نوک زبانم است ؟!

(آسيب شناسي حفظ قرآن کريم )

پس از آنکه قرآن آموز به حفظ قرآن کريم پرداخت ، لازم است با يک برنامه منظم به ارزيابي آيات حفظ شده و ترميم ضايعات زودرس فراموشي، همت گمارد .
آنچه در تمرين و ارزيابي حفظ قرآن کريم مهم است ، جايگاه آن در ترميم فراموشي و استحکام آيات در ذهن مي باشد . ذهن انسان هنگام حفظ آيات قرآن کريم مانند يک رايانه عمل نمي نمايد تا دريافتي را دقيقاً بازپس دهد . فزاينده هاي مغز آدمي به گونه اي خاص و ناشناخته ، در دريافت اطلاعات تغييراتي را ايجاد مي کند . ممکن است آياتي که حفظ شده اند در اثر عدم توجه هنگام حفظ يا رعايت نکردن ساير شرايط حفظ ، در ذهن جايگزين نشود ؛ لذا قرآن آموز در بازيابي آيات در ذهن ناتوان است .
نوک زبانم است !
جمله آشنايي است که در کلاسهاي حفظ بسيار شنيده مي شود .نوآموز چيزي را مي داند ، ولي نمي تواند آن را به ياد آورد . در واقع قسمتي از آيات در محلي از ذهن قرار داده شده اند که قابل دستيابي نيستند ؛ گويي در ذهن شکافي ايجاد شده و آيات حفظ در داخل آن افتاده است . شيوه هاي متنوع تمرين ، آزمون و ارزيابي ، به ترميم ضايعات زودرس و ديررس فراموشي
مي پردازد .
در حفظ قرآن کريم با سه روش به ارزيابي حفظ پرداخته مي شود :
الف )يادآوري ؛ ب )بازشناسي ؛ ج )بازآموزي .
در اين مقاله به بررسي اين سه روش مي پردازيم :

الف )يادآوري :
/

در اين آزمون معمولاً از نوآموز خواسته مي شود آياتي را که حفظ نموده است ، عيناً و پشت سر هم قرائت کند . اين نوع يادآوري به نام يادآوري زنجيره اي معروف است که در آن زنجيره کلمات و آيات يک سوره به همان ترتيبي که حفظ شده اند ، يادآوري مي شوند .
در روش هاي متداول در کشور ، يادآوري زنجيره اي به تنهايي مورد استفاده قرار مي گيرد . هنگامي آيات يک سوره زنجيروار به ياد مي آيند که به طور کامل و صحيح در ذهن جاي گرفته باشند . چنان چه بنا به علل نامعلومي تمام يا قسمتي از آيات قابل دستيابي نباشند ، در روش يادآوري زنجيره اي ، يادآوري نمي شوند ؛ گويي که اساساً عمل حفظ صورت نگرفته است .
براي به حداقل رسانيدن احساس ناخوشايند فراموشي در حافظان قرآن کريم يادآوري ياري شده را پيشنهاد مي کنيم . در يادآوري ياري شده ، انواع نظام ها و ابزارهاي حافظه اي ، يا سرنخ ها به کمک حافظه مي شتابند تا کيفيت و کميت بازيابي و يادآوري هرچه بيشتر افزايش يابد . از جمله اين نظام ها مي توان کلمات سرنخ ، قافيه پردازي ، توالي حروف الفباي ابتدا و انتهاي آيات ، کوتاه سازي (مخفف سازي ) ، روش مکان ها و تصويرسازي ذهني را نام برد .
بنابراين آن چه که نوآموز با کمک ابزارهاي ياري رسان به ياد مي آورد يادآوري نام دارد .مربيان محترم مي بايست براي هر نوآموز ، ميزان يادآوري بر حسب تعداد کلمه يا آيه در زمان معين را به دست آورند ، تا بر اساس آن ميزان آيات حفظي را براي او تنظيم نمايند .
در يک پژوهش چند آيه از قرآن کريم به فراگيران ارائه شد . بعد از حدود بيست دقيقه ،آزمون يادآوري زنجيره اي صورت گرفت . چهارده نفر از فراگيران به طور کامل آيات حفظ شده را به ياد آوردند . در تحليل عدم يادآوري توسط شش نفر باقي مانده ، دو نظر وجود داشت : اولاً فراگيران مذکور اصلاً آيات ارائه شده را حفظ نکرده اند و ثانياً فراگيران مذکور آيات را حفظ کرده اند ،لکن در هنگام آزمون موفق به يافتن آن در ذهن نشده اند .
براي اين دسته از فراگيران ، تدبير مناسبي اتخاذ شده است و آن بازشناسي آيات قرآن کريم است .

ب )بازشناسي :

بازشناسي آيات قرآن کريم عبارت از انتخاب آيه مورد سؤال در ميان آيات ارائه شده است .در پژوهش بالا براي شش نفري که يادآوري مناسبي نداشتند ، عمل بازشناسي تجربه مي شود . براي بازشناسي يک آيه ، چند آيه به نوآموز ارائه مي شود تا او بتواند آيه صحيح را در ميان آنها پيدا کند . سؤالات تستي داراي مبناي بازشناسي مفاهيم آموخته شده است . به طور کلي هنگامي که نوآموز در يادآوري آيات قرآن کريم با مشکل مواجه شد . بلافاصله مي بايست شرايطي فراهم کرد تا او بتواند آيه مورد نظر را در ذهن خود بجويد ؛ لذا به صورت تستي چند آيه به او ارائه مي گردد . در اين حال درصد موفقيت نوآموز در بازشناسي و يادآوري افزايش بسياري مي يابد .
جايگاه اصلي بازشناسي در حفظ قرآن کريم ، هنگامي است که يادآوري موفقيت آميز انجام نشود .از شيوه هاي مؤثر ديگر بازشناسي مي توان از سؤالات دو گزينه اي صحيح يا غلط و سؤالات با جاي خالي نام برد .
توجه مربيان عزيز را به اين نکته جلب مي نماييم که همواره بازشناسي را بعد از يادگيري ناموفق به کار گيرند و به هيچ عنوان بدون انجام يادآوري مورد استفاده قرار ندهند ؛زيرا استفاده از بازشناسي به تنهايي ، فراگيران را در يادآوري ضعيف مي کند .
با وجود تمامي تمهيداتي که در خصوص يادآوري و بازشناسي آيات قرآن کريم انديشيده ايم ، ممکن است درصد کمي از فراگيران نتوانند به راحتي آيات مورد حفظ را يادآوري کنند يا بازشناسند .
جمله «اين نوآموز نمي تواند قرآن کريم را حفظ نمايد » را نبايد براي هيچ کس به کاربرد ،بلکه صحيح تر اين است که بگوييم : «بعضي فراگيران به سختي مي توانند آيات حفظ شده را از ذهن خود بازيابي کنند » .
براي نوآموزاني که يادآوري و بازشناسي مناسبي از آيات قرآن کريم نداشته اند ، مرحله ي ديگري از مدد رساني را پي مي گيريم تا بلکه با اين روش بتواند آيه مورد نظر را در انبار ذهن خود پيدا کند و آن بازآموزي است .

ج )بازآموزي :

اگر نوآموزي در يادآوري و بازشناسي آيات قرآن کريم دچار مشکل شد ، مي بايست با انجام عمليات بازآموزي نشان داد که تا چه مرحله ؛ اول آيات مذکور را حفظ کرده است .براي انجام بازآموزي به روش صحيح ، بايد زمان حفظ شدن همان تعداد آيه را ، در مرحله ي اول داشته باشيم . لذا با مقايسه زمان حفظ مرحله ي دوم با مرحله ي اول ، مي توان اظهار نظر نمود که نوآموز در مرحله ي اول تا چه حد به حفظ آيات پرداخته است .
اگر زمان حفظ در مرحله ي دوم ، بيشتر يا مساوي مرحله اول بود ، نشان گر اين موضوع است که نوآموز در مرحله ي اول به حفظ آيات نپرداخته است ؛ اما چنان که زمان حفظ در مرحله ي دوم کمتر از مرحله ي اول باشد ، مؤيد اين مطلب است که نوآموز در مرحله ي اول آيات مربوطه را حفظ نموده ، لکن قابل دسترسي نبوده است . بنابراين با انجام بازآموزي ، در واقع حفظ قرآن کريم کامل مي شود .
برگرفته از :اصول و روش هاي حفظ قرآن کريم ، محمد علي سليماني ، ص 101.
منبع: ماهنامه قرآني ،آموزشي نسيم وحي،شماره 8 /س