امام رضا (علیه‌السلام)] نزد مأمون به مرو رفت او در مدینه ماند. او هنگام مرگ [شهادت] پدر فقط هفت سال داشت و به جانشینی پدر مقام امامت را گرفت. کم سالی او باعث بروز و ظهور مناقشات و مباحثی میان شیعیان گردید. بعضی می‌پرسیدند بچه‌ای در آن سن و سال چگونه معلومات لازم را برای مقام امامت می‌تواند داشته باشد؟ علمای شیعه در مقابل این رأی موضع‌گیری کرده و در جواب معلومات غیرعادی او را در جوانی دلیلی بر مقام امامت او دانستند و علاوه بر آن از قرآن دلیل آوردند که گفته است عیسی مسیح هنوز بچه بود که به مقام نبوت رسید.
مأمون اندک زمانی پس از ورود به بغداد رنگ پرچم خود را مجدداً از سبز به سیاه که پرچم عباسیان بود برگردانید ولی روش دوستانه‌اش را نسبت به شیعیان و علویان حفظ کرد و از این موضوع [امام محمدالتقی (علیه‌السلام)] سود بسیار برد. ظاهراً مأمون تحت تأثیر ذکاوت آن پسر قرار گرفت و او را با محبت پذیرفت. مأمون بلافاصله بعد از مرگ پدر به بغداد آمد مصمم شد دخترش ام‌الفضل را به [عقد امام محمد التقی (علیه‌السلام)] درآورد. اعضای خاندان عباسی با این امر مخالفت کردند ولی گفته شده است که او ذکاوت و دانایی خود را در جلسه مباحثه‌ای با یکی از اساتید بغداد به ثبوت رسانید.
عروسی باشکوهی ترتیب داده شد. گفته‌اند که شورشی در قم که مرکز تشیع بود در (210ق / 825 م) آغاز و مجدداً در سال‌های (214 ق/ 829 م و 216 ق/ 831 م) تکرار گردید. مأمون لازم دید که ترتیب برگزاری ازدواج را بدهد تا از اعتراضات شیعیان جلوگیری نماید. ولی به نظر می‌رسد که مأمون ترس چندانی هم از این شورش‌ها نداشته است.
[امام محمدالتقی (علیه‌السلام)] پس از 8 سال اقامت در بغداد با همسر خود به مدینه رفتند. بعضی تاریخ‌نویسان گزارش می‌کنند که ام‌الفضل از همسرش [امام محمدالتقی (علیه‌السلام)] چندان راضی نبوده و در این باب نامه شکایت‌آمیزی هم به پدرش نوشته ولی خلیفه از [امام محمدالتقی (علیه‌السلام)] دفاع کرده است.
مأمون در سال 218 قمری درگذشت و برادرش معتصم جانشین او شد. [امام محمد التقی (علیه‌السلام)] در سال 220 قمری به بغداد احضار گردید و همان سال در آن جا درگذشت. از آن جایی که اکثر تاریخ‌نویسان شیعه، احساس کرده‌اند که لازم است همه امامان را شهید قلمداد نمایند لذا از دنیا رفتن [امام محمدالتقی (علیه‌السلام)] را نیز به مسموم شدن به دست همسرش ام‌الفضل ربط می‌دهند که به تحریک معتصم انجام گرفته است. معذلک در این خصوص شواهدی در دست نیست و تاریخ‌نویسان شیعه هم در این که چگونه چنین کاری انجام گرفت با هم اختلاف نظر دارند. علاوه بر این مورخین اولیه شیعه مانند شیخ مفید از معتبر دانست جریان مسمومیت خودداری کرده‌اند. [امام محمد التقی (علیه‌السلام)] در قرستان قریش بغداد نزدیک پدر بزرگش مدفون گردید. (25)
چنان چه مطالب این قسمت را با مطالبی که دونالدسون در مورد امام جواد (علیه‌السلام) در کتاب مذهب شیعه (26) خود ذکر کرده مقایسه کنیم، به نظر می‌رسد که مطالبِ مؤمن خلاصه شده مطالبی است که دونالدسون در کتاب خود آورده، موژان مؤمن در این جا سعی کرده است، طبق مقتضیات کتاب، مهم‌ترین نکات زندگی امام جواد (علیه‌السلام) را به صورت خلاصه برای خواننده ترسیم کند.
در نگاهی کلی می‌توان دریافت که نویسنده تلاش کرده به مهم‌ترین پرسش‌هایی که در مورد امام محمدتقی (علیه‌السلام) وجود دارد اشاره کند؛ از آن جمله و مهم‌ترین آن - اشاره به شبهه خردسال بودن امام جواد (علیه‌السلام) در هنگام به امامت رسیدن است. در این مورد، نویسنده به صورت خلاصه - که البته فضای کتاب نیز این گونه اقتضا دارد - به پاسخ‌های تشیع به این شبهه، هم چون توانایی فوق العاده امام درپاسخ‌گویی به سؤالات و مباحث علمی و هم چنین دلایل قرآنی، اشاره کرده است. گرچه خواننده جویای اطلاعات بیشتر را بدون ارجاع به کتاب‌ها و منابع دیگر رها می‌کند.
به نظر می‌رسد در ترسیم ارتباط مأمون با شیعیان به طور کلی و با امام جواد (علیه‌السلام) به طور خاص تا حدی مبالغه و اغراق صورت گرفته است.
در موضوع شهادت امام نیز نحوه بیان نویسنده کتاب به گونه‌ای است که نظریه شهادت امام برای خواننده تا حد زیادی مشکوک به نظر می‌رسد. مؤمن ذکر می‌کند که برخی از علمای شیعه مسموم شدن امام جواد (علیه‌السلام) را تأیید نمی‌کنند او برای تأیید نظریه مشکوک بودن شهادت امام فقط به شیخ مفید ارجاع می‌دهد در صورتی که جای آن داشت که برای اسناد به این گفته خود، حداقل در پاورقی می‌توانست به برخی دیگر از منابع و شخصیت‌های دیگر ارجاع دهد. گرچه برای گفته شیخ مفید نیز به هیچ منبعی ارجاع نمی‌دهد.
هم‌چنین شخصیت علمی و بزرگواری چون شیخ مفید را صرفاً به عنوان یک مورخ معرفی کردن، از انصاف علمی به دور است، به طور قطع نویسنده کتاب با توجه به آگاهی‌های فراوانی که از مذهب تشیع دارد، به جایگاه علمی و فقهی شیخ مفید در ساختار مذهب تشیع اطلاع کافی داشته اما در اینجا سعی کرده صرفاً آن را به عنوان یک مورخ معرفی کند.
به هر حال به نظر می‌رسد که جای یک کار جدی علمی در خصوص امامان شیعه هم چنان برای عرضه در فضای علمی شرق شناسی و به طور خاص شیعه شناسی در غرب خالی است.
خوش‌بختانه در سالیان اخیر مراکز علمی مربوط به شیعیان در غرب و مخصوصاً کشور انگلستان فعالیت خوبی را شروع کرده‌اند، شاید بتوان با همکاری مشترک این مؤسسات سلسله برنامه‌هایی را در قالب‌های مختلف برای شناساندن عمیق‌تر ائمه بزرگوار شیعه به غرب‌نشینان برنامه‌ریزی و اجرا کرد.
نمایش پی نوشت ها:
1. دانشجوی دکتری مطالعات اسلامی - دانشگاه گوتینگن آلمان پژوهشگر همکار مرکز پژوهشی المصطفی - مشهد.
2. زاده 21 فوریه 1942 در آندرناخ، شهری کوچک میان کلن و فرانکفورت در غرب آلمان، او پس از اتمام تحصیلات متوسطه خود در زادگاهش، برای تحصیلات دانشگاهی وارد دانشگاه بن شد و از همان دانشگاه با دفاع از رساله‌ای با موضوع قیام علی بن محمد مشهور به صاحب زنج، در سال 1969 دکتری خود را اخذ نمود، او در دانشگاه بن شاگرد آنه ماری شیمیل بوده است. در 1975 هبیلیتاسیون (رساله پیش نیاز برای اخذ درجه پروفسوری) خود را با نگارش رساله‌ای در مورد اسماعیلیه نخستین به دست آورد. او مدارج علمی خود را با اخذ درجه پرفسوری در 1980 تکمیل نمود. او بیشتر فعالیت علمی و پژوهشی خود را در دپارتمان مطالعات شرقی و اسلام دانشگاه توبینگن، تا سال 2007 انجام داده است از او به عنوان پرفسور تاریخ اسلام یاد می‌شود. او مدت کوتاهی هم در دانشگاه سوربن (1987-1989) و دانشگاه لیدن (1993) مشغول بوده است. (نک: غلام احیا حسینی، مطالعات شیعی در آلمان، پروژه در حال انجام در مرکز پژوهشی جامعه المصطفی مشهد، 1394).
3. هاینتس هالم، تشیع، ترجمه محمدتقی اکبری، قم: نشر ادیان، 1384، ص 72-73.
