عالمان حوزه‌ی علمیه‌ی قم در عصر صفویه و قاجاریه

با آنکه حوزه‌ی قم از سده‌ی هفتم تا نهم رو به افول نهاده بود، اهمیت مذهبی قم و اصالت و قدمت حوزه‌ی علمیه‌ی آن و ریشه دار بودن علمای شیعه در این شهر مانع فروپاشی یکباره و زوال کامل این حوزه شد.

تعداد کلمات 3858/ تخمین زمان مطالعه 20 دقیقه

نویسنده: اسماعیل باغستانی

حمایت‌های کمابیش مداوم صفویان از علما و مذهب شیعه، که از عوامل رشد و رونق حوزه‌های شیعی در قزوین و اصفهان بود، می‌بایست شامل قم، باسابقه ترین شهر شیعی ایران، نیز شده باشد. صرف نظر از مدرسه‌ی فیضیه که تا اواخر قرن یازدهم با نام مدرسه‌ی آستانه شناخته می‌شد، تقریباً در سرتاسر دوره‌ی صفوی علمای شیعه ولو برای مدتی معین در قم اقامت و احتمالاً تدریس کرده‌اند. از جمله‌ی آنان این دانشمندان در خور ذکرند: بهاءالدین عاملی؛ (1) مولی حاج حسین یزدی، از شاگردان بزرگ بهاءالدین عاملی، متکلم و ریاضی دان که شرحی مفصّل بر تجرید خواجه نصیرطوسی نوشت و در اواخر عمر در مدرسه‌ی معصومیه‌ی قم تدریس می‌کرد؛ (2) صدرالدین شیرازی مشهور به ملاصدرا؛ (3) فیض کاشانی (متوفی 1091) که به گفته‌ی خود (4) هشت سال در قم نزد صدرالدین شیرازی به تلمذ و ریاضت پرداخت؛ ملاعبدالرزاق لاهیجی (متوفی 1072) شاگرد و داماد صدرالدین شیرازی و یکی از بزرگ ترین متکلمان چهار قرن اخیر، بلکه یکی از محقق ترین متکلمان دوره‌ی اسلامی، نویسنده‌ی کتاب‌های معروف شوارق الالهام و گوهر مراد، که اصلاً اهل لاهیجان بود ولی به سبب اقامت طولانی در قم به قمی مشهور شد. او در مدرسه‌ی معصومیه‌ی قم مَدرَسی خاص داشت؛ (5) مولی محمدطاهر قمی (متوفی 1098) از مشایخ اجازه‌ی علامه مجلسی. (6) وی شیخ الاسلام قم بود و در آن شهر به اداره‌ی امور مذهبی مردم اشتغال داشت و کتاب‌های متعددی در کلام و حدیث و نقد تصوف نوشت؛ (7) قاضی سعید قمی (متوفی 1107) نویسنده‌ی شرح معروف بر التوحید ابن بابویه که آثاری چون رساله‌ی ششم از کتاب الاَربَعینیّات لِکشفِ انوارِ القُدسیّات خود را تحت عنوان الاَنوارُ القُدسیة فی تحقیقِ الهَیولی و الصُّورة و النَّفسِ و فوائِدَ اُخَر در محرّم 1085 (8) و رساله‌ی هفتم آن را تحت عنوان المَقَصدُ الاَسنی فی تحقیقِ ماهیّة الحرکة و وجودِها در 1088 (9) در قم به اتمام رساند؛ صدرالدین، فرزند مولی محمدطاهر قمی، که او نیز در علم کلام تبحر داشت و در قم در مدرسه‌ی معصومیه تدریس می‌کرد؛ (10) میرزاحسن لاهیجی (متوفی 1121)، فرزند ملاعبدالرزاق لاهیجی، که مانند پدرش حکیم و متکلمی بزرگ بود. وی در قم زاده شد و همانجا تحصیل و تدریس و تألیف کرد و در همان شهر درگذشت؛ (11) مولی فخرالدین ماوراءالنهری که معاصر شاه عباس دوم بود. وی که از مذهب اهل سنت به مذهب شیعه گرویده بود از ماوراءالنهر به قم آمد و در همان جا ساکن شد و نزد علمای قم درس خواند. وی آثاری نیز دارد.(12)

در قرن سیزدهم نیز شماری از عالمان در قم به فعالیت علمی اشتغال داشتند که مهمترین و مشهورترین آنان شیخ ابوالقاسم قمی (متوفی 1231)، معروف به میرزای قمی، است. وی از شاگردان مبرِّز وحید بهبهانی بود و از جاپلق، که پدرش در آنجا ساکن شده بود، به قم مهاجرت کرد و در آنجا به تدریس و تألیف پرداخت. زنوزی، که در زمان حیات میرزای قمی کتاب خود را نوشته، از او به عنوان عالم فاضل کامل مجتهد و ماهر در علم اصول فقه یاد کرده و کتاب القوانین المحکمه‌ی او را، که تألیف آن در آخر ربیع الثانی 1205 در قم به پایان رسید، ستوده است. (13) از نوشته‌ی زنوزی معلوم می‌شود که این کتاب در زمان حیات مؤلفش شهرت داشته و بی سبب نیست که بعدها یکی از کتب معتبر درسی در حوزه‌های علمیه شده است. (14) میرزای قمی در فقه نیز کتاب‌ها و رساله‌های بسیار دارد از جمله غنائم الایام و جامع الشتات. وی در دوران اقامت در عتبات عراق، شاگردان متعدد مشهوری داشت از جمله ملااحمد نراقی، سیدعبدالله شُبَّر و سیدمحمدجواد عاملی، صاحب مفتاح الکرامه.(15)زنوزی، که در زمان حیات میرزای قمی کتاب خود را نوشته، از او به عنوان عالم فاضل کامل مجتهد و ماهر در علم اصول فقه یاد کرده و کتاب القوانین المحکمه‌ی او را، که تألیف آن در آخر ربیع الثانی 1205 در قم به پایان رسید، ستوده است. بسیاری از شاگردان قمی، این شهر را ترک کردند و به مراکز علمی فعال تر، و از همه مهم تر، نجف، رفتند. با این حال، او در دوران اقامت خود در قم موجب رونق بیشتر علمی قم گردید و حضور او به تداوم رشته‌ی تعلیم و تعلم دینی در قم انجامید.

از کسانی که در حیات و نیز پس از مرگ میرزای قمی در قم به فعالیت علمی پرداخته‌اند از این افراد می‌توان نام برد: محمدتقی برغانی (متوفی 1263) (16) که مدت‌ها در قم نزد میرزای قمی تحصیل کرد؛ (17) سیدجواد فاطمی قمی (متوفی 1303) از فقهای دانشمند مقیم قم که در نجف نزد شیخ انصاری درس خوانده بود و در قم ریاست دینی شهر را برعهده داشت؛ (18) شیخ ابوالقاسم قمی (متوفی 1353) از مشاهیر علمای قم که با بیشتر علوم آشنایی داشت و آنها را تدریس می‌کرد.(19) محمدتقی بیک ارباب قمی، مؤلف تاریخ دارالایمان قم در اواخر عهد ناصرالدین شاه قاجار، از برخی علمای آن عصر قم نام برده است، از جمله حاجی ملامحمد صادق که او را از علمای نافذالحکم معرفی کرده، شیخ محمدحسن که در علم معقول و منقول سرآمد بوده، میرزاحسن، آقاسید عبدالله، آخوند ملاعلی و حاج آقا جلال امام جمعه و میرزاابوالقاسم شیخ الاسلام، نواده‌ی میرزای قمی. (20) از علمای اواخر دوره‌ی قاجاری حاج سیدصادق قمی (متوفی 1338)، از درس آموختگان حوزه‌های عتبات و حاج میرزا محمد ارباب قمی، شاگرد میرزا حبیب الله رشتی و آخوند خراسانی و از استادان شیخ عباس قمی و مؤلف چند کتاب و نیز مصحح کتاب‌هایی چون الغیبه نعمانی (چاپ1318) و اثبات الوصیّه (چاپ 1320) بوده‌اند.(21)

پی نوشت‌ها:
1. ر. ک. مدرسی طباطبائی، ص 128، نیز ر. ک. دانشنامه‌ی جهان اسلام، ذیل مدخل.
2. افندی اصفهانی، ج 2، ص 195-196، 453-452.
3. صدرالدین شیرازی، مقدمه‌ی نصر، ص پنج – شش.
4. فیض کاشانی، ص 151.
5. نصرآبادی، ص 226؛ منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، ج 1، ص 272؛ افندی اصفهانی، ج 3، ص 114.
6. ر. ک. مجلسی، ج 110، ص 131-129.
7. ر. ک. نصرآبادی، ص 238؛ افندی اصفهانی، ج 5، ص 111.
8. ر. ک. قاضی سعید قمی، ص 195.
9. ر. ک. همان، ص 211.
10. جزایری، ص 142.
11. ر. ک. قزوینی، ص 111؛ افندی اصفهانی، ج 1، ص 207-208؛ منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، ج 3، ص 219.
12. ر. ک. افندی اصفهانی، ج 4، ص 331-332.
13. ر. ک. روضه‌ی 4، قسم 1، ص 523.
14. ر. ک. دانشنامه‌ی جهان اسلام، ذیل «تعلیم و تربیت».
15. برای تفصیل ر. ک. میرزای قمی، ج 1، مقدمه‌ی تبریزیان، ص 48-49.
16. ر. ک. دانشنامه‌ی جهان اسلام، ذیل «برغانی، آل».
17. ر. ک. امامی خوئی، ج 1، ص 314- 315.
18. ر. ک. همان، ج 1، ص 363-364.
19. ر. ک. همان، ج 1، ص 222-223.
20. ر. ک. ارباب قمی، ص 30-31.
21. دانشوران قم، ص 121-122، ص 125-126.
منبع: عباس رضوی و [دیگران ...]؛ (1390)، حوزه‌‌ی علمیه (تاریخ، ساختار، کارکرد)، تهران: نشر کتاب مرجع، چاپ اول.