فضائل و رذائل اخلاقي در حديث جنود عقل و جهل

شناخت فضائل و رذائل اخلاقي در حديث جنود عقل و جهل:

در اصول کافي سماعه روايت مي کند که با عده اي از دوستان امام ششم که در محضرشان حضور داشتيم درباره عقل و جهل صحبت به ميان آمد آن حضرت فرمود لشکريان عقل و جهل و فضائل و رذائل اخلاقي را بشناسيد تا آگاه شويد چه صفاتي فضائل اخلاقي و چه صفاتي رذائل اخلاقي است، تا صفات رذائل را که همان لشکر جهل است، از خود دور ساخته و صفات فضائل اخلاقي را که همان لشکر عقل است، در خود ايجاد نمائيد و هدايت شويد. سماعه عرض کرد: يابن رسول الله فدايت شوم غير از آنچه از شما استفاده کرده ايم چيزي نمي دانيم شما بيان فرمائيد لشکر عقل و لشکر جهل کدامند. آن حضرت فرمود: خداوند عقل را از نور خود آفريد و او اولين مخلوق روحاني است و از سمت راست عرش آفريده شده است. سپس به او فرمان داد دور شو، دور شد پيش بيا پيش آمد خداوند فرمود تو را با عظمت نور خود آفريدم و بر تمام خلق خود گراميت داشتم سپس جهل را از دريائي شور و ظلماني آفريد و به او دستور داد دور شو دور نشد، پيش بيا نيامد، فرمود: خودپرستي و خودخواهي کردي نفرين بر تو باد سپس خداوند براي عقل هفتاد و پنج لشکر که همان صفات و فضائل اخلاقي است و در سرشت و فطرت انساني است قرار داد و چون جهل آنچه را خداوند به عقل کرامت کرده بود، مشاهده کرد، دشمني او را در دل گرفت و عرض کرد خداوندا عقل هم مخلوقي است چون من که او را آفريدي و کرامت بخشيدي و تقويت نمودي و من نقطه مقابل و ضد او هستم و در برابر او قوت و نيروئي ندارم. خداوند همان اندازه لشکري که به عقل داده بود، به جهل نيز عطا کرد. و فرمود اگر معصيت مرا بنمائي تو را از رحمت خود دور سازم. اينگونه بود که خداوند هفتاد و پنج لشکر به عقل مرحمت فرمود و هفتاد و پنج لشکر به جهل و فهرست هرکدام از لشکر عقل و جهل را بيان فرمود:
جدول هفتاد و پنج لشکر عقل و هفتاد و پنج لشکر جهل که پيشواي ششم امام صادق (ع) بيان فرموده، به قرار زير است:

لشکريان عقل يا فضائل اخلاقي انسان

1- نيکوکاري و خيرخواهي وزير عقل
2- ايمان به خدا و آرامش روح
3- تصديق حق و حقيقت
4- اميدواري به حق
5- عدل و داد
6- رضا و خوشبيني
7- شکر و سپاسگزاري
8- آرزوي ترقي و تکامل
9- توکل به خدا
10- محبت و رحمت
11- علم و دانش
12- رأفت و شفقت
13- فهم و زيرکي
14- عفت و پارسائي
15- زهد و دل شستن از دنيا
16- خوشخوئي و مدارا کردن
17- بيم و ترس از خدا
18- تواضع و فروتني
19- سکينه و آرامش
20- حلم و حوصله
21- خاموشي و کم گوئي
22- پذيرش حق و عدالت
23- يقين
24- صبر و شکيبائي
25- عفو گذشت
26- غنا و چشم نداشتن به مال مردم
27- فطانت و متوجه امورات بودن
28- حافظه قوي و يادآوري
29- عاطفه و مهرباني
30- قناعت و اندازه نگه داشتن
31- مواسات و کمک رساني به ديگران
32- وفاي به عهد
33- فرمانبرداري و اطاعت الهي
34- خضوع و خشوع به درگاه الهي
35- سلامت نفس
36- محبت و مودت به يکديگر
37- راستي و راستگويي
38- حق گوئي و حق خواهي
39- امانتداري و درستي
40- اخلاص در عمل
41- شهامت و شجاعت
42- دوستي و محبت به ديگران
43- زيرکي و خوش فهمي
44- مدارات و سازش
45- حفظ آبروي ديگران
46- نماز و نيايش به درگاه الهي
47- روزه و کم خوري
48- جهاد و کوشش در راه خدا
49- حج و اجابت دعوت خدا
50- راز و حرف ديگران نگهداشتن
51- حفظ حقوق پدر و مادر
52- با حقيقت بودن
53- به خوبي دعوت کردن
54- حفظ و نگهداري خود از عمل زشت
55- تقيه و نگهداري عقيده از دشمن
56- انصاف و جوانمردي
57- خوش زباني و خوش روئي
58- نظافت و پاکيزگي
59- حياء و شرم
60- ميانه روي و اقتصاد
61- سهولت و آساني کار
62- برکت و توسعه در نعمت
63- عافيت و سلامتي
64- اتقان و محکمي کار
65- حکمت و صلاح انديشي
66- سکينه و وقار
67- سعادت و خوشبختي
68- توبه و پشيماني
69- استغفار و طلب آمرزش
70- احتياط و محافظه کاري
71- دعا و درخواست از خدا
72- خرمي و مسرت خاطر
73- خوشدلي و شادي
74- الفت و درستي
75- سخاوت و بخشش

