بنیاد دستنوشته های کهن (قسمت اول)

دستنویسهای قدیمی سرمایه بزرگ فرهنگهای بشری است

چکیده:
هر یک از این دستنوشته های کهن دارای تاریخچه و پیشینه ای خاص خویش است. زمان نگارش هر یک و چگونگی نگارش و مکان آن، و سپس بازنگاری و استنساخ هر یک و طرز بازماندن آن حکایتی دراز دارد که فقط گهگاهی گوشه ای از آن روشن است و اطلاعی مختصر پرتوی بر اسرار آن می افکند.

تعداد کلمات: 1042 کلمه / تخمین زمان مطالعه:5 دقیقه

نویسنده: کتایون مزداپور

دستنویسهای قدیمی یکی از سرمایه های بزرگ فرهنگهای بشری است که بویژه از نظرگاه شرایط فرهنگی جامعه زرتشتی و میراث باستانی آن، ارزش و اهمیت درجه اول دارد. برای یک کتابشناس و متخصص نسخه های خطی، یافتن کهنه کتابی باستانی ارزش و اهمیت دارد و موضوع آن از نظر وی تابعی است با درجه دوم اهمیت. اما چنین مسأله ای درباره کتابهای دینی زرتشتی طور دیگری مطرح می شود. از آنجا که هیچ مرجع و مرکز قدرتی نیست که از جامعه زرتشتی حمایت کند، فقط حقایقی که در این کتابها و نوشته ها ضبط است، تنها پشتیبان و حافظ وحدت و بازگوی سابقة تاریخی در موجودیت و هویت آن است. در ایران، این آثار و نوشته ها بخشی از فرهنگ کشور نیز هست. این ارتباط و پیوند به دو اعتبار است. یکی از لحاظ زبانی است و دیگری از نظرگاه فرهنگی.

زبان کتاب اوستا از گروه زبانهای باستانی ایرانی است و با فارسی امروزی و دیگر زبانهای ایرانی نسبت دارد. زبان اوستایی از نظر زمانی در تراز و سطح فارسی باستان، زبان کتیبه های هخامنشی است و فارسی باستان با فارسی نسبت مستقیم دارد. اما پهلوی یا فارسی میانه، فرزند فارسی باستان و مادر فارسی دری به شمار می رود. زبان پهلوی همان است که در دوران میانه زبان دینی زرتشتی بوده است و در دستنوشته های کهن زرتشتی ضبط شده است. بنا بر این، دستنوشته های کهن زرتشتی برای بررسی و مطالعه زبان فارسی و دیگر زبانهای ایران اهمیت درجه أول دارد. فزونتر آن که پیشینه تاریخی فرهنگ ایرانی با این متون وابستگی دارد و خاستگاه این آثار فرهنگ ایرانی است.

بیشتربخوانید : نگاهی به خوشنویسی و آداب و ابزار آن

هر یک از این دستنوشته های کهن دارای تاریخچه و پیشینه ای خاص خویش است. زمان نگارش هر یک و چگونگی نگارش و مکان آن، و سپس بازنگاری و استنساخ هر یک و طرز بازماندن آن حکایتی دراز دارد که فقط گهگاهی گوشه ای از آن روشن است و اطلاعی مختصر پرتوی بر اسرار آن می افکند. دست ناشناس حوادث روزگار هر یک را پدید آورده است و یکی را از میان انبوهی بسیار از نظائر خویش، حفظ کرده و به دست ما رسانده است. زمان نگارش برخی از این کتابها را تا روزگار ساسانیان می توان دنبال کرد، مثل نیرنگستان و مادیان هزار دادستان، که این دومی کتاب حقوقی عهد ساسانیان است. برخی دیگر، مثل روایت امید اشوهشتان و گزیده های زادسپرم تازه تر است.
زبان کتاب اوستا از گروه زبانهای باستانی ایرانی است و با فارسی امروزی و دیگر زبانهای ایرانی نسبت دارد. زبان اوستایی از نظر زمانی در تراز و سطح فارسی باستان، زبان کتیبه های هخامنشی است و فارسی باستان با فارسی نسبت مستقیم دارد. اما پهلوی یا فارسی میانه، فرزند فارسی باستان و مادر فارسی دری به شمار می رود. زبان پهلوی همان است که در دوران میانه زبان دینی زرتشتی بوده است و در دستنوشته های کهن زرتشتی ضبط شده است. بنا بر این، دستنوشته های کهن زرتشتی برای بررسی و مطالعه زبان فارسی و دیگر زبانهای ایران اهمیت درجه أول دارد.
بنابر این، پیشینه بازنویسیهای مکرر آنها تفاوت دارد. این دستنویسها گاهی به سفارش شخصی بزرگ به نگارش در آمده است و گاهی کاتب آن را برای خود و خانواده خود نوشته است. اما به هر حال، هر دستنویس پس از آن که نوشته شد، در طی نسلها در خانواده صاحب خود باز ماند؛ گاهی آن را به هدیه دادند بویژه در جشن نوزوتی موبدان به نوموبد. گاهی نیز به معاوضه یا خرید و فروش آنها می پرداختند. برخی از نسخه های نادری را هم می شود یافت که در خاندانی باز مانده است که خود تغییر دین داده است و دیگر زرتشتی نیست.

روی هم رفته، موبدان و خاندان موبدان پدیدآورندگان و حافظان و صاحبان اصلی این دستنوشته ها بوده اند. اینان که خاندان علم و دانش در کیش زرتشتی به شمار می روند، از زمان دیرینی که تاریخ به یاد دارد، از کودکی به آموختن این متون می پرداختند. آنها را بارها و بارها می خواندند و نه تنها در مراسم و آیینهای دینی، بلکه در مناسبتهایی چون مباحث علمی و دینی، دادگاه و قضاوت، فلسفه و تفسیر اصول دین و اخلاق، حکمت و نجوم، و بویژه فقه و تطهیر و امور بهداری از این کتابها استفاده می کردند. پزشکی و بهداشت نیز در دوران کهن در همین حیطه تخصص فقیهان جای میگرفته است و در متون کهن، مباحث آنها با فقه و آداب تطهیر درهم آمیخته و توأم است. بدین شمار، این دستنویسها و مباحث و مسائل آنها جزئی جداناشدنی بوده است از زندگانی موبدان و بخشی بوده است از حیات دینی و اعتبار و نقش اجتماعی و فرهنگی این خاندانها.

به این مناسبت، بنابر سنت، رونویسی کردن و نگاهداری این دستنویسها در نسلهای متمادی در خاندان موبدان اغلب صورت می گرفته است. گرچه از نگارش آنها به دست مردم غیرموبد و به اصطلاح «عام» نیز خبر داریم، اما بویژه خاندانهای موبدان بودند که این میراث ارجمند و سنگین را با خود داشتند و نقش دشوار تاریخی خود را با سربلندی و مرارت و رنج بسیار در طی تاریخ ایفا کرده اند.

در ایران دشواری و ناهمواری بسیار با این تکلیف مادرزادی همراه شده است. در همان زمانی که زبان یونانی قدیم و لاتین را مدارس اروپایی پاسداری و حفظ می کرده اند و فلسفه و علوم کهن با آنها تدریس می شد و در همان زمان که سانسکریت زبان انبوه بزرگی از مردم هند بود و زیانی زنده به شمار می رفت، در ایران همین موبدان بودند که با تنگدستی و دلی گشاده و صبوری سنتی خویش، به کار نگاهداری زبانهای اوستایی و پهلوی پرداختند. اینان به پاس این حفاظت و زحمت، پاداش و قدرشناسی اندک و سپاسی ناچیز دریافت می داشتند و گاه، ای بسا که سختی و ستم بسیار می دیدند و حتی در این راه جان می باختند یا داغ عزیزانشان را می بایست تحمل کنند. خود اینان و نیز عامه مردم، برای این کردار نیک، امید به پاداش معنوی و مزد بهشتی بسته بودند و نه چیزی دیگر.

همین نظرگاه و همین امیدواری از دیرباز کاتبان و حافظان این دستنوشته ها را به این مهم فرا می خوانده است. بارها در این آثار میخوانیم که نویسندگان، با زحمت و رنج بسیار، به امید ثواب و مزد اخروی و پاداش بهشتی به کار رونویسی می پرداخته اند. اینان پاداش کار دشوار خود را از خداوند می خواستند و بس.

ادامه دلرد..

منبع:
چند سخن ، کتایون مزداپور، به کوشش ویدا نداف ، تهران: فروهر (1389)

بیشتر بخوانید :
پیشینه‌ی نثر فارسی
مروری‌ بر ادبیات‌ داستانی‌ ایران‌
فرهنگ عامه
چشم انداز ادبیات داستانی پس از انقلاب