اساطیر مرگ در کیش زرتشتی (قسمت دوم)

آثار بازمانده از نوشتگان ایران کهن

چکیده:
پیروزی نیکان و کنده شدن شراهریمن. «دین» که دانش هرمزد است و همواره خواهد بود. در گیتی کیومرث نخستین پذیرنده دین است و برای فرزندانش بهترین آن است که دین را برگزیند. نخستین دفاع هرمزد سرودن کلام دین بصورت موجز و نمادین بود و فرجامین آنها نیز همان رواج و قدرت یافتن دین است.

تعداد کلمات: 1000 کلمه / تخمین زمان مطالعه: 5 دقیقه

نویسنده: کتایون مزداپور

زادن آدمی که ضرورت مرگ را در پی دارد، معادل رستگاری عالم و آدم است. در تازش اهریمن نیز آخرین مقاومتی که از آفریدگان هرمزد در برابر «دیوان تازان و کوبان» که به آفرینش نیکو در تاختند، زنده ماندن و پایداری کیومرث بود همان، ص 8). روانی بیمار گاو یکتا آفریده (پهلوى: ewag - dad ) را، که زندگانی جانوری است، پس از این حمله چاره ای و کاری جز گلایه از آفرینش خویش نبود همان، ص ۱۹) و سپس نقش فرودست پذیرفت. اما کیومرث با پذیرفتن «دین» (همان، صص ۲۰۵ - ۲۰۴ )
و گزیدن خیر هرمزدی بر شتر اهریمنی، برگ برنده و آخرین ابزار است برای :
1-«بوی» نام نیروی ادراک و احساس آدمی است (بهار، ۱۳۷۶، ص ۷۵)
۲- «خرد همه آگاه» به معنای «علم مطلق» است.
۳- «دروج» ماده دیو و تأثیر دیوی و همچنین نام عام و کلی برای دیوان و نیز اهریمن است.

پیروزی نیکان و کنده شدن شراهریمن. «دین» که دانش هرمزد است (همان، ص ۱۵۳)، از آغاز بوده است (همان، ص ۳۲) و همواره خواهد بود. در جهان مینوان، نخست امشاسپند بهمن (همان، ص ۲۰۴) که نماد اندیشه نیک است آن را پذیرفت. در گیتی کیومرث نخستین پذیرنده دین است و برای فرزندانش بهترین آن است که دین را برگزیند. نخستین دفاع هرمزد (همان، ص ۳۴) سرودن کلام دین بصورت موجز و نمادین بود و فرجامین آنها نیز همان رواج و قدرت یافتن دین است. گزیداری دین به معنای انتخاب دانسته و آگاهانه خیر و نیکی بر شر و بدی است.

چنین گزیداری و انتخابی «که دیوی را از ایزدی جدا و آشکار می کند (همان، ص ۱۵۳ )دفاع نهایی و فرجامین است و «آگاهی پرهیزگاران» (همان، ص ۱۵۱ و ص ۱۲۱ و ص ۱۱۰).
گزینش آدمی به هنگامی که زاده شدن در گیتی و جهان مادی و آمدن از عالم مینوان را به این دنیای خاکی اختیار میکند، نخست با تکیه بر «خرد همه آگاه» و علم مطلق هرمزد است (همان، ص ۷۳۴) که فروهر مردم را از آن برخوردار کرده بود، و دوم با اراده و اختیار صورت گرفته است و آگاهی از رنجی که زادن و مرگ ناگزیر برایش به ارمغان خواهد آورد. وجه داستانی از این اندیشه بصورت شهادت در داستانهای تاریخی اساطیری ایران پدیدار می گردد و وجه فلسفی /دینی آن در نوشته های پهلوی و زرتشتی باز مانده است.

بیشتر بخوانید : مهر در شاهنامه فردوسی

در شاهنامه، نخستین حادثه در زمان شاهی کیومرث روی می دهد و آن قتل سیامک، فرزند نوجوان کیومرث است به دست دیو سیاه (جلد یکم، صص ۲۹-۲۰). در طرح این داستان قداستی هست که پیام آوری سروش، چه برای ضرورت کیهانی اقدام سیامک به جنگ با دیوبچه (همان، ص ۲۰) و چه خواستن کین سیامک (همان، ص ۲۱، بیتهای ۵۱ - ۴۶)، از آن سخن میگوید. الگوی قتل سیامک در داستان سیاوش نیز تکرار می شود و این دو قتل به شهادت می مانند: اعتراضی آگاهانه و کشته شدن در عین بیگناهی و عصمت. سایه همین شهادت را در چند داستان دیگر شاهنامه، با آشکال گوناگون، می توان دید، اما آمدن دو نمونه بارز آن، یکی در همان آغاز داستانهای شاهنامه و دیگری در پیوند با کیخسرو، که شاه زنده و جاویدان است، همان مایه و مضمونی را نمایان می سازد و بیان می کند که در قول بندهش درباره آمدن انسان به گیتی نیز مندرج است و به چشم می خورد. گزینش آگاهانه مرگ برای دفاع و هدفی متعالی در هر دو جا، هم در داستانهای شاهنامه و هم در بندهش، دیده می شود. در این مضمون و بنمایه اساطیری فلسفی، مرگ به حیاتی متعالی و جاودانگی منتج می گردد. .
اما از سوی دیگر، بر این شالودۀ اساطیری، اخلاقی متمایز و مشخص پدید می آید. در این اخلاق، نخست نیکی از بدی مجزا و متمایز است؛ دوم این که گزینش آگاهانه و دانسته نیکی بر بدی تکلیف آدمی است. آنگاه با یاری خرد و اندیشه نیک، حمایت از هر گونه حیات، چه انسانی و چه جانوری و چه مطرح می شود. امشاسپندان و ایزدان نمادها و «خویشان» مادی و گیتی دارند که حفظ و نگاهداری آنان در دنیا به مثابه ستایش آن ذاتهای آسمانی است: مرد وزن پارسا، گوسفند یعنی جانور سودمند، و گیاه به ترتیب مایملک زمینی و خویش هرمزد و سپندارمذ و بهمن و خرداد و امرداد خوانده می شوند.
همین مایه و مضمون را در اساطیر آفرینش و فرجام گیتی در بندهش و گزیده های ) زادسپرم و دیگر مآخذ پهلوی، با زبانی کمتر داستانی و بیشتر اساطیری /دینی می بینیم. در این اساطیر، بر شالوده همان ثنویت و تمایز میان «دون» خیر و شر، فروهر مردم ۱۵ می پذیرد که به گیتی آید؛ رنج را تحمل کند و مرگ را برگزیند تا با گرویدن به دین و گزیدن آگاهانه و دانسته نیکی بر بدی در جنگ هرمزد و اهریمن، به خویشان هرمزد بپیوندد و نابودی شر اهریمنی را ممکن گرداند. در رساله پازند ائوگمدیچا (تفضلی، ۱۳۷۶، ص ۶۳) اکه مهمترین رساله زرتشتی درباره مرگ و اصلا خطابه ای برای سوگواری است، همین پنداره و تصور مشاهده می شود: «رم، پذیرم، خرسندم: رسم به گیتی، پذیرم رنج را، خرسندم به مرگ» (۱۳۶۶، ص ۲۱۱). اصطلاح «رسیدن به گیتی» به معنای زاده شدن در دنیا در زمان و روزگاری خاص و آمدن فروهر آدمی از نزد خداوند در وجود شخص است و معادل هبوط وی بر زمین است. در این زایش و مرگ دنیوی، رستگاری و نجات نهایی سرشتگی و حضور دارد. چنین مایه و مضمونی به قربانی شباهت می یابد.

اما از سوی دیگر، بر این شالودۀ اساطیری، اخلاقی متمایز و مشخص پدید می آید. در این اخلاق، نخست نیکی از بدی مجزا و متمایز است؛ دوم این که گزینش آگاهانه و دانسته نیکی بر بدی تکلیف آدمی است. آنگاه با یاری خرد و اندیشه نیک، حمایت از هر گونه حیات، چه انسانی و چه جانوری و چه مطرح می شود. امشاسپندان و ایزدان نمادها و «خویشان» مادی و گیتی دارند که حفظ و نگاهداری آنان در دنیا به مثابه ستایش آن ذاتهای آسمانی است: مرد وزن پارسا، گوسفند یعنی جانور سودمند، و گیاه به ترتیب مایملک زمینی و خویش هرمزد و سپندارمذ و بهمن و خرداد و امرداد خوانده می شوند. به همین مناسبت است که زندگانی اینان در حمایت و پرتو قداست آسمانی یزدان است. در ارداویرافنامه بخش مهمی از فهرست گناهان و ثوابهایی که برشمرده می شود، گناه نسبت به همین موجودات زنده و جاندار، و اصولأ رفتار درست و بایین پیرامون زایش و مرگ است.

ادامه دلرد..

منبع:
چند سخن ، کتایون مزداپور، به کوشش ویدا نداف ، تهران: فروهر (1389)

بیشتر بخوانید :
انسان شناسی
انسان شناسی ساخت گرا
تحول انسان شناسی در قرن بیستم