نویسنده: یونس فرهمند

ابوالحسن علی بن عبدالله بن ابی زرع، (1) یکی از مهم‌ترین تواریخ محلی مغرب را با نام الانیس المطرب بروض القرطاس فی اخبار ملوک المَغرب و تاریخ مدینه فاس در سده هشتم هجری پدید آورد. از زندگانی او اطلاعاتی در دست نیست، اما از خلال کلمات وی می‌توان پنداشت که در فاس تولد یافته و در آنجا بالیده و فاس را به مقصد سفری دوردست ترک نکرده باشد. مطالب کتاب در باب تاریخ مرینیان پیش از دوران ابوالحسن مرینی، به ویژه دوره یعقوب المنصور و شرح دعوت بنی احمر از او برای مقابله با تهاجمات مسیحیان (5) اهمیت بسیار دارد. کتاب مشتمل بر یک دوره تاریخ مغرب اقصی با تأکید بر تحولات سیاسی- اجتماعی فاس از سال 145 تا زمان تألیف کتاب؛ یعنی 726ق (2) است. با بررسی دقیق می‌توان کتاب را به دو بخش تقسیم کرد. بخش نخست، تاریخ محلی فاس است که به تحولات آن از بدو تأسیس تا دوره بنومرین پرداخته (3) و بخش دوم را می‌توان تاریخ مغرب اقصی دانست که مؤلف به شرح حال و وقایع سیاسی- اجتماعی دودمان‌های حاکمه در آن ناحیه، چون ادریسیان، حکومت قبایل زناته: بنی مغراوه و بنی یفرن، مرابطون، موحدون و به ویژه مخدومان خویش؛ یعنی مرینی‌ها پرداخته است. او در باب هدف خود گفته است:
«چون عظمت و بزرگی دولت بنومرین- که خداوند آن را طولانی گرداند و جاودان سازد- و ... را دیدم تصمیم گرفتم درباره آنان کتابی تألیف کنم که عجایب تاریخ و نوادر و شگفتی‌های روزگار و اخبار و آدابی که از دید مورخ باریک‌بین پنهان نمی‌ماند، دربر گیرد؛ از این‌رو کتاب را با گزیده‌ای از اخبار پادشاهان و امرای پیشین و امت‌های گذشته و ... آغاز کردم و آن را برحسب امارت امیران و پادشاهی پادشاهان و خلافت خلفا، یکی پس از دیگری برحسب توالی تاریخی از زمان امام ادریس بن عبدالله حسنی تا عصر حاضر مرتب نمودم و ... از بیم در افتادن به اطناب مملّ و ایجاز مخلّ با آن که روایات را از روایان نقد برگرفته‌ام، اما اسناد آن را حذف کرده‌ام تا از نظر حجم کتاب، راهی میانه در پیش گرفته باشم». (4)
مطالب کتاب در باب تاریخ مرینیان پیش از دوران ابوالحسن مرینی، به ویژه دوره یعقوب المنصور و شرح دعوت بنی احمر از او برای مقابله با تهاجمات مسیحیان (5) اهمیت بسیار دارد؛ به گونه‌ای که می‌توان گفت این بخش از کتاب شرح جانفشانی‌های منزل به منزل یعقوب مرینی در کمک به بنی احمر با هدف بازپس‌گیری اراضی اسلامی اندلس از مسیحیان است که تلاش‌های مؤلف در جهت وصف روحیه جهادگرانه امرای مرینی به خوبی از خلال آن نمودار است. او بر ذکر جزئیات دقیق حوادث تأکید کرده و به درستی می‌توان در باب حملات امرای مرینی به اندلس و شرح آخرین مجاهدت‌های مسلمین با هدف بازپس‌گیری اراضی اسلامی و نجات آن از دستِ فرنگان، ا ثر او را منبعی کم‌نظیر دانست. (6) همچنین گزارش وی از سلطه مرحله به مرحله سانچو، امیر مسیحی اسپانیا و قطع ارتباط مغرب با اندلس از طریق سیطره و تسلط بر جبل الطارق (7) نیز حائز اهمیت بسیاری است.
تردید نباید کرد که مؤلف چون از نزدیکان ابوسعید عثمان مرینی بوده، (8) مکرر برای این خاندان و بقای حکومت آنان دعا کرده (9) و حتی از تکریم غیرمعمول سلطان نیز پروایی نداشته است. (10) این مایه از مبالغه در مدح ممدوحان خویش باعث شده تا کتاب از انتقاد تند و گزنده محققان مغرب اسلامی دور نماند. (11) خرده‌گیری‌ها سخت این پژوهشگران شگفتی ندارد؛ زیرا معاصر او، ابوعبدالله بن مرزوق، به هنگام سخن از نسب بنومرین وی را چنین مورد اتهام قرار داده و نوشته است: «آنچه را ابن ابی زرع در باب نسب بنومرین نگاشته، در پیشگاه مولی ابوالحسن مرینی خواندم و از او شیندم که گفت: پدرش مولی ابوسعید عثمان بسیاری از اخبار ابن ابی زرع را منکر بود و آنها را دروغ و خلاف واقع می‌دانست». (12)

نمایش پی نوشت ها:
1- زرکلی، ج3، ص44؛ نیز قس: Idris, Ibn Abi zar in EI2, vol.3,p.695
2- ابن ابی زرع، الانیس المطرب، ص45، 522.
3- همو، صص91-92.
4- همو، ص17.
5- همو، ص408.
6- نک، همو، ص450 و بعد؛ نیز تحلیل‌های ارزشمند کاگای در:
Kagay, crusaders, condottieri, and cannon: Medieval warfare in societies Around the Mediterranean, pp.197-199, 214
7- همان، ص501، نیز نک به: آثار زیر که به دقت، اطلاعات کتاب را مورد مطالعه قرار داده است.
J. Flori, Croisade et chevaleri, p.207; F.joseph Callaghan, A History of Medival Spain, p.209, 339, 376, 392, 518
8- نک: همان، ص522.
9- همان، ص49-، 51، 83، 87، 368 .
10- نک: همان، ص372-373، 394، 527.
11- نک: انتقادات میراندا و بویجس در عبادی، ص349.
12- ابن مرزوق، ص108-109.