حائری، حاج شیخ مرتضی (1334-1406ق) فرزند آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی مؤسس حوزه‌ی علمیه‌ی قم، از فقهای عصر حاضر به شمار می‌آمد. وی در شهر اراک دیده به جهان گشوده و در شش سالگی همراه پدر خویش به شهر قم مهاجرت نمود و از همان هنگام به فراگیری مقدمات علوم دینی همّت گماشت و نزد بزرگانی چون میرزا محمد علی ادیب تهرانی و شیخ ابوالقاسم نحوی مقدمات را آموخت. آن گاه سطوح عالی را در محضر شاگردان بنامِ پدر خویش فرا گرفت. وی پس از گذراندن دوره‌ی سطح، در درس خارج فقه و اصول پدر خود حاضر گشت و پس از درگذشت ایشان (1355 ق) در درس فقیه بزرگ حجّت کوه کمره‌ای که افتخار دامادی این استاد را نیز داشت حاضر گشت. و پس از اقامت حاج آقا حسین بروجردی در شهر قم (1364 ق) در درس فقه و اصول ایشان شرکت نمود.
بیشتر بخوانید: زندگینامه ی علمی آیت الله دکتر مهدی حائری یزدی
حائری یکی از استادان مبرّز و نامی حوزه‌ی علمیه‌ی قم بود که در دوران جوانی نه تنها سطوح عالی فقه و اصول را تدریس می‌کرد، بلکه در حدود سی سالگی به تدریس درس خارج پرداخت و فضلای بسیاری از خرمن علم او بهره گرفتند که هم اکنون یا از مدرّسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم و یا از مسئولان کشور به شمار می‌آیند. بسیاری از بزرگان اهل فضل، درس او را به دقّت و عمق و ژرف‌نگری توصیف نموده‌اند و این امر از مطالعه‌ی آثار فقهی و اصولی ایشان که غالباً به صورت مخطوط باقی مانده است کاملاً روشن می‌گردد. آثار قلمی ایشان عبارتند از: ابتغاء الفضیلة فی شرح الوسیلة که یک دوره فقه استدلالی است و پیرامون مکاسب محرّمه و احکام و خیارات در چندین مجلد تدوین یافته و تا کنون یک جلد آن چاپ شده است؛ شرح العروة الوثقی (طهارت) در سه جلد؛ مبانی الاحکام فی اصول شرایع الاسلام در 3 جلد؛ رساله‌ی خمس؛ رساله‌ی تعاقب ایدی؛ رساله‌ی صلات مسافر؛ رساله‌ی صلات جمعه (این دو رساله‌ی اخیر چاپ شده است)؛ رساله‌ی حدیث رفع؛ یک دوره اصول فقه؛ یک دوره اصول عقاید؛ حاشیه بر کفایة‌الاصول آخوند خراسانی؛ حاشیه بر مکاسب شیخ انصاری؛ رساله‌ای در شرح حال والدشان. او علاوه بر تدریس و تصنیف، دارای ذوق شعریِ بلیغ بود و از جمله غزل حافظ شیراز را در مدح سالار شهیدان امام حسین (علیه السلام) تضمین نمود که در قسمتی از آن چنین آمده است:
تا که خورشید جهان نورفشان خواهد بود
تا که افلاک به سیر و دوران خواهد بود
تا که این غلغله در کون و مکان خواهد بود
تا ز میخانه‌ی و می‌نام و نشان خواهد بود
سر ما خاک ره پیر مغان خواهد بود
او همچون پدر بزرگوارش، با صفای باطن و روح لطیف خود نسبت به سامان دادن زندگی ایتام و افراد بی‌سرپرست سخت‌کوشا بود و در این راه در شهرستان قمِ به تأسیس مؤسساتی اقدام نمود و از آثار اوست: 1) صندوق ذخیره‌ی علوی؛ 2) مؤسسه‌ی مبارزه با فقر؛ 3) مؤسسه‌ی سرپرستی ایتام ؛ 4) دبیرستان دین و دانش. مرحوم حائری نسبت به آداب و سنن اسلامی و انجام مستحبّات سخت پای‌بند بود. وی سالها در مسجد امام حسن عسکری (علیه السلام) و مدت کوتاهی در مسجد اعظم قم اقامه‌ی نماز جماعت نمود. مرحوم حائری پس از پیروزی انقلاب در 1358 ش به عضویت مجلس «بررسی نهایی قانون اساسی ایران» که بعدها «مجلس خبرگان قانون اساسی» نام گرفت انتخاب گردید و به خصوص در اصل 12 قانون اساسی در مورد تقیید مذهب جعفری اثنی عشری به کلمه‌ی «حقّه» استدلال نمود. اگرچه این فقیه اهل بیت (علیه السلام)، در گذشته از تلاش به سزایی در راه پیروزی انقلاب و پس از آن در تقویت نظام اسلامی روی برنتافت، لکن در اواخر عمر به عللی از جمله وضعیت مزاجی از امور سیاسی دوری نموده و عزلت گزید. مرحوم حائری اصل احتیاط و از امور دنیوی پیراسته بود به گونه‌ای که تا هنگام وفات، مالی برای خویش نیندوخته بود. ایشان سرانجام در یکی از بیمارستانهای تهران درگذشت و پیکرش در جوار حضرت معصومه (سلام الله علیها) پایین پایِ پدر بزرگوارش به خاک سپرده شد.
کتابنامه:
مجله‌ی مکتب اسلام، سال 26، ش 87/2 و ش 24/4؛ اطلاعات شخصی
گروه نویسندگان، (1391)، دائرةالمعارف تشیع (جلد ششم)، تهران: انتشارات حکمت، چاپ اول.