لشکريان جهل يا رذائل اخلاقي انسان

1- شرارت و بدخواهي وزير جهل
2- کفر و پريشاني
3- انکار حق و حقيقت
4- نااميدي به حق
5- ظلم و ستم
6- نارضايتي و بدبيني
7- کفران نعمت
8- يأس و نوميدي به ترقي و تکامل
9- حرص و آز به دنيا
10- بي مهري و نامهرباني
11- جهل و ناداني
12- شقاوت و قساوت
13- کودکي و حماقت
14- بي حيائي و بي بندوباري
15- حب دنيا و دنياپرستي
16- بدخوئي و بدرفتاري
17- بي اعتنائي به فرمان خدا
18- تکبر و خودخواهي
19- اضطراب و تشويش
20- بي حوصلگي و برافروختگي
21- پرگوئي و پرحرفي
22- سرکشي از حق و عدالت
23- شک و ترديد
24- جزع و بي تابي
25- انتقام جوئي و بازخواست
26- فقر و چشم داشت به مال مردم
27- کودني و بي توجهي به امورات
28- فراموشي و نسيان
29- بي علاقگي و نامهرباني
30- حرص و بي حساب خرج کردن
31- منع کمک به ديگران
32- پيمان شکني
33- نافرماني و معصيت پروردگار
34- گردنکشي و بي اعتنايي به پروردگار
35- ماجراجوئي
36- بغض و بدخواهي به يکديگر
37- کژي و دروغگوئي
38- باطل گوئي و بيهوده طلبي
39- خيانت و نادرستي
40- رياکاري در عمل
41- سستي و تنبلي
42- دشمني و خصومت به ديگران
43- کندذهني و نفهمي
44- ناسازگاري و آشوبگري
45- غيبت کردن و آبروريزي
46- بي نمازي و کناره گيري از خدا
47- افطار و شکم پرستي
48- فرار و گريز از جهاد در راه خدا
49- نرفتن به حج و بي اعتنايي به خدا
50- سخن چيني و خبرسازي
51- گرامي نداشتن والدين و حق نشناسي به پدر و مادر
52- رياکاري
53- به زشتي و بدي دعوت کردن
54- بي باکي و تظاهر به منکرات
55- اشاعه اسرار و بي پروائي
56- بي انصافي و ناجوانمردي
57- بدزباني و درشتخوئي
58- کثافت و آلودگي
59- بي حيائي و دريدگي
60- تجاوز از حد و بي بندوباري در مصرف
61- سختي و صعوبت کار
62- بي برکتي و کمبودي در نعمت
63- بلا و گرفتاري
64- ظاهرسازي و سست کاري
65- بي حکمتي و بي فکري
66- ناآرامي و شتابزدگي
67- شقاوت و بدبختي
68- اصرار به گناه و بي اعتنائي
69- غرور و تبرئه از گناه
70- بي احتياطي و سبک مغزي
71- تکبر و بي اعتنائي به خدا
72- بي نشاطي و دلمرده بودن
73- حزن و اندوه و آزردگي
74- تفرقه و نفاق و دشمني
75- بخل و لئامت
اين هفتاد و پنج لشکر از فضائل و خصلتهاي عقل است نتيجه روشني و نورانيت است و 75 لشکر از رذائل جهل است که نتيجه ي تاريکي و تيرگي دل است و اگر در انسان عقل روشن شد و عملکرد انساني کامل و داراي فضائل و کمالات و داراي عمل صالح مي گردد و به کمال واقعي خود مي رسد و سعادت دو دنيا نصيبش خواهد گرديد. و اگر جنود جهل بر انسان غلبه کرد، سراسر زندگي او حيواني و شيطاني و پر از شر و شور براي خود و ديگران است (خسر الدنيا و الآخره) و اين جنود عقل جمع نمي شود مگر در انبياء و اوصياء و مؤمنين که خداوند امتحان و آزمايش کرده باشد و قلب آن را به ايمان واقعي و اما ديگران ممکن است بعضي از جنود عقل را داشته باشند و بعضي از جنود جهل را و به هر اندازه که جنود عقل برتري بر جنود جهل داشته باشد به همان اندازه فضائل و کمالات و امتيازات بيشتري در انسان پيدا مي شود.

پي نوشت ها:

1- کافي ج 1 صفحه 23.

منبع: مقاله ي فضائل و رذائل اخلاقي در حديث جنود عقل و جهل
/خ