خردمند به خون خفته (2)

نويسنده: غلامرضا گلى زواره

توجه به تحول فرهنگى

باهنر، در پرتو شناخت عميقى كه طى ساليان متمادى تلاش و فعاليت نسبت‏به اسلام پيدا كرده و رنج‏هاى فراوانى كه در اين راه بر جان خويش خريده بود، دريافت كه عامل اصلى بقاى رژيم استبدادى و ستم شاهى تهى ساختن فرهنگ جامعه از محتواى معنوى، ارزشى و اخلاقى است و بايد فرهنگ مردم غنى گشته و ارتقا يابد و باورهاى اعتقادى آنان خصوصا بر مبناى تشيع تقويت گردد. بيش‏تر اهتمام وى متوجه تعليمات دينى‏اى بود كه براى دانش آموزان تدريس و براى محو اين تعليمات كار تاليف كتاب‏هاى جديد بينش دينى را آغاز كرد و در آن زمان كه تاريكى جهل و غفلت‏بر كشور حكم‏فرما بود و دشمن مى‏رفت تا با نقشه‏اى از قبل طراحى شده، هويت اسلامى را نابود كند، اين بنده خالص خدا به همراه شهيد دكتر بهشتى در كمال تدبير و تيزبينى تا اعماق رژيم فاسد شاهنشاهى نفوذ نمود و دست‏به كارى زد كه نه تنها مايه پاسدارى اسلام اصيل و حقيقى در آن شرايط آشفته و خفقان‏آور شد، بلكه به تدريج نسلى را تربيت كرد كه يك باره براى حفظ حقيقت اسلامى خويش به پا خواست و در عين ناباورى جهانيان طومار رژيم استبدادى را درهم نورديد و خود اسوه و نمونه‏اى براى جهان اسلام و محرومين صالح گشت.
نگارش كتاب‏هاى دينى به راستى تحول عظيم فرهنگى توسط باهنر و برخى بزرگان بود كه با مشكلات فراوان تحقق يافت و رژيم پهلوى زمانى از حقيقت‏بيدار گرانه و انسان‏ساز اين انسان‏هاى مدبر و متعهد آگاه شد كه شعله انقلاب اسلامى زبانه كشيده و چاره‏اى جز نظاره نمودن و پذيرش آثار اين غفلت را نداشت، در دل تك تك آيات و روايات برگزيده اين كتاب‏ها و سطور نگاشته شده آن‏ها نكاتى نهفته بود كه ناخودآگاه بر جان‏ها تاثير مى‏بخشيد و ايمان، حماسه و شور انقلابى را در نسل جوان بيدار مى‏ساخت.
باهنر خود در اين باره مى‏گويد: «توانستيم در قسمت‏برنامه‏ريزى درسى راه يابيم و جالب بود در اين فرصت ما از بخش‏هاى كوتاهى كه در اول ابتدايى به عنوان مسايل دينى بايد وارد مى‏شد تا آخرين سال‏هاى تحصيلى دبيرستان موفق شديم كه كتاب‏هاى تعليمات دينى بنويسيم و همين طور براى دوره‏هاى تربيت معلم و ديگر رشته‏هاى تحصيلى كه وجود داشت‏به يارى خداوند موفق شديم كتاب‏هاى مزبور را بدون يك جمله دخالت رژيم بنويسيم و مطالب اين كتاب حتى در آن روزها در برخى حوزه‏هاى مبارزاتى مخفى به عنوان محتواى آموزشى تعليم داده مى‏شد، در اين اواخر يعنى سال‏هاى 1355 - 1356ه.ش، عوامل استبداد احساس نمودند كه مطالب كتاب‏ها چيست و لذا به مراكز خود نشان دادند تا سانسور گردد و ما وقتى به كتاب‏هاى تجديد نظر شده آنان دست‏يافتيم، مشاهده كرديم حدود 60% مطالبى را كه در كتاب اول و دوم راهنمايى نوشته بوديم، خط كشيده و در حاشيه اين‏ها اظهار نظرهايى كرده بودند و معلوم بود برايشان ناگوار است، از آن موقع تصميم گرفتند اين كتاب‏ها ديگر تدريس نشود و به دنبال مؤلف جديدى بودند كه مطالبى به دل‏خواه آنان تحت عنوان تعليمات دينى بنويسد كه يا نبود و يا آن كه جامعه نمى‏پذيرفت، معلمان به ما مى‏گفتند زمينه بسيار خوبى دستمان داديد.
اگر مى‏خواستيم عليه رژيم مخالفتى داشته باشيم در هيچ يك از كتاب‏هاى ديگر امكان نداشت. اتفاقا در سال 1356 ه.ش كه ديگر آغاز مبارزه وسيع بود ناگزير شدند تسليم گردند، ولى ما به عنوان يادگار نسخه‏اى از كتاب‏هايى كه دور مطالب سانسور شده را خط كشيده بودند يافتيم، و جالب اين كه با قلم مختلف، يعنى در سه جا مرور گشته و رد شده بود، در سراسر اين كتاب‏ها حتى نمى‏توان جمله‏اى يافت كه حتى غير مستقيم دستگاه طاغوت را تاييد كند. جالب اين جا است كه باهنر از سال 1350 نمى‏توانست منبر برود و سخنرانى كند، اما مشغول تاليف كتاب براى ميليون‏ها دانش آموز بود! در اين كتاب‏ها ردپاى مبارزه با استكبار و استبداد به خوبى ديده مى‏شد، آيات فراوانى درباره جهاد و لزوم مبارزه عليه ستم و بى‏عدالتى آمده و بحث تقيه به عنوان ضرورت مبارزه مخفى و حفظ نيروها از گزند ضربه كارى دشمن مطرح شده بود.
