نسخه خطی احوال ممتاز محل

دختر ایرانی‌الاصل

چکیده
درباره زندگی ارجمند بانو ملقب به ممتاز محل (1000- 1040ق.) و آرامگاه باشکوه وی در شهر آگرا مقالات و کتاب‌های فراوانی نوشته شده است. با این حال، هنوز برخی از مسائل مرتبط با زندگی این دختر ایرانی‌الاصل و نیز مشخصات فنی و هنری مقبره زیبای او از انظار پنهان مانده است. برای بیان برخی از این مطالب ناگفته، باید به مندرجات نسخه‌های خطی منتشر نشده فارسی مراجعه کرد. یکی از این نسخه‌ها با شماره 285-A، در کتابخانه دکتر ذاکر حسین دانشگاه جامعه ملیه اسلامیه شهر دهلی نو نگهداری می‌شود. عنوان دقیق و اصلی این نسخه مشخص نیست. در صفحه اول به زبان فارسی و با خطی متفاوت از متن اصلی، عنوان «احوال ممتاز محل: تاج محل» درج شده است. با این حال در صفحه دوم این نسخه به زبان فارسی و خط انگلیسی، عنوان «خلاصه احوال بانو بیگم مخاطب به ممتاز محل عرف به تاج بی‌بی» آمده است. در ابتدای متن اصلی این نسخه یعنی شروع صفحه سوم نیز همین عبارت ذکر شده است. این نسخه، شامل 41 برگ 2 صفحه‌ای است که هر صفحه آن دارای 7 سطر است. طول و عرض این نسخه به ترتیب 24 و 15/5 سانتیمتر است و مندرجات آن به خط نستعلیق و در سایز بزرگ کتابت شده است. اظهار نظر درباره کاتب و تاریخ کتابت این نسخه دشوار است. با این حال در دو صفحات 2-3 و 41 مهر منیرالدین محمد و تاریخ 1283ق. درج گردیده است که احتمالاً مبین مالکیت این نسخه در این سال است. مؤلف و زمان نگارش آن ناشناخته است. اما در برخی نسخه‌های دیگر کتابخانه‌های هند و پاکستان که از حیث برخی عبارت‌ها و نیز محتوا و عنوان، نزدیک به عنوان و محتوای نسخه مورد اشاره است، میرزا مغل بیگ (ز: 1268ق.) یا ممتازعلی میرزا بیگ به عنوان مؤلف معرفی شده است. می‌توان حدس زد که نسخه مورد نظر این نوشتار توسط این شخص و یا فرد دیگر از روی یک نسخه کامل‌تر، تلخیص و کتابت شده است. مطالب و موضوعات اصلی این نسخه عبارتند از: الف. زندگی‌نامه بسیار مختصر ممتاز محل و ازدواج وی با شاه‌جهان (1037- 1068ق.)، نام فرزندان او، مرگ ناگهانی و ساخت آرامگاه؛ ب. شعرهایی که شاه جهان برای آرامگاه ممتاز محل سروده است؛ ج. بیان نوع سنگ‌هایی که در ساخت آرامگاه به کار رفته است؛ د. شعرهایی در وصف آرامگاه اکبرشاه در سکندره؛ هـ . نوع و اندازه (طول و عرض و ارتفاع) سنگ‌های مورد استفاده در آرامگاه ممتاز محل؛ و.کتیبه موتی مسجد واقع در دارالخلافه اکبرآباد؛ ز. نام معماران و کتیبه‌نویسان آرامگاه تاج محل؛ ح. نوع و اندازه چوب‌های مورد استفاده در آرامگاه ممتاز محل؛ ط. توسل اکبرشاه به روضه خواجه معین‌الدین چشتی و محضر شیخ سلیم چشتی برای فرزنددار شدن و تولد شاهزاده سلیم؛ ی. ریز هزینه‌های صرف شده در ساخت اجزاء مختلف مجموعه آرامگاه ممتاز محل؛ ک. نوع و اندازه چوب‌های مورد استفاده در آرامگاه ممتاز محل؛ ل. توسل اکبرشاه به روضه خواجه معین‌الدین چشتی و محضر شیخ سلیم برای فرزنددار شدن و تولد شاهزاده سلیم؛ م. ریز هزینه‌های صرف شده در ساخت اجزاء مختلف مجموعه آرامگاه ممتاز محل.

تعداد کلمات: 3627/ تخمین زمان مطالعه: 18 دقیقه

نویسنده: جمشید نوروزی (1)

الف. مشخصات نسخه‌های خطی موجود درباره ممتاز محل و تاج محل

چندین نسخه خطی در موضوع زندگی ممتاز محلی و آرامگاه وی در موزه‌ها و کتابخانه‌های هند، پاکستان، انگلستان و ایران وجود دارد. یکی از دلایل وجود شمار قابل توجهی از نسخه درباره این موضوعات، اشتهار زندگی ممتاز محل و اهمیت آرامگاه باشکوه وی بوده است. ناگفته نماند که برخی از نسخه‌های خطی مورد اشاره حاوی اطلاعاتی درباره برخی از بناهای دیگر شهر آگرا نیز هستند. مشخصات برخی از این نسخه‌ها عبارتند از:

نسخه‌های انگلستان و دانمارک

1. یک نسخه با شماره 8910.Add در موزه بریتانیا در شهر لندن وجود دارد. طول و عرض این نسخه، 11 و 6/25 اینچ است. مؤلف این نسخه 62 برگی (هر برگ 15 سطر و طول هر سطر 4/25 اینچ) ناشناس است. احتمالاً این نسخه در اواخر قرن 18 میلادی با خط نستعلیق استنساخ شده است. جمله آغاز نسخه عبارت است از: «احوال نواب مهد علیا ارجمند بانو بیگم مخاطب به ممتاز محل». (2)
2. یک نسخه در موزه کپنهاک دانمارک نگهداری می‌شود. (3)

نسخه‌های پاکستان

1. یک نسخه با عنوان «احوال ممتاز محل = عمارات اکبرآباد» و شماره 362-1958.M.N. در موزه ملی پاکستان در شهر کراچی وجود دارد. مؤلف این نسخه 170 صفحه‌ای ناشناس است. این نسخه در 5 جمادی‌الثانی 1246ق. با خط نسخ و نستعلیق و توسط شیخ عیوض حکیم استنساخ شده است. جمله آغاز نسخه عبارت است از: «احوال نواب مهد علیا ارجمند بانو بیگم ... آورده‌اند که». (4)
2. یک نسخه با عنوان «احوال ممتاز محل = عمارات اکبرآباد» و شماره 1970.M.N در موزه ملی پاکستان در شهر کراچی وجود دارد. مؤلف این نسخه 150 صفحه‌ای ناشناس است. این نسخه در 29 ذیحجه 1286ق. با خط نستعلیق خوش و توسط میرزا مغل بیگ استنساخ شده است. (5)
3. یک نسخه با عنوان «احوال ممتاز محل = عمارات اکبرآباد» و شماره 1972.M.N. در موزه ملی پاکستان در شهر کراچی وجود دارد. مؤلف این نسخه 86 صفحه‌ای ناشناس است. این نسخه در 3 ذیحجه 1293ق.با خط نستعلیق و توسط میرزا مغل بیگ استنساخ شده است. (6)
4. یک نسخه با عنوان «احوال ممتاز محل = عمارات اکبرآباد» و شماره 483. M.N در موزه ملی پاکستان در شهر کراچی وجود دارد. مولف این نسخه 84 صفحه‌ای ناشناس است. این نسخه با خط نستعلیق و توسط میرزا مغل بیگ استنساخ شده است. (7)
5. یک نسخه با عنوان «تاج محل = تاریخ روضه تاج محل» و شماره 119-H در کتابخانه دانشگاه پنجاب در شهر لاهور وجود دارد. مؤلف این نسخه 140 صفحه‌ای (هر صفحه 7 سطر) ناشناس است. این نسخه، با خط نستعلیق خوش در سده 14ق. استنساخ شده است. جمله آغاز نسخه، عبارت است از: «خلاصه احوال بانو بیگم مخاطب به ممتاز محل عرف تاج بی‌بی، اهلیه شاه‌جهان پادشاه». (8)

نسخه‌های هند

1. یک نسخه با عنوان «تاریخ روضه ممتاز محل» در کتابخانه آصفیه در شهر حیدرآباد وجود دارد. مؤلف این نسخه ناشناس است. موضوع این نسخه شرح مرگ ممتاز محل و شعرهای شاه جهان در وصف آرامگاه او و جزئیات دیگر آرامگاه تاج محل است. (9)
2. یک نسخه با عنوان «تاریخ روضه ممتازمحل»، در کتابخانه بانکی پور وجود دارد. مؤلف این نسخه ناشناس است. موضوع این نسخه شرح مرگ ممتازمحل و شعرهای شاه جهان در وصف آرامگاه او و جزئیات دیگر آرامگاه تاج محل است.
3. یک نسخه با عنوان احوال خلاصه بانو بیگم مخاطب به ممتازمحل» و شماره ردیف 252 در کتابخانه کشمیر وجود دارد. مؤلف این نسخه ناشناس است. این نسخه با خط نستعلیق استنساخ شده است. هر صفحه آن 7 سطر دارد. موضوع این نسخه از جمله شرح مختصر تاج محل و عمارات سکندره و موتی مسجد اکبرآباد و عمارات فتح‌پور سیکری است. بعضی عنوان‌های این نسخه به زبان اردو است. (10)
4. یک نسخه با عنوان «احوال خلاصه بانو بیگم مخاطب به ممتازمحل»، و شماره ردیف 253 در کتابخانه کشمیر وجود دارد. مؤلف این نسخه ناشناس است. این نسخه با خط نستعلیق و توسط میرزا مغل در 21 ژانویه 1863م. استنساخ شده است. هر صفحه آن 7 سطر دارد. عنوان‌های این نسخه، به زبان فارسی است. (11)
5. یک نسخه با عنوان احوال تاج محل» و شماره 65 484/Abdussalam 295 در کتابخانه مولانا آزاد دانشگاه اسلامی علیگر وجود دارد. مؤلف این نسخه میرزا مغل بیگ ذکر شده است. این نسخه 18 برگی (هر برگ 11 سطر) با خط نستعلیق و توسط میرزا مهدی علی خان در 1313ق./1895م. استنساخ شده است. جمله آغاز نسخه عبارت است از: «خلاصه احوال بانو بیگم مخاطب به ممتاز محل عرف تاج بی‌بی بنت نواب آصف خان ولد نواب اعتمادالدوله...». میکروفیلم این نسخه با شماره 66/3 در مرکز میکروفیلم نور (واقع در خانه فرهنگ ایران در دهلی نو) نگهداری می‌شود. (12)
6. نسخه با عنوان «احوال روضه تاج محل و بانو بیگم ممتازمحل» و شماره 41. Mss در کتابخانه مولانا آزاد دانشگاه اسلامی علیگر وجود دارد. مؤلف این نسخه ممتاز علی میرزا بیگ ذکر شده است. این نسخه 52 برگی (هر برگ 9 سطر) با خط نستعلیق و توسط میرزا امیربیگ در 1269ق./1853م. استنساخ شده است. جمله آغاز نسخه عبارت است از: «خلاصه احوال بانو بیگم مخاطب به ممتاز محل عرف تاج بی‌بی، بنت نواب آصف خان ولد نواب...». موضوع این نسخه سرگذشت ممتازمحل و شرح ویژگی‌های عمارت تاج محل است. میکروفیلم این نسخه با شماره 69/4 در مرکز میکروفیلم نور (واقع در خانه فرهنگ ایران در دهلی نو) نگهداری می‌شود. (13)
7. یک نسخه با عنوان «احوال ممتازمحل» و شماره 1501-C77 در کتابخانه دکتر ذاکر حسین دانشگاه جامعه ملیه اسلامیه در شهر دهلی نو وجود دارد. مؤلف این نسخه ناشناس است. این نسخه 45 برگی (هر برگ 7 سطر) با خط نستعلیق جلی و توسط میرزا مغل بیگ در 1879م. .استنساخ شده است.
طول و عرض این نسخه 25 و 15 سانتیمتر ذکر شده است. (14)

ب. معرفی نسخه خطی «احوال ممتاز محل»

یکی دیگر از نسخه‌های خطی موجود درباره ممتازمحل و تاج محل با شماره 285-A در کتابخانه دکتر ذاکرحسین دانشگاه جامعه ملیه اسلامیه شهر دهلی نو نگهداری می‌شود که در ادامه مقاله به بررسی مشخصات و اهمیت مندرجات این نسخه می‌پردازیم.

عنوان نسخه

عنوان دقیق و اصلی این نسخه مشخص نیست. در صفحه اول آن به زبان فارسی و با خطی متفاوت از متن اصلی عنوان «احوال ممتاز محل: تاج محل: تاریخ وفات تاج محل» درج شده است. با این حال در صفحه دوم این نسخه به زبان فارسی و خط انگلیسی عنوان «خلاصه احوال بانو بیگم مخاطب به ممتاز محل عرف به تاج بی‌بی» یا «تاریخ تاج بی‌بی» آمده است. با توجه به این که در شروع صفحه سوم و ابتدای متن اصلی این نسخه نیز عبارت «خلاصه احوال بانو بیگم مخاطب به ممتاز محل عرف به تاج بی‌بی» ذکر شده است، احتمال دارد که یکی از عنوان‌های مندرج در صفحه‌های دوم، بعدها توسط مالکان یا کتابداران اضافه شده باشد. آنچه این حدس را تقویت می‌کند، این نکته است که شماره صفحات این نسخه نیز بعدها به زبان انگلیسی در حاشیه برخی صفحات این نسخه نگاشته شده است.

تعداد صفحات و اندازه نسخه

این نسخه شامل 41 برگ 2 صفحه‌ای است که هر صفحه آن دارای 7 سطر است. طول و عرض این نسخه به ترتیب 24 و 15/5 سانتیمتر است.

مالک نسخه

خبر دقیقی درباره مالک اول نسخه در دست نیست. با این حال در صفحات 2-3 . 41 این نسخه، مهر منیرالدین محمد و تاریخ 1283ق. درج گردیده که احتمالاً بیانگر نام مالک نسخه در این تاریخ است.

کاتب و تاریخ کتابت

مندرجات این نسخه به خط نستعلیق و در سایز بزرگ نگاشته شده است. با توجه به عدم ذکر مطلبی خاص در ابتدا و انتهای نسخه، اظهار نظر صریح درباره تاریخ کتابت و کاتب این اثر دشوار است. با این حال و بر اساس تاریخ مهر مورد اشاره، می‌توان گفت که این نسخه، پیش از 1283ق. کتابت شده است. خلاصه یا اصل می‌توان حدس زد که نسخه مورد نظر این نوشتار، از روی یک نسخه کامل‌تر، تلخیص و سپس کتابت شده است. یکی از شواهد این حدس، آن که در موزه ملی پاکستان در شهر کراچی، چهار نسخه با عنوان کلی «احوال ممتاز محل» و با موضوع شرح احوال ممتاز محل و مطالبی درباره تاج محل و دیگر ساختمان‌های آگرا (اکبرآباد) وجود دارد. این چهار نسخه با حجم متفاوت (86، 150، 170 و 84 صفحه) و همگی در سده 13 هجری قمری (سال های: 1246ق. 1286ق. و 1293ق.) کتابت شده‌اند. حجم نسخه‌ای که در 1246ق. کتابت شده، 170 صفحه است. افزون بر این، جمله آغاز این نسخه با جمله آغاز نسخه مورد مطالعه ما تفاوت دارد. اما مضمون اصلی آن یکسان است. شواهد مورد اشاره، بیانگر آن است که نسخه مورد مطالعه ما از روی یک نسخه کامل‌تر و حجیم‌تر تلخیص شده است. (15)

بیشتر بخوانید: نخستین سلطان زن در دوره اسلامی مصر

مؤلف و تاریخ تألیف

مؤلف این نسخه و زمان دقیق تألیف آن مشخص نیست. همانگونه که در تیتر قبلی آورده شد، یکی از نسخه‌های قدیمی‌تر که از حیث عنوان و موضوع شبیه نسخه مورد بررسی این مقاله است، در 1246ق. و در 170 صفحه استنساخ شده است. با توجه به این امر و مطرح شدن فرض تلخیص این نسخه از روی یک متن کامل‌تر، می‌توان حدس زد که نسخه اصلی که مبنای استنساخ نسخه مورد بررسی ما بود، پیش از 1246ق، تألیف شده است. (16)

آغاز نسخه

نسخه با این جملات آغاز شده است: «رب، بسم الله الرحمن الرحیم و تمم بالخیر. خلاصه احوال بانو بیگم مخاطب به ممتازمحل عرف تاج بی‌بی بنت نواب اعتمادالدوله برادرزاده نورجهان بیگم اهلیه شاه جهان پادشاه غازی ولد جهانگیر پادشاه غازی پیدایش بیگم صاحب در سنه 1011 هجری. شادی بیگم در سنه 1021 هجری. وفات بیگم صاحب در سنه 1040 هجری. احوال سکندره و قلعه و موتی مسجد و دیوان خاص و آمدن سنگ‌ها و اسم کاریگران و اوستادان و پیمایش روضه منّوره و ...».
همان‌گونه که ملاحظه می‌شود در شروع نسخه، فهرست مطالب کتاب و عنوان موضوعات اصلی مطرح در نسخه ذکر شده است. یک اشکال موجود در فهرست مطالب، آن است که نام پدر ممتاز محل را نواب اعتمادالدوله ذکر کرده است. با توجه به صحیح بودن شروع متن برخی از نسخه‌های دیگر موجود درباره ممتاز محل و تاج ‌محل، احتمال می‌رود که این اشکال، متأثر از جاافتادن نام پدر ممتاز محل در هنگام استنساخ باشد. به این ترتیب می‌توان گفت که عبارت صحیح، «... تاج بی‌بی بنت نواب آصف خان ولد نواب اعتمادالدوله...» بوده است.

مطالب و موضوعات متن

مطالب و موضوعات اصلی این نسخه عبارتند از:
الف. زندگینامه‌ی بسیار مختصر ممتازمحل و ازدواج وی با شاه‌جهان (حک: 1037- 1068ق.) نام فرزندان او، مرگ ناگهانی ممتازمحل و ساخت آرامگاه وی.
این مطالب در برگ‌های 1 تا 7 نسخه (مجموعاً 13 صفحه) آمده است. در این برگ‌ها بعد از بیان تلگرافی تاریخ تولد، ازدواج و وفات ممتازمحل، نام دختران و پسران او ذکر شده است. آنگاه، به ماجرای مرگ وی در حین تولد آخرین فرزندش پرداخته است. آنگاه به دو درخواست مهم ممتازمحل از شاه جهان پیش از مرگ - یعنی نداشتن فرزند از زنان بعدی و ساختن مقبره باشکوه برای ممتازمحل - اشاره می‌نماید.
مطابق مندرجات برگ‌های مورد اشاره بعد از مرگ ممتازمحل در دکن، جنازه او را به آگرا انتقال دادند. آنگاه، به مدت 16 ماه در یک‌جا به صورت موقت به خاک سپردند. هدف از این اقدام، داشتن فرصت کافی برای ساخت مقبره مناسب برای ممتازمحل بود. شاه‎جهان برای ساخت مقبره باشکوه ممتازمحل از استادان و معماران مجرب مناطق مختلف دعوت به همکاری کرد. کار بررسی نقشه‌های طراحی شده استادان برجسته توسط خود شاه‎جهان انجام می‌گرفت. بعد از انتخاب نقشه نهائی توسط شاه‌جهان، ابتدا مدل و بدل نقشه انتخاب شده از چوب ساخته شد. آنگاه، کار احداث مقبره اصلی با سنگ و دیگر مصالح انجام گرفت. عملیات احداث این مقبره 17 سال طول کشید.
در بخشی از برگ‌های ذکرشده، متن سنگ قبرهای ممتازمحل و شاه جهان به این شرح آورده شده است: «مرقد منور ارجمند بانو بیگم مخاطب به ممتازمحل، توفیت سنه 1040هجری. دیگر زین جهان رفت چو ممتازمحل - در جنت برخش حور گشاد» و «مرقد مطهر اعلیحضرت فردوسی آشیانی صاحبقران ثانی شاه‌جهان پادشاه غازی طاب ثراه سنه 1076 هجری.»
ب. شعرهایی درباره ممتازمحل و آرامگاه وی که در برگ‌های 8 تا 12 نسخه (مجموعاً 8 صفحه) آمده است. این شعرها 28 بیت است که شاه جهان در وصف ممتازمحل و مقبره او سروده است. مانند: «زهی مرقد پاک بالقیس عهد - که بانوی آفاق را گشته مهد/ منوّر مقامی چو باغ بهشت - معطر چو فردوسی عنبر سرشت/...».

ج. «نقشه تفصیل سنگ‌ها» (بیان نوع سنگ‌ها)یی که در «پچیکاری» آرامگاه به کار رفته است. در برگ‌های 12 تا 14نسخه (مجموعاً 4 صفحه) به بیان طرح و نقشه مفصل سنگ‌هایی می‌پردازد که در آرامگاه تاج محل به کار رفته است. در مجموع 22 نوع سنگ در تاج محل به کار رفته است. این سنگ‌ها از 20 مکان مختلف شبه قاره هند و برخی مناطق بیرون شبه قاره (مانند: مصر، یمن، بغداد، مکران) استخراج و به آگرا حمل شده است. در اینجا اسم سنگ، معدن استخراج آن و میزان استفاده آن ذکر شده است. نام برخی از سنگ‌های به کار رفته عبارتند از: عقیق، یمنی، فیروزه، لاجورد، سلیمانی، سنگ طلا، رخام، سرخ، نخود و مغناطیس. نام برخی مکان‌های استخراج این سنگ‌ها نیز عبارتند از: بغداد، یمن، تبت، رود شور، رود نیل، رود گنگ، صویه بهار، مکران و گوالیار.

د. شعرهایی در وصف آرامگاه اکبرشاه در سکندره. این شعرهای فارسی که در برگ با 14 تا 17 نسخه (مجموعاً 6 صفحه) آمده، 20 بیت است. این شعرها در کاشی‌کاری‌ها و دیگر تزئینات بخش‌های مختلف آرامگاه اکبرشاه وجود دارد. مضمون این شعرها ستایش اکبرشاه، اقدامات مهم وی و شکوهمندی حکومتش است. ظل‌الله دانستن اکبرشاه و اشاره به نقش مهم محمد بیرم خان بهارلو در ابتدای حکومت اکبرشاه از دیگر مضمون‌های این اشعار است. نکته اشتباهی که در این شعرها وجود دارد، آن که سال جلوس اکبرشاه را به اشتباه 962 هجری نوشته که تاریخ صحیح 963 هجری است. دو بیت از این مجموعه عبارتند از: «بنام شهنشاه ملک قدم - که ذاتش مبرا بود از عدم/ همه پادشاهان روی زمین - ازو صاحب تاج و تخت و نگین».

هـ. برآورد تقریبی «نقشه وزن سنگ‌های هر قسم» (بیان میزان سنگ‌های مورد نیاز هر نوع ). این برآورد که توسط استادان آرامگاه انجام شده است، در برگ 17 تا 23 نسخه (مجموعاً 12 صفحه) آمده است. در این‌جا، ضمن ذکر نام هر یک از سنگ‌های مورد استفاده در آرامگاه، به بیان تقریبی اندازه سنگ مورد نیاز و نیز ساختن طول، عرض یا ارتفاع آنها پرداخته شده است. نام سنگ‌هایی که در جداول این قسمت ذکر شده، شامل 35 نوع سنگ مختلف است. به این ترتیب، بین این جداول و جداول مورد اشاره در بند «ج» تفاوت وجود دارد. زیرا در بند ج، تنها 22 نوع سنگ ذکر شده است.

و. کتیبه «موتی مسجد» واقع در قلعه دارالخلافه اکبرآباد که در برگ 23 تا 25 نسخه (مجموعاً 4 صفحه) آمده است. این مسجد در داخل قلعه آگره در عهد حکومت شاه جهان بنا گردید. عملیات احداث آن 7 سال به درازا کشید و در 1063 هجری به اتمام رسید. بخشی از متن کتیبه عبارت است. از: «این کعبه نورانی و بیت‌المعمور ثانی که در صبح در جنت صفای آن شامیست، سبزه خورشید از فرط ضیای آن جسم است. خیره کرسی پایدارش با ساق عرش همدوش و گنبد فیض بارش...».

ز، نام افرادی که در ساخت آرامگاه تاج محل نقش اصلی داشتند و بیان تخصص و ملیت هر یک از آنها. این مطالب در برگ‌های 25 تا 27 نسخه (مجموعاً 4 صفحه) آمده است. در این قسمت، اسم 21 نفر از افرادی که در ساخت تاج محل نقش کلیدی داشتند به همراه رقم تنخواه آنان ذکر شده است. نکته مهم، توجه جدی نویسنده نسخه به زادگاه افراد و تخصص آنهاست. مطابق مندرجات نسخه، مشخصات افراد این گونه بوده است: شیراز (امانت خان طغرانویس، استاد عیسی نقشه‌نویس)، قندهار (محمد حنیف میرعمارت، منولعل پچیکار)، سمرقند (محمد شریف، کلس‌ساز، چرنچی لعل پچیکار)، روم (اسمعیل خان گنبدساز، مومن لعل پچیکار)، بغداد (محمد خان خوشنویس)، بلخ (منوهرسنگه پچیکار)، لاهور (کاظم خان کلس ساز)، بخارا (عطامحمد سنگتراش، شاکر محمد سنگتراش)، شام (روشن خان خوش نویس)، عرب (قادر زمان)، ملتان (ابوتراب معمار، محمد سجاد معمار، چهوتی لعل)، دهلی (محمدیوسف معمار، محمد صدیق معمار، عبدالله معمار).
سه ایرانی که در ساخت آرامگاه تاج محل مشارکت داشتند عبارتند از: امانت خان شیرازی، استاد عیسی شیرازی، محمد حنیف قندهاری. در سه ستون نخست جداول اسم کارکنان تاج محل آورده شده است و این ترتیب، مبین اهمیت جایگاه شغلی این افراد است. توجه به نقش برجسته ایرانیان در ساخت آرامگاه تاج محل، زمانی آشکارتر می‌گردد که در نظر آوریم در سال‌های احداث این بنا (1042- 1057ق.) مدتی سمت حکمرانی و صوبه‌داری ایالت آگرا در اختیار چند نفر از مهاجران ایرانی بود. این افراد عبارتند از: محمد باقر ساوجی مخاطب به اعظم خان (حک: 15 رمضان تا ذیقعده 1045ق.) و محمد سیف قزوینی مخاطب به سیف خان (حک: ذیحجه 1045 تا شعبان 1046ق. و از 25 رمضان تا ذیقعده 1047ق. ربیع‌الثانی تا 5 رمضان 1048ق.) افزون بر این، مسئولیت مدیریت و نظارت بر ساخت مجموعه آرامگاه تاج محل در مدت 12 سال بر عهده ملا مرشد شیرازی مخاطب به مکرمت خان و میرعبدالکریم معموری اصفهانی بود. (17)

ح. نوع و اندازه چوب‌های مورد استفاده در آرامگاه ممتازمحل که در برگ‌های 27 تا 28 نسخه (مجموعاً 2 صفحه) درج شده است. نویسنده ضمن نام بردن از پنج نوع چوب مورد استفاده در ساخت مجموعه تاج محل (چوب‌های سال، آبنوس، شبنم، صندل و ساکهو) به بیان طول و عرض و ارتفاع این چوب‌ها نیز پرداخته است.

ط. توسل اکبرشاه به روضه خواجه معین‌الدین سنجزی چشتی و محضر شیخ سلیم سیکری چشتی برای فرزنددار شدن و تولد شاهزاده سلیم که در برگ‌های 28 تا 32 نسخه (مجموعاً 8 صفحه) آمده است. در این قسمت به داستان بی‌فرزند ماندن اکبرشاه تا سن 28 سالگی و توسل او به این دو صوفی و عالم معروف برای برآورده شدن آرزویش پرداخته شده است. پیاده رفتن شاه برای زیارت آرامگاه معین‌الدین، دیدار او با شیخ سلیم سیکری، رسیدن شاه به آرزویش و تولد شاهزاده سلیم در 977ق. بخش دیگری از این داستان است که در متن دیده می‌شود.

ی. ریز هزینه‌های صرف شده در ساخت اجزاء مختلف مجموعه آرامگاه ممتازمحل، این اطلاعات در برگ‌های 32 تا 41 نسخه (مجموعاً 19 صفحه) آمده است. در این بخش، رقم تقریبی هزینه شده برای ساخت اجزاء مجموعه تاج محل بیان شده است. برخی از این هزینه از خزانه صوبه (ایالت) آگرا و برخی از دفترخانه پادشاهی پرداخت می‌شده است. مطابق اطلاعات ارائه شده در این قسمت، برخی از اجزای مجموعه آرامگاه تاج محل عبارتند از: باغ آرامگاه و حوض سنگ مرمر، دروازه کلان و در آن، باورچی خانه و اراضی چوک، مسجد و حوض، کلسی‌های آرامگاه، چهار منار و کرسی‌های آن، چهکه آرامگاه، تعویزهای سنگ رخام قبر ممتازمحل و شاه‌جهان، کوارهای چوبی برنجی منارها، جماعت خانه و حوض و صحن آن، برج‌های دروازه کلان، دیوار باغ آرامگاه، مسافرخانه پادشاهی، شترخانه پادشاهی، پالکی خانه پادشاهی، ایوان‌ها، سنداس‌خانه، جلوخانه، کتره‌ها، کلیدخانه پادشاهی، بازار، چوکندی، خواص پوره، مسجد فتحپوری و حوض و چوک آن و غلول خانه. در دو صفحه آخر این قسمت به بیان رقم کل هزینه‌ها (پنجاه لک روپیه) و اسم عملدار پرداخته شده است.

پی‌نوشت‌ها:
1. استادیار بنیاد دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
2. Rieu, Charles, Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum, Vol. l, London the British Museum, p. 430-431.
3. Ibid
4. سیدعارف نوشاهی، فهرست نسخه‌های خطی فارسی موزه ملی پاکستان کراچی، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ص 700.
5. همان.
6. همانجا.
7. سیدخضر عباسی نوشاهی، فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانه دانشگاه پنجاب لاهور (گنجینه آذر)، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ص 383.
8. Marshall, D,N, Mughals in India) a bibliographical survey of manuscripts, (London, Munsell publishing, p. 352.
9. Ibid.
10. فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه کشمیر و کتابخانه حمیدیه بهوپال، تهیه و تنظیم توسط مرکز تحقیقات زبان فارسی خانه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران در دهلی، ص 65- 66.
11. همان، ص 66.
12. فهرست میکروفیلم نسخه‌های خطی فارسی و عربی دانشگاه علیگر، ج 1، به اهتمام مرکز میکروفیلم نور، ص 190.
13. فهرست میکروفیلم نسخه‌های خطی فارسی و عربی دانشگاه علیگر، ج 2، به اهتمام مرکز میکروفیلم نور، ص 291.
14. فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانه ذاکر حسین دانشگاه جامعه ملیه اسلامیه، به کوشش مرکز تحقیقات فارسی رایزنی فرهنگی ایران در دهلی نو، 1999م. مقدمه.
15. عارف نوشاهی، ص 699- 700.
16. همان.
17. عبدالحمید لاهوری، پادشاهنامه، ج 2، ص 322 و 330؛ ریاض الاسلام، تاریخ روابط ایران و هند، ترجمه محمدباقر آرام، تهران، امیرکبیر، ص 256.

منابع تحقیق:
- ریاض الاسلام، تاریخ روابط ایران و هند، ترجمه محمدباقر آرام، تهران، امیرکبیر.
- سید عارف نوشاهی، فهرست نسخه‌های خطی فارسی موزه ملی پاکستان کراچی، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
- عباسی نوشاهی، سبد خضر، فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانه دانشگاه پنجاب لاهور (گنجینه آذر)، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
- فهرست نسخه‌هاى خطى کتابخانه کشمیر و کتابخانه حمیدیه بهوپال، تهیه و تنظیم توسط مرکز تحقیقات زبان فارسی خانه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران در دهلی.
- فهرست میکروفیلم نسخه‌های خطی فارسی و عربی دانشگاه علیگر، ج 1، به اهتمام مرکز میکروفیلم نور.
- فهرست میکروفیلم نسخه‌های خطی فارسی و عربی دانشگاه علیگر، ج 2، به اهتمام مرکز میکروفیلم نور.
- فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانه ذکر حسین دانشگاه جامعه ملیه اسلامیه، به کوشش مرکز تحقیقات فارسی رایزنی فرهنگی ایران در دهلی نو، 1999م.
- لاهوری، عبدالحمید، پادشاهنامه.

منابع خارجی تحقیق:
– Rieu, Charles, Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum, Vol.1, London, the British Museum.
- Marshall, D.N. Mughals in India) a bibliographical survey of manuscripts (London, Mansell publishing).

منبع مقاله: احمدی (صرّاف)، نزهت؛ (1392)، زن در تاریخ اسلام (مجموعه مقالات سمینار بین‌المللی زن در تاریخ اسلام)، تهران: انتشارات کویر، چاپ اول.