4. Dwight M. Donaldson, the Shi'ite Religion: A History of Islam in Persia and Irak, (London: Luzak, 1933).
5. S. H. M. Jafri, Origins and Early Development of Shi'a Islam, (London-New York: 1979).
6. Marshall G. S. Hodgson. 1955. "How Did the Early Shîa Become Sectarian?" Journal of the American Oriental Society 75 (1). American Oriental Society: 1-13. doi: 10.2307/595031.
7. محمدکاظم رحمتی، مجموعه مقالاتی درباره تشیع، کتابان (آخرین بازدید: دی 1394).
http://rahmati. kateban.com/post/1316.
8. Marshall Hodgson, The Venture of Islam: Consience and History in a World Civilization, (Chi-cago: University of Chicago Press, 1974), v I, p 256-279.
9. Moojan Momen, Introduction to Shi'i Islam: The History and Doctrines of Twelver Shi'ism, (Yale University Press, 1985).
10. Najam Haider, Shi'i Islam: an Introduction, (N. Y: Cambridge University Press, 2014)
11. تلاش بسیاری صورت گرفت تا به کتاب نجم حیدر که در سال گذشته چاپ و منتشر شده است دست یابیم، با این که این کتاب در فهرست کتاب‌های کتاب خانه لاتین آستان قدس قرار داشت با توجه به این که از کتاب‌های تازه خریداری شده این کتاب خانه بوده لذا هنوز برای ارائه به مراجعه کنندگان، آماده نبود.
12. see, Heinz Halm, Shi'ism, Janet Watson, Marian Hill (trans.), (Columbia University Press, 2005), p3.
13. Ibid., preface p xiii.
14. ibid.
15. ibid.
16. Introduction to Shi'i Islam: The History and Doctrines of Twelver Shi'ism, (Yale University Press, 1985).
17. The Babi and Baha'i Faiths 1844-1944: Some Contemporary Western Accounts (George Ranald, Oxford, 1982).
18. The Works of Shaykh Ahmad al-Ahsa'i: a Bibliography (Baha'i Studies Monograph, no. 1. New-castle, 1991).
19. The Phenomenon of Religion (One World, Oxford, 1999, requblished as Understanding Religion, 2008).
20. Encyclopedia Iranica.
21. Encyclopedia of the Modern Islamic World.
22. http://www.momen.org.
23. British Society for Middle Eastern Studies.
24. British Association for the Study of Religion.
25. Momen, Introduction to Shi'i Islam, p 43.
26. see, Dwight M. Donaldson, The Shi'ite Religion: A History of Islam in Persia and Irak, (London: 1933), pp. 190-197.
نمایش منبع ها:
هالم، هاینتس، تشیع، ترجمه محمدتقی اکبری، قم: نشر ادیان، 1384. محمد کاظم رحمتی، مجموعه مقالاتی درباره تشیع، کتابان.
Donaldson, Dwight M., the Shi'ite Religion: A History of Islam in Persia and Irak, (London: Luzak, 1933).
Jafri, S.H. M., Origins and Early Development of Shi'a Islam, (London-New York: 1979).
Haider, Najam Shi'i Islam: an Introduction, (N. Y.: Cambridge University Press, 2014).
Halm, Heinz, Shi'ism, Janet Watson, Marian Hill (trans.), (Columbia University Press, 2005).
Hodgson, Marshall , THe Venture of Islam: Conscience and History in a World Civilization, (Chicago: University of Chicago Press, 1974).
__,, "How Did the Early Shî'a Become Sectarian?". Journal of the American Oriental Society 75 (1) 1955. American Oriental Society" 1-13. doi: 10.2307/595031.
Momen, Moojan, An Introduction to Shi'i Islam: The History and Doctrines of Twelver Shi'ism, (Yale University Press, 1985).
__ , The Works of Shaykh Ahmad al- Ahsa'i: a Bibliography (Baha'i Studies Monograph, no. 1, Newcasle, 1991)
__ , The Phenomenon of Religion (OneWorld, Oxford, 1999, republished as Understanding Religion, 2008)
__ , The Babi and Baha'i Faiths 1844-1944: Some Contemporary Western Accounts (George Ronald, Oxford, 1982).
Encyclopedia Iranica.
Encyclopedia of the Modern Islamic World.
http://www.momen.org/.
http://rahmati.kateban.com/post/1316.
جمعی از نویسندگان؛ (1395)، مجموعه مقالات همایش سیره و زمانه امام جواد (علیه‌السلام) (جلد سوم)، قم: انتشارات مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه، چاپ اول.