در تشريح تاريخ زندگى ائمه آن قسمت‏هايى كه مربوط به مبارزات آن ستارگان درخشان بود در اين كتاب‏ها محور بحث‏ها قرار گرفت. (17) مقام معظم رهبرى طى خاطراتى فرموده‏اند: در سال 1357 ه.ش در ايران‏شهر (از توابع استان سيستان و بلوچستان) تبعيد بودم و شهيد باهنر در آن‏جا به ديدن ما آمد و نسخه‏اى از كتابى كه تهيه كرده و توسط عوامل اطلاعاتى و تحقيقاتى ساواك مورد بررسى قرار گرفته بود، ارائه داده و ما ديديم كه در آن شايد سه نفر از افراد دستگاه طاغوت روى مطلبى نظر داده و مطالبشان حاكى از آن بود كه چنين كتاب درسى برايشان احساس وحشت مى‏كند، در حاشيه كتاب چيزهايى نوشته بودند كه از وجود چنين اثرى احساس وحشت مى‏كنند، نوشته‏هاى آنان حاكى از آن بود كه عوامل ساواك سراسيمه به چنين محتواهايى حساس شده‏اند.(18)
در سال 1356ه.ش كه باهنر به همراه دوستان كتاب‏هاى تعليمات دينى دبيرستان و دوره راهنمايى را تاليف مى‏نمود، در ارائه آن تعمدا تاخير مى‏انداخت تا دستگاه جهنمى ساواك فرصت‏بازبينى و سانسور مطالب را نداشته باشد و در نتيجه آن سال به دليل نياز مبرم مدارس و با تاييد سازمان كتاب‏هاى درسى آثار مزبور به سرعت انتشار يافت. در عين حال ماموران كتاب‏ها را در اواسط سال تحصيلى مورد حذف و سانسور قرار دادند تا در سال بعد به زعم خودشان مطالب خطرآفرين در دسترس دانش آموزان قرار نگيرد. آنان مطالبى مربوط به افشاى ماهيت‏حكومت‏هاى طاغوتى و نيز نكاتى را كه نظام سياسى اجتماعى اسلام را معرفى مى‏كرد و مفاهيم اعتقادى اسلامى را تبيين مى‏نمود، حذف كرده بودند.
چند نمونه از مطالب سانسور شده توسط ساواك: «شك نيست كه برخى از تعاليم اخلاقى به صورت‏هاى مختلف مورد سوء استفاده قرار گرفته و مى‏گيرد. آنان كه در پى جلب منافع خويش هستند به خصوص اگر نفوذ و امكاناتى داشته باشند مى‏كوشند تا از هر وسيله‏اى كه به دستشان مى‏رسد استفاده كنند و راه را براى رسيدن به مطامع خويش هموار سازند، آن‏ها در اين راه همه چيز را به خدمت‏خود در مى‏آورند چنان كه تحقيقات علمى با همه اصالت و صفايى كه دارد گه گاه در خدمت ظلم و طغيان و به بند كشيدن زحمت‏كشان در مى‏آيد، چه بسا كه به نام آزادى، آزادى‏ها سلب مى‏شود و به نام عدالت و برابرى بى‏عدالتى‏ها و حق‏كشى‏ها صورت مى‏گيرد.» (19)
«يكى از چيزهايى كه بشر هميشه از آن رنج مى‏برد، بى‏عدالتى است. وقتى انسان‏ها به چشم خود ببينند گروهى در ناز و نعمت فراوان غوطه‏ورند و انواع وسايل عيش و نوش برايشان فراهم است... در حالى كه خود آن‏ها و انبوه انسان‏هاى ديگر از امكانات زندگى به حد كافى برخوردار نيستند، بايد به زحمت لقمه نانى به دست آورند و در كنج لانه‏اى بخزند، از بيمارى، بى‏كارى و نادارى رنج‏ببرند و حاصل كار و دسترنج‏شان سرازير جيب سوداگران و چپاولگران گردد خود به خود از اين بى‏عدالتى‏ها دچار ناراحتى مى‏شوند و در پى راه حلى براى آن برمى‏آيند.» (20)

رويش انديشه

دكتر باهنر بر اين باور بود كه آموزش وپرورش مهم‏ترين نهادى است كه در نظام جمهورى اسلامى بايستى برايش طرح‏ريزى كرد و به آن پرداخت و اين تشكيلات بايد از هويت فرهنگى اسلامى و محتوى غنى مكتب اسلام برخوردار باشد و آموزش و پرورش بايد اين رسالت را انجام دهد. (21) در جايى ديگر خاطر نشان نموده است در اين شرايط حساس رسالت اساسى ما اسلامى كردن محيط آموزشى و استقرار تربيت اسلامى در محيطهاى آموزشى است‏بايد بهترين چهره‏هاى مسلمان و متعهد مسؤوليت واحدهاى آموزشى را عهده‏دار گردند. (22) به عقيده وى در جو تعهدها، تخصص‏ها، شكوفا مى‏شود و مى‏تواند جهت داشته و ثمرات خوبى به دنبال آورد و تعهد مى‏تواند زمينه را براى بسيارى از تخصص‏ها فراهم كند.
در تاريخ 23 خرداد 1359 كه به فرمان امام خمينى ستاد انقلاب فرهنگى تشