نیاکان مجلسی
جد پدریِ علامه مجلسی، ملا محمد مقصود علی اصفهانی، نخستین فرد از این خاندان است که به «مجلسی» شهرت یافت و این شهرت پس از آن بر فرزندانش اطلاق شد. بهبهانی در مرآت الاحوال جهان نما (و به پیروی از او محدث نوری در فیض قدسی) نوشته است که وی مردی صاحب کمال و با ورع بوده و در گرمی بخشیدن به مجلس ثانی نداشته «و تخلص به مجلسی میفرموده است و لهذا این سلسله به مجلسی مشهور شدهاند».
جد مادریِ پدر مجلسی، کمال الدین درویش محمد نطنزی از شاگردان شهید ثانی و محقق کرکی، و یکی از چهار دانشمند جبل عاملی بود که در آغاز عهد صفوی به ایران مهاجرت کرد. او مردی زاهدپیشه بود و بیشترین همت خود را صرف گستردن احادیث شیعه کرد، تا جایی که درباره او گفتهاند: او اولین کسی است که احادیث شیعه امامیه را نشر داد.
نویسنده ریاض العلماء میگوید: حافظ ابو نُعَیم اصفهانی، مولف حلیة الاولیاء، از نیاکان مجلسی بوده و به اعتقاد مجلسی مذهب تشیع داشته است.
پدر مجلسی
پدر ارجمند علامه محمدباقر مجلسی، ملا محمدتقی مجلسی، مشهور به مجلسی اول است. او از مشاهیر علمای اصفهان در روزگار صفوی بود که در سالهای نخستین قرن یازدهم زاده شد. محمدتقی مجلسی، آثار ارجمند بسیاری از خود بر جای گذاشت که کتابهای روضة المتقین و لوامع صاحبقرانی از جمله آنهاست. این دو کتاب شرح عربی و فارسی بر کتاب شریف مَنْ لا یَحْضرُهُ الفَقِیه میباشد. وی شاگردان بسیاری چون آقا حسین خوانساری و ملا صالح مازندرانی را پرورد و در نهایت خود به سال 1070 ق در اصفهان درگذشت.
مجلسی در یک نگاه
ملا محمدباقر مجلسی فرزند ملا محمدتقی مجلسی، در سال 1037 ق در اصفهانزاده شد و در سال 1110 ق، در همان شهر چشم از جهان فرو بست.
او به «مجلسی دوم» و پدر بزرگوارش به «مجلسی اول» مشهور است و هر دو در شمار دانشمندان بزرگ شیعه میباشند. علامه مجلسی از بزرگترین عالمان شیعه است که خدمات گوناگون و فراوانی به جهان اسلام و مذهب تشیع کرده است. از جمله خدمات فرهنگی و دینی او تألیف کتابهای بسیاری در موضوعات مختلف دینی به دو زبان فارسی و عربی است. امّا در میان آثار گران سنگ ایشان، مجموعه عظیم بحارالانوار که به حق دایرة المعارف بزرگ شیعه است ـ بیش از دیگر آثار وی موجب شهرت او شده است.
گفتار شیخ حر عاملی درباره علامه مجلسی
علامه مجلسی در شاخههای گوناگون علوم و معارف، به ویژه در دانشهای دینی، آگاهی و تبحر داشت. محمد بن حسن حرّ عاملی، صاحب کتاب شریف وسائل الشیعه، در اجازهنامهای که برای علامه مجلسی نوشته، آورده است: «او تمام همت خود را مصروف آموختن دانش حدیث و فقه، و بلکه همه شاخههای معارف، کرده و تمام نیروی عمیق فکری و اندیشه وقّادش را در به دست آوردن همه کمالات به کار گرفته است». فیض کاشانی رحمهالله نیز در اجازه نامهاش به علامه آورده است که «او جامع علوم عقلی و نقلی است».
روح علمی
پژوهش در آثار علمی علامه مجلسی و به ویژه بحارالانوار، پرده از این حقیقت بر میدارد که علامه پیش از آنکه در پایه و مایه علمی خویش، مدیون استاد دیدن و شرکت در حلقات درسی بزرگان باشد، وامدار روح جستوجوگر و پژوهنده خود بود. هرچند او استادان فاضلِ بسیاری ـ از جمله مرحوم پدرش ـ داشته، ولی اهتمام به مطالعه و پژوهش و گفت و گوی علمی و آگاهی از آخرین تحقیقات معاصران و مذاکره با علمای زمان در حل مشکلات حدیثی و یاری دادن و یاری جستن از همگنان در سلوک علمی، از او شخصیت علمی همه جانبهای ساخته بود و انصافا اگر این گستردگی دانستهها و روح تتبّع و کاوش و پژوهش و اهتمام خستگیناپذیر او در فراگیری دانش نبود، از عهده تدوین و تالیف بزرگترین دایرةالمعارف حدیثی شیعه یعنی بحارالانوار بر نمیآمد.
دانش مرد خستگیناپذیر
علامه مجلسی از جمله دانشمندانی است که با تدوین و تحقیق و تألیف انس همیشگی داشت و هرگز شعله همت او در دانش اندوزی به خاموش نمیگرایید. آن بزرگوار تمام مدت عمر مبارک خود را صرف فعالیتهای علمی نظیر تربیت شاگردان و آموختن علوم اهل بیت به آنان، و تألیف و تحقیق گذراند و حتی در خلال سفر حج یا سفرهایش به مشهدالرضا و عتبات مقدس عراق، برنامههای علمی خود را ترک نمیکرد و در دو دهه فرجامینِ عمرِ شریفش که متولی برخی از مناصب رسمیِ دینی و حکومتی بود، فعالیتهای پژوهش و علمی خود را ادامه میداد.
جایگاه مجلسی در نزد عالمان دین
بسیاری از اهل تدین از مجلسی با عنوان بزرگترین احیاگر حدیث شیعه و از مروّجان موفق و کم مانند امامیه یاد می‌کنند. تعبیراتی چون یگانه روزگار، کاونده دریاهای حقایق الهی، روشن کننده مسائل پیچیده شریعت، جامع نیکیها و فضیلتها، عالم ربانی، خدمتگزار اخبار امامان، خاتم المحدثین، جامع معقول و منقول، کشّاف حقایق ظاهری و باطنی قرآن، و سرآمد گذشتگان و آیندگان، که در نوشتههای دانشمندانی چون اردبیلی، شیخ حر عاملی، یوسف بحرانی و سید بحرالعلوم آمده، نشان از پایگاه بلند او در نزد دانشمندان علوم دینی دارد.
استادان و سلوک علمی مجلسی
از قرائن چنین بر میآید که مجلسی از ذکاوت و هوش فراوان بهرهمند بوده و به مطالعه و تحصیل شیفتگی بسیار داشته است. او در اجازه نامهای که به یکی از علمای بحرین نوشته، یکی از مشایخش را شیخ عبدالله بن جعفر عاملی، پسر عمه پدرش، نام برده و تصریح کرده است که در دوران کودکی از این شخص اجازهنامه دریافت داشته است. مولف ریاض العلماء که از شاگردان و همکاران وی در تدوین بحارالانوار بوده است مینویسد که وی دانشهای عقلی را نزد آقا حسین خوانساری و دانشهای نقلی را نزد پدرش فرا گرفت.
اجازات
علامه مجلسی از افراد بسیار اجازه روایت کتاب و حدیث گرفته بود که برخی از ایشان از مشایخ معاصر پدرش و برخی دیگر از معاصران خود او بودهاند. از این شمار میتوان ملا محسن فیض کاشانی (م 1091)، ملا صالح مازندرانی (م 1080)، شیخ حُر عاملی (م 1096)، و ملا صالح طاهر قمی (1098) را نام برد.
گفتار مجلسی درباره سلوک علمی خویش
علامه مجلسی رحمهالله در پیشدرآمد بحارالانوار، مراحل تکامل درسی و سلوک علمی خود را اینگونه گزارش میکند: «من در ابتدای جوانی به فراگیری همهگونههای دانش عشق میورزیدم و شیفته به دست آوردنِ میوههای درخت دانش بودم و به فضل خدا به بوستانهای علم راه یافتم و بر دانشهای درست و نادرست وقوف پیدا کردم، تا آنکه آستینی پربار از میوههای گوناگون و دامنی پر از گلهای رنگارنگ فراهم ساختم. از هر آبشخوری جرعهای سیراب کننده نوشیدم و از هر خرمنی خوشهای بینیاز کننده بر گرفتم. آنگاه به نتایج و غایات این دانشها اندیشیدم... و سر انجام به فضل و الهام خدا دانستم که زلال دانش اگر از چشمهسار پاک وحی به دست نیاید، سیراب نمیکند و حکمتی که برخاسته از دین نباشد، گوارا نیست».
مجلسی، نویسنده پرکار
محمدباقر مجلسی نویسندهای پرکار بود. بسیاری از نگاشتههای او با توجه به مشاغل اجتماعی و رسمی و نیز با در نظر گرفتن بنیه ضعیف جسمانی وی اعجابانگیز است. میرمحمدحسین خاتون آبادی در رسالهای که «در بیان عدد تألیفات و تألیفهای فاضل کامل علامه، رئیس العلماء و المحدثین،... مولانا محمدباقر مجلسی» تالیف کرد، تألیفهای عربی او را ده کتاب و نگاشتههای فارسی او را 49 کتاب دانسته است. او پس از جمع کردن کل سطرهای آثار مکتوب مجلسی و تقسیم آن بر دوران عمر او (به جز دوران پیش از بلوغ) نتیجه گرفته است که او در هر روز 67 سطر (یا به تقریب 33 صفحه سیصد کلمهای) مینوشته است. بی شک با در نظر گرفتن ایامِ بیماری و سفر و تدریس، این مقدار، رقم کمی نیست و برای بیشتر نویسندگان حرفهای دشوار است.
مواد و موضوعات آثار مجلسی
ماده اصلی کتابهای علامه مجلسی حدیث، و موضوع آنهاکلام، فقه، اخلاق و تاریخ است. او با تمام همت به احیای آثار از یاد رفته حدیثی پرداخت و شرح و معرفی و گسترش معارف اهل بیت علیهالسلام را وجهه همت خویش ساخت و در اخذ معارف فقط به منابع حدیثیاتکا کرد. اگر از بحارالانوار ـ که دایره المعارف حدیثی شیعه است ـ بگذریم، موضوع برخی از دیگر تألیفات او در شرح حدیث میباشد. کتابهای ارزشمندی چون مرآةالعقول، شرح اربعین، مَلاذ الاخبار و عین الحیوة از این قبیل است.
مرآة العقول
مرآة العقول علامه مجلسی بر کتابهای کافی و تهذیب شرح نوشته است. شرح مجلسی بر کتاب کافی، مرآة العقول نام دارد. او در این کتاب، پس از بحث درباره سند حدیث و ردهبندی آن بر اساس تقسیمبندی متأخران، به شرح معنای حدیث میپردازد و نکات دقیق آن را باز میگوید. مولف در ابتدای کتاب توضیح میدهد که در درازنای زمان، به مناسبتِ مذاکرات علمی با شاگردان و طالبان علوم دینی، حواشیِ فراوانی بر کتابهای حدیثی نگاشته است. نگرانی نسبت به از بین رفتن یا فراموش شدن آنها در گذر زمان او را واداشته که این یادداشتها را یک جا جمع کند و برای تحقق این نیت از کتاب کافی آغاز کرده است. این کتاب به صورت سنگی در چهار جلد و به صورت حروفی در 26 جلد چاپ شده است.
شرح اربعین
کتاب شریفِ شرح اربعین حاصل مذاکراتِ علمیِ علامه مجلسی در سفر به مشهد رضوی در سال 1089 ق است. در این سفر جویندگان فضل و دانش از او درخواست کردند تا برایشان مجلس شرح و بحث احادیث ترتیب دهد و شماری از اخبار پیچیده را تفسیر، و نکتههای فقهی و اعتقادی و جز آن را توضیح دهد. سپس اظهار تمایل کردند که آن مذاکرات را برای آنها به نگارش درآورد. مجلسی با آنکه در حال سفر بود و بسیاری از مآخذ را در اختیار نداشت، به تدوین مباحث و شرح احادیث پرداخت و این اقدام را به فال نیک گرفت و آرزوی دیرین خود را محقق ساخت. آن آرزو این بود که چهل حدیث از احادیثی را که مردم در کارهای دینی خود به آن نیازمندند، در مجموعهای تدوین کند و چنین بود که شرح اربعین فراهم آمد .
مَلاذ الاخبار فی فهمِ تهذیب الاخبار
کتاب مَلاذ الاخبار فی فهم تهذیب الاخبار شرحی است بر کتاب شریف تهذیب الاحکام که علامه مجلسی آن را به خواهش فرزندش محمدصادق تالیف کرده است.
در این کتاب نیز به مانند شرح کافی ابتدا به بررسی سند حدیث میپردازد و سپس متن حدیث را از دیدگاه فقهی میکاود و از حواشی پدرش و دیگران بهره میگیرد. کار فقهی مجلسی را در این کتاب نمیتوان هم ردیف پژوهشهای گرانسنگ علمی و فقهی او در مرآةالعقول و شرح اربعین و بحارالانوار دانست. سبب این امر را خود در مقدمه چنین گفته است: «این کتاب به سبب اشتغالات بسیار و پراکندگی احوال، آنگونه که میخواستم ترتیب و به همپیوستگی نیافت... امّا نباید به دلیل عدم تحقق کامل یک خواسته، تحقق ناقص آن را نیز وا نهاد».
عین الحیوة
از جمله آثار فارسی علامه مجلسی کتاب عین الحیوة است که در شرح وصیت رسول خدا صلیاللهعلیهوآلهوسلم به ابوذر غفاری نگاشته شده است. اصل این وصیت در مکارم الاخلاق شیخ طوسی موجود است و به تعبیر مجلسی «هر مضمونی از آن در اخبارِ بسیار وارد است». موضوع اصلی عین الحیوة مواعظ و زهد است، اما مولف دانشور آن، به مناسبتِ شرح فقرات حدیث، امهات مباحث اعتقادی، عبادی و اخلاقی را توضیح داده است. یکی از فصلهای مهم این کتاب، ترجمه کامل داستان بلوهر و یوذاسف، درباره «مذمت دنیا» است.
آثار فارسی مجلسی
از جمله آثار فارسی مجلسی کتاب شریف حیات القلوب میباشد که آن را در تاریخ زندگی پیامبران سلف، پیامبر اسلام و امامان شیعه تالیف کرده است. این اثر در فاصله سالهای 1085 تا 1087 ق نگاشته شده است. مجلسی کتاب فارسی دیگری نیز به نام جلاء العیون در زندگانی امامان شیعه به سال 1089 ق تألیف کرد. حق الیقین کتابی است در عقاید که بنا به نوشتههای خاتونآبادی، آخرین کار تألیفی مجلسی بوده و آن را در شعبان 1109 ق به پایان برده است. مجلسی در آداب و سنن و ادعیه و زیارات نیز چند کتاب فارسی نوشت که از جمله آنهاست حلیة المتّقین، زاد المعاد و تحفة الزائر، مقباس المصابیح و مفاتیح الغیب.
گزیدهها و برگردان آثار مجلسی به زبانهای دیگر
آثار علامه مجلسی از همان زمان تألیف با اقبال فراوان روبهرو شد و نسخههای فراوان از آنها به چاپ رسید و بر جای ماند. مؤلفان متأخر شماری از آنها را تلخیص کردند و برخی از آنها به زبانهای عربی و اردو برگردانده شد. از جمله محدث نامور، سید عبداللّه شُبَّر، دو کتاب جلاء العیون و حق الیقین را به عربی ترجمه کرد؛ سیدمحمدباقر هندی هر دو کتاب را به اردو برگرداند؛ سید مقبول احمد در سال 1338 ق حلیة المتقین را به اردو ترجمه کرد؛ ریاض القلوب برگردانِ اردویی حیات القلوب است که محمد واجد علی شاه آن را ترجمه کرده است.
شاگردان مجلسی
علامه مجلسی شاگردان بسیاری پرورد. افزون بر توفیقات بسیار، از مواهب بزرگ او اقبال طالبان علوم دینی به درسآموزی نزد وی و حضور در حلقه تدریسش بود. صا حب ریاض العلماء شاگردان او را بالغ بر هزار تن، و سید نعمت اللّه جزایری، شاگرد و همکار مجلسی، شماره شاگردانش را بیش از هزار دانسته است و این خود از اهتمام دانشمندان آن روزگار در بهره بردن از مجلسی خبر میدهد. از اجازات متعدد او به افراد مختلف دانسته میشود که او در شاخههای گوناگون دانشهای دینی تدریس میکرده و حوزه درسی وی از سال 1070 ق تا پایان عمر مجلسی، به مدت چهل سال، مبرّزترین حلقه علمی اصفهان به شمار میرفته است. او از میان حاضران در جلسات درسش، کسانی را که آمادگی بیشتری داشتند، برای همکاری در فعالیتهای تألیفی و پژوهشی فرا میخواند و حتی تسهیلاتی برای آنها فراهم میساخت. محدث نوری 49 نفر از شاگردان زبده او را معرفی نموده است که از این شمارند: سید نعمت اللّه جزایری، سیدمحمدصالح خاتون آبادی، سیدمحمدحسین خاتون آبادی، ملا محمد علی اردبیلی، ملا عبد الله افندی، میرزا محمد مشهدی و ملا عبد الله بحرانی
بحارالانوار
در میان اثار مجلسی بحارالانوار جایگاهی ویژه دارد و جاودانگی مجلسی بیشتر مرهون همین کار اوست. اگر ادعا کنیم که بحار معرّف تواناییها، گستره و دیدگاههای علمی مجلسی است، گزاف نگفتهایم. نام کامل کتاب چنین است: بحارالانوار الجامعة لدُرَرِ اخبارِ الائمةِ الاطهار (=دریاهای نور، دربردارنده گوهرهای احادیث امامانِ پاک). این جامع بزرگ حدیثی، از بزرگترین و نامورترین دانشنامههای حدیثی شیعه است که به لحاظ تنوع مباحث، آن را باید از مقوله آثار دائرة المعارفی دانست. این کتاب به سبب ذکر مأخذ روایات، پژوهشهای گوناگونِ کلامی، تاریخی، فقهی، تفسیری، اخلاقی، حدیثی و لغوی مولف، طبقهبندی نسبتا کاملِ موضوعی، شرح و بیان بسیاری از روایات، و نیز در بر گرفتنِ شماری از نسخههای نایابِ کتابهای مولفانِ پیشین شیعه و با توجه به اعتبار علمی مجلسی، همواره مورد توجه بوده است.
انگیزه تالیف بحارالانوار
مجلسی در مقدمه بحارالانوار فلسفه نگارش بحار را بیان کرده است. نخست آنکه به اعتقاد او دانشِ سودمند تنها از آبشخور «وحی» به دست میآید و این دانش در قرآن و احادیث خاندان پیامبر صلیاللهعلیهوآلهوسلم نهفته است. دوم آنکه بسیاری از نوشتههای اصحاب امامیه دور از دسترس مانده یا مفقود شده است و جستن و فراهم آوردن آنها در یکجا ضروری است. سوم آنکه نسبت به آینده نیز نگرانی وجود دارد و بیم آن میرود که بار دیگر این نوشتهها پراکنده و ناپدید شوند.
بحارالانوار از نگاه دیگران
درباره بحارالانوار اظهار نظرهای موافق و مخالف بسیاری شده است. به نظر شیخ حر عاملی موضوعبندی نیکو و نیز شرح مشکلات اخبار از ویژگیهای بارز این اثر بزرگ است. محدث نوری بر این نکته که مجلسی در بحار به شرح و بیان احا دیث، و چه بسا تهذیب و تحقیق درباره آنها پرداخته، توجه داده و گفته است که بسیاری از نکات آن در کتابهای دیگر یافت نمیشود. در الذریعه نیز این ادعا آمده است. از سوی دیگر برخی از علما از جهاتی نسبت به بحارالانوار انتقاد داشتهاند که بیشتر مربوط به دو موضوع است: یکی وجود روایات ضعیف و دیگری وجود برخی از شرحهای مشکلآفرین که با شتابزدگی فراهم آمده و مانند دیگر شروح حدیثی کتاب ژرف و عالمانه نیست. علامه طباطبایی در یکی از حواشی خود بر بحارالانوار فرموده است که مجلسی چون بر مباحث فلسفی احاطه کافی نداشته، در شرح برخی اخبار غامض دچار خطا شده است. برخی نیز گفتهاند که هدف مجلسی از نوشتن بحار، حفظ آثار شیعه و گردآوری آنها در یک مجموعه موضوعی بوده است. در نگاه این گروه بحار چون کتابخانهای جامع است که طبعا هرگونه اثری در آن یافت میشود.
مجلسی و فعالیتهای اجتماعی
علامه مجلسی عالمی دینی بود که عرصه نشر تعالیم شیعی، ترویج آداب و سنتهای دینی، باز گفتن دیدگاههای خود درباره نحلهها و فرقههای منحرف از دین، سامان دادن یکی از بزرگترین جوامع حدیثی شیعه و امر به معروف و نهی از منکر را میدان فعالیت خود قرار داد. او افزون بر همه اینها برخی مناصب رسمی دین را که بنا بر آموزههای دینی بر دوش فقیه نهاده شده، در بخش پایانی عمر خود تصدی کرد. اقامه نماز جمعه و شعایر دینی، نهی از منکراتی چون شرابخواری، مبارزه با جریانات افراطی تصوف، و امر کردن پادشاهان به اجرای عدالت در دوران شیخ الاسلامی و...، از جمله فعالیتهای اجتماعی او به شمار میرود.
منبع:ماهنامه گلبرگ - 1381 - شماره 32/خ
