جریان‌شناسی ترویج تدبر در قرآن کریم

تدبر در گذشته دارای مفهومی معادل تفکر و تعمق در آیات را داشته است
 

چکیده
در دوره حاضر در میان قرآن‌پژوهان، جریان‌هایی با عنوان تدبر و با تعاریفی گاهاً متفاوت بروز یافته که این نگاشته، ضمن تبیینی از چیستی تدبر در قرآن، مهم‌ترین جریان‌های تدبری قرآن کریم به همراه مهم‌ترین آثار مکتوب در این موضوع را ارائه می‌نماید. سطوح تدبر در قرآن با توجه به مخاطب و معرفی مهم‌ترین شیوه‌های تدبر در قرآن کریم، بخش دیگری از این مقاله است که در حد وسع به آن‌ها پرداخته شده است.

تعداد کلمات 2323/ تخمین زمان مطالعه 12 دقیقه

 

مقدمه

مفهوم و تدبر در قرآن کریم، در گذشته مفهومی معادل تفکر و تعمق در آیات قرآنی به شمار می‌رفته و با تعاریفی که امروزه از آن در جوامع آموزش قرآن ارائه می‌شود، تفاوت دارد. در واقع تدبر در قرآن کریم به عنوان جریان خاص و شیوه مجزایی از آموزش قرآن کریم در دایره گفتمان مسلط جامعه قرآنی، مانند قرائت، ترجمه و مفاهیم، تفسیر و حفظ قرار نمی‌گرفت؛ ولی چند سالی است با پیدایش انگیزه در میان افراد مختلف علمی و دینی برای بازشناسی ابعاد این مسئله مهم و مورد تأکید قرآن، گفتمان‌هایی در مراکز علمی، قرآنی و دینی کشور ایجاد شده است.
نکته قابل توجه در این خصوص وجود نگاه‌های متفاوت و گاهاً متناقض در خصوص چیستی این اصطلاح است. در این نوشتار سعی بر آن شده است تا ضمن تبیین چیستی این اصطلاح قرآنی، ضمن ارائه تعاریف مطرح و انتخاب تعریف برگزیده، مهم‌ترین جریان‌های تدبری کشور را به همراه مهم‌ترین آثار مکتوب در این موضوع را ارائه نماید.
 

تبیین موضوع

تدبر در لغت، از ریشه به معنای پشت و به معنای تأمل و اندیشیدن در یک گفتار است تا مقصود گوینده آن را به دست آورد. تدبر در قرآن، یعنی طلب کردن و نگریستن آنچه را که در ظاهر آیات دیده نمی‌شود. نقطه آغاز تدبّر، با حاضر شدن عبارات و مضامین آیات قرآن در ذهن انسان همراه است که غالباً از راه خواندن یا شنیدن آیات می‌باشد. از سوی دیگر، قرآن کریم، به فرموده خودش، برای هدایت آمده است؛ آمده تا راه درست زندگی را به انسان نشان دهد تا او با قرار گرفتن در این مسیر، زندگانی چند روزه دنیا را به سلامت طی کند و با کسب رضایت الهی، به سعادت حقیقی و شایسته خود دست یابد. معنای این سخن به طور ساده و مختصر آن است که: قرآن را بخوان؛ ببین چه می‌گوید؛ سپس به آنچه قرآن فرموده عمل کن تا به هدایت برسی. معنای تدبر به طور کلی در همین مرحله دوم خلاصه می‌شود؛ تدبر یعنی این که ببینیم قرآن چه می‌گوید.در مورد معناشناسی تدبر، دو نگاه کلی در میان صاحب‌نظران این حوزه وجود دارد؛ گروهی تدبر در قرآن را امری قلبی می‌دانند و در مقابل، گروه دیگر آن را دانش و مهارتی ذهنی و نتیجه تفکر به شمار می‌آورند. جریان اول، تدبر را به معنای عمیق شدن در معانی آیات و فرو رفتن در ژرفای قرآن دانسته؛ با استناد به آیه شریفه «أَفَلَا یَتَدَبَّرُونَ ٱلْقُرْءَانَ أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا» (سوره محمد؛ آیه ۲۴)، ابزار تدبر را قلبی عاری از قفل و تسلیم و آماده برای دریافت معارف الهی می‌داند. جریان دوم، تدبر را به معنای فهم روشمند و هماهنگ ظاهر آیات برای دریافت جهت هدایتی واحد در هر یک از سوره‌های قرآن دانسته و دو طرف، آیه مذکور را قسیم یکدیگر معرفی می‌کند.
قرآن مجید همه آحاد مسلمانان و غیر مسلمانان را به تدبر در آیات خویش فرا می‌خواند: «کتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَیْکَ مُبَارَکٌ لِّیَدَّبَّرُوا ءَایَاتِهِ»(سوره ص؛ آیه ۲۹) و کسانی را که در آیات قرآن تدبر نمی‌کنند، مورد توبیخ و سرزنش قرار می‌دهد: «أَفَلَا یَتَدَبَّرُونَ ٱلْقُرْءَانَ أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا.» (سوره محمد؛ آیه ۲۴)
از جمله توصیه‌های پیامبر اکرم نیز به مردم در خطبه غدیر این است: ای مردم! در قرآن تدبر کنید و آیاتش را بفهمید؛ «معاشرالناس تدبروا القرآن و افهموا آیاته.»[2] از امام امیرالمؤمنین علی نقل شده که فرموده‌اند: «ألا لا خیر فی قراءة لیس فیها تدبر»[3]؛ همانا در قرائت بدون تدبر، خیری نیست.
پس می‌توان تدبر را حلقه واسط بین دریافت عبارات قرآن و به کار بستن دستورات و راهنمایی‌های آن دانست. تذکر این نکته خالی از لطف نیست که در مورد معناشناسی تدبر، دو نگاه کلی در میان صاحب‌نظران این حوزه وجود دارد؛ گروهی تدبر در قرآن را امری قلبی می‌دانند و در مقابل، گروه دیگر آن را دانش و مهارتی ذهنی و نتیجه تفکر به شمار می‌آورند. جریان اول، تدبر را به معنای عمیق شدن در معانی آیات و فرو رفتن در ژرفای قرآن دانسته؛ با استناد به آیه شریفه «أَفَلَا یَتَدَبَّرُونَ ٱلْقُرْءَانَ أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا» (سوره محمد؛ آیه ۲۴)، ابزار تدبر را قلبی عاری از قفل و تسلیم و آماده برای دریافت معارف الهی می‌داند. جریان دوم، تدبر را به معنای فهم روشمند و هماهنگ ظاهر آیات برای دریافت جهت هدایتی واحد در هر یک از سوره‌های قرآن دانسته و دو طرف، آیه مذکور را قسیم یکدیگر معرفی می‌کند. در این میان، فارغ از معناشناسی تخصصی، مهم آن است که کلیت مقوله تدبر در قرآن، با در نظر گرفتن ظرفیت هدایت‌رسانی قرآن برای همگان و کلیدی بودن «تدبر» در دریافت هدایت الهی، امری عمومی است. هم‌چنین به استناد ظاهر آیات قرآن و با توجه به اطلاق خطاب در حدیث مذکور، عمومیت و شمول تدبر نمود بیشتری می‌یابد و در هرحال لازمه آن، ساده و بی‌توجه از کنار قرآن نگذشتن است؛ به این معنی که هرگاه با آیه یا آیاتی از قرآن به هر نحو (رؤیت آیه، قرائت، استماع و یا استذکار نفسانی ارتباط حاصل شود) برای انسان جلب توجه کرده و موضوع برای او مهم شود و دقت و تأمل خود را معطوف آن گرداند و مثلا برایش وقت اختصاص دهد. هر دو جریان فکری مذکور نیز در این جهت اتفاق نظر دارند.
بنابراین، همه افراد جامعه اسلامی باید بتوانند و بیاموزند که در آیات الهی تدبر کنند و معارف عمومی آیات قرآن را مستقیماً از کلام خدا درک نموده و قلب خویش را در معرض تأثیر آن قرار دهند. فراهم آوردن مقدمات آموزشی این امر، به عهده نظام آموزش عمومی قرآن مجید است. بدیهی است این فهم عمومی با آن‌چه به صورت تخصصی و توسط دانشمندان قرآن‌شناس از دریای معارف قرآن استخراج می‌شود، متفاوت است.
 

تعاریف موجود از تدبر

در این مجال بی‌ارتباط نیست مروری اجمالی از اهم تعاریف ارائه‌شده از تدبر در قرآن کریم و چیستی آن داشته باشیم:
    1. تأمل مکرر و ثانوی در چیزی: این تعریف علی‌رغم سادگی آن، گویای واقعیت تدبر منسجم و هماهنگ در قرآن نیست؛
    2. تأمل در چیزی، پس از مقایسه آن با چیز دیگر: عبارت دوم این تعبیر، الزاماً در همه شرایط، به عنوان اصل حتمی و لایتغیر پابرجا نیست؛
    3. فهم ابتدایی هماهنگ و روشمند ظاهر قرآن کریم؛
    4. توانایی اولیه فهم معنا و مقصد آیات قرآن کریم؛
    5. تدبر چیزی جز تفسیر نیست: تدبر در مرحله ذهنی انسانی است که حاصل آن فهم و تفسیر می‌شود. در نقد این تعریف و برداشت می‌توان گفت که علی‌رغم اینکه تدبر و تفسیر ماهیتاً شباهت بسیاری باهم دارند و به عبارتی تفسیر قرآن نتیجه و حاصل تدبر در قرآن است؛ ولی تفسیر به معنای اصطلاحی آن، یعنی ارائه و شرح مراد آیات قرآن کریم که از طریق تدبر توسط یک عالم دینی صورت گرفته است و نه همگان توان آن را دارند ونه مکلف به آنند. درحالی که تدبریک وظیفه عمومی است که هرکسی به اندازه توان خود وظیفه به آن دارد؛
    6. درک مضامین و مقاصد آیات قرآن به صورت روشمند از متن آیات؛
    7. فرآیندی در فهم لایه‌های عمیق‌تر کلام نسبت به معنای اولیه و ظاهری آن؛
    8. تدبر فرآیندی انسانی است که حتماً لازمه‌اش ایمان و تذکر نیست؛
    9. تدبر مفهومی عام است که از قرائت، فهم و توجه آغاز می‌شود؛
    10. تدبر، ادبی است مربوط به خواندن قرآن و مفهومش این است که بر روی هر کلمه یا جمله‌ای که خوانده می‌شود، تدبر شود؛
    11. اندیشیدن با تأمل ویژه جهت درک مقصد فراز آیه، سوره و یا حتی عبارت؛
    12. دیدن آن‌چه ورای الفاظ است و توجه به باطن کلمات؛
    13. تدبر ذو مراتب است و مراتب اولیه آن از توجه به ماهیت قرآن شروع می‌شود، نه از توجه به الفاظ؛
    14. فهم منسجم و هماهنگ ظاهر آیات قرآن کریم[4] (تعریف برگزیده) از نکات مثبت این تعریف می‌توان به سادگی و عدم پیچیدگی آن اشاره داشت و دیگر این‌که در این تعریف به فهم منسجم و هماهنگ قرآن توجه شده است؛ فارغ از اینکه فرد فقط معنای یک کلمه، عبارت یا آیه را بفهمد. به عبارتی، تعریف تصریح در تفاوت تدبر با درک معنای آیات و تفسیر قرآن دارد.
 

بیشتر بخوانید: فرهنگ سازی تدبر در قرآن

 

مهم‌ترین برنامه‌های موجود آموزش تدبر قرآن کریم در کشور

برنامه‌های تدبر در قرآن به عنوان شیوه‌ای مجزا در تعلیم قرآن، به شیوه‌های مختلفی درحال حاضر در کشور آموزش داده می‌شود. هرچند به عنوان یک اصل مورد توصیه در قرآن و روایات، از همان ابتدای نزول قرآن تاکنون، مورد اهتمام و توجه بوده است.
 

۱. طرح آموزش تدبر قرآن (مؤسسه تدبر در قرآن مجید (قم) به مدیریت آقای علی صبوحی طسوجی)[5]

آغاز حرکت این مؤسسه توسط حجت‌الاسلام و المسلمین محمد‌حسین الهی‌زاده از شاگردان برجسته آیت‌الله عبداله جوادی آملی پایه‌ریزی شده است. ایشان مجموعه‌ای از طلاب علاقمند به قرآن را تحت تعلیم ویژه خویش قرار داده و حاصل تتبع علمی و تجربه عملی خود در حوزه تدبر قرآن را به ایشان انتقال دادند. هم‌زمان، خود نیز با برگزاری جلسات و دوره‌های آموزشی تدبر قرآن مجید در مراکز قرآنی مردمی، الگوی عملی این برنامه را معرفی کردند. این کار با حمایت کمیته قرآن دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی در قالب دو مجموعه علمی آموزشی تدوین شد که علاوه بر بیان میانی تدبر در قرآن، متن آموزشی و راهنمای تدریس آن را نیز به همراه دارد. این طرح هم‌اکنون با حمایت ویژه مرکز هماهنگی، توسعه و ترویج فعالیت‌های قرآنی کشور، در حال گسترش است. رسالت اصلی طرح تدبر در قرآن، ارائه هماهنگ مفاهیم سوره‌های قرآن مجید حول غرض سوره و نشان دادن نظام ارتباطی معارف درون هر سوره است. در واقع، این طرح به دنبال آن است که مفهوم آیه شریفه «وَلَوْ کَانَ مِنْ عِندِ غَیْرِ ٱللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ ٱخْتِلَافًا کَثِیرًا» را به مخاطبان آن تفهیم کند. استفاده از نمودار درختی در بیان محتوای هر سوره، از ویژگی‌های خاص این مجموعه است. تدوین‌کنندگان این طرح، آن را آموزش تدبر قرآن در سطح مقدماتی می‌دانند و فراگیری آن را برای همه افراد دارای سواد خواندن و نوشتن فارسی ممکن می‌دانند.

۲. طرح تدبر در قرآن (مدرسه دانشجویی قرآن و عترت دانشگاه تهران با مدیریت آقای رضازاده)

مدرسه دانشجویی قرآن کریم دانشگاه تهران با هدف انس دانشجویان و اقشار تحصیل‌کرده با قرآن و ایجاد توانایی بهره‌گیری مستقیم این افراد از معارف آن فعالیت می‌کند. محور اصلی برنامه تدبر در قرآن این مرکز، تقویت تفکر افراد در مواجهه با آیات قرآن است. در این مجموعه، مقدمات لازم برای تفکر و فهم صحیح و ساختارمند معارف آیات قرآن به دانشجویان ارائه می‌شود. جزوات متعدد آموزشی در زمینه ادبیات عرب و علوم دیگر برای این حرکت تدوین و منتشر شده است. مجریان این طرح اعتقاد دارند که شرکت‌کنندگان در این دوره می‌توانند به آسانی با مفاهیم و معارف تفاسیر تخصصی همچون تفسیر المیزان مرحوم علامه طباطبایی به ارتباط مفهومی برقرار کنند. مبانی و مفاهیم اساسی این طرح در مجموعه‌ای با عنوان کتاب تدبر تألیف شده است.

٣. روش تحقیق موضوعی در قرآن (آقایان دکتر محمدعلى لسانی و دکتر حسین مرادی)

این برنامه در قالب کتابی با عنوان «روش تحقیق موضوعی در قرآن» توسط انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی زنجان منتشر شده است. این کتاب در واقع راهنمای خودآموز تدبر موضوعی در آیات قرآن مجید است. در این روش فرد با انتخاب موضوع مورد نظر خویش و یافتن کلید واژه‌های مرتبط با موضوع، نسبت به جستجوی مفاهیم مندرج در آیات قرآن با در نظر گرفتن معنای آیه در مجموعه آیات هر رکوع[6] با تنظیم جداول خاص به کشف ارتباطات مفهومی میان آیات پرداخته و به روش علمی، معارف قرآنی مرتبط با موضوع انتخاب‌شده را به دست می‌آورد. مهم‌ترین ویژگی این روش، استفاده مطلق از آیات قرآن و فهم قرآن با قرآن است.
 

تدبر در قرآن کریم در کلام رهبری

الف. تدبر عمومی
«ما معتقدیم همه آحاد جامعه باید با قرآن ارتباط برقرار کنند، بتوانند قرآن را بخوانند، بتوانند قرآن را بفهمند، بتوانند در قرآن تدبر کنند. آن‌چه که ما را به حقایق نورانی می‌رساند، تدبر در قرآن است؛ و این حفظ قرآن، یک مقدمه‌ی خوبی است برای تدبر، یعنی حفظ و تکرار و انس با آیات کریمه قرآن و پی‌درپی آیات الهی را مورد توجه قرار دادن، موجب می‌شود که انسان بتواند در قرآن تدبر کند.» (19 تیر 92)

ب. تدبر فرزانگان

«اگر فرزانگان و نخبگان دانشگاهی و تحصیل‌کرده‌های ما، هر روز مقید باشند یک صفحه قرآن را، من گاهی می‌گویم نیم‌صفحه از قرآن را، با توجه به ترجمه بخوانند و در آن تدبر کنند، این خودش غوغایی به راه می‌اندازد. اگر بخواهیم این را درست کنیم، فرهنگ‌سازی می‌خواهد و احتیاج به تدبیر دارد.» (17 آذر 86)

ج. تحول علوم‌انسانی بر مبنای قرآن

«این علوم‌انسانی را ما به صورت ترجمه‌ای، بدون این‌که هیچ‌گونه فکر تحقیقی اسلامی را اجازه بدهیم در آن راه پیدا کند، می‌آوریم تو دانشگاه‌های خودمان و در بخش‌های مختلف این‌ها را تعلیم می‌دهیم؛ درحالی که ریشه و پایه و اساس علوم‌انسانی را در قرآن باید پیدا کرد؛ این یک کار بسیار اساسی و مهمی است. اگر این شد، آن وقت متفکرین و پژوهندگان و صاحب‌نظران در علوم مختلف انسانی می‌توانند بر این پایه و بر این اساس بناهای رفیعی را بنا کنند؛ البته آن وقت می‌توانند از پیشرفت‌های دیگران، غربی‌ها و کسانی که در علوم‌انسانی پیشرفت داشتند، استفاده هم بکنند، لکن مبنا باید مبنای قرآنی باشد.» (2 مهر 1388)

سطوح اهداف آموزش تدبر قرآن[7]

موضوع تدبر در قرآن از منظر آموزشی، در سه حوزه «مورد تدبر»، «شیوه تدبر» و «سطوح کیفی تدبر» قابل طبقه‌بندی می‌باشد.

الف. طبقه‌بندی تدبر از حیث مورد تدبر

1. تدبر در آیات/جملات: با توجه و دقت در آیه یا جمله قرآنی، پیام (غرض) یا پیام‌ها و معارف آن را به تدریج دریافت می‌شود.
2. تدبر در رکوعات/سیاق‌ها: با توجه و دقت در مجموعه آیات رکوع/سیاق، پیام یا پیام‌های محوری و معارف آن را به تدریج دریافت می‌شود.
3. تدبر در سوره‌ها: با توجه و دقت در مجموعه رکوعات هر سوره، پیام یا پیام‌های محوری و معارف سوره به تدریج دریافت می‌شود.
4. تدبر در کل قرآن: با توجه و دقت در مجموعه سوره‌ها، به تدریج پیام‌ها و معارف محوری قرآن کریم و عدم اختلاف در آن دریافت می‌شود.

ب. شیوه تدبر

1. تدبرترتیبی: مجموعه آیات یک یا چند سیاق یا سوره، مورد توجه و دقت قرار می‌گیرد.
2. تدبر موضوعی: مجموعه آیات حاوی موضوعی خاص در کنار هم مورد توجه و دقت قرار می‌گیرد.

ج. سطوح کیفی تدبر

1. مقدماتی/پایه: شخص با مفهوم تدبر آشناست و نمونه‌هایی از حاصل تدبر دیگران را به صورت روشمند دریافته است.
2. متوسطه/تشخیصی: شخص به سطحی از توانمندی فهم و تحلیل رسیده که می‌تواند انتساب یا عدم انتساب مفاهیم و معارف را به آیات قرآن تشخیص دهد.
3. عالی: شخص به سطحی از توانمندی در تدبر رسیده است که می‌تواند رأساً مفاهیم و معارف جدیدی را از آیات قرآن دریافت کند.
 

نمایش پی نوشت ها:

[1]. دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه قرآن و حدیث قم؛ ایمیل: Ahmadq61@yahoo.com
[2]. بحارالانوار، ج ۳۷، ص ۲۰۹.
[3]. کافی، ج ۱، ص ۳۶.
[4]. برگرفته از کارگروه آموزش عمومی قرآن کریم (۱۳۸۶-۱۳۸۸) دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی.
[5]. برگرفته از کتاب کلیات آموزش قرآن و روش‌های آن، محمدحسین فریدونی و محمدوحید شیخ بهایی: اتحادیه تشکل‌های قرآنی
[6]. هر رکوع، فرازی از آیات پیوسته قرآن مجید است که دارای موضوع محوری مشترک بوده از فراز بعدی قابل تفکیک است. از دیرباز آیات قرآن به ۵۵۵ رکوع تقسیم شده است. در کشورهای اسلامی ائمه جماعات پس از سوره حمد، یک رکوع را در هر رکعت از نماز می‌خوانند.
[7]. برگرفته از کتاب برنامه‌های آموزش عمومی قرآن کریم، محمدحسین فریدونی.

منابع:

- قرآن کریم
- ابن‌منظور محمدبن‌مکرم (۱۴۱۱). لسان العرب. بیروت: دار صادر. چاپ سوم.
- ثقة الاسلام کلینی (۱۳۶۵). الکافی. تهران: دارالکتب الاسلامیة. چاپ چهارم.
- راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد (۱۴۱۲). المفردات فی غریب القرآن، تحقیق: صفوان عدنان داودی. دمشق بیروت: دارالعلم الدار الشامیة. چاپ اول.
- طباطبایی، سید‌محمد‌حسین (۱۴۱۷). المیزان فی تفسیر القرآن. قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ پنجم.
- فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد (۱۴۱۰). العین. قم: انتشارات هجرت. چاپ دوم.
- قرشی، سید‌علی‌اکبر (۱۳۷۱). قاموس قرآن. تهران: دارالکتب الإسلامیة. چاپ ششم.
- مجلسی، محمدباقر (۱۴۰۴). بحارالأنوار. بیروت: مؤسسة الوفاء.
- مصطفوی، حسن (۱۳۶۰). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- نقی‌پورفر، ولی‌الله، پژوهشی پیرامون تدبر در قرآن، زمینه‌ها، کلیدها، اصول، شیوه‌ها، مراحل، نمونه‌ها.
- صبوحی طسوجی، علی، تدبر در قرآن کریم، سوره شمس تا علق، قم: بلاغت، ۱۳۸۹.
- الهی‌زاده، محمدحسین، درس‌نامه تدبر در قرآن جزء ۲۸-۲۹.
- صبوحی طسوجی، علی، روش تدبر در سوره‌های قرآن کریم، دبیرخانه شورای تخصصی توسعه فرهنگ قرآنی، ۱۳۸۸.
- صبوحی طسوجی، علی، راهنمای مربی تدبر در سوره‌های قرآن کریم (۱، ۲، ۳ و ۴)، دبیرخانه شورای تخصصی توسعه فرهنگ قرآنی، ۱۳۸۸.

منبع: کتاب گفتارها و نوشتارها؛ ارائه‌شده در همایش هم‌اندیشی نخبگان، فرهیختگان و پیش‌کسوتان قرآنی؛ وزارت فرهنگ و ارشاد، تابستان 1396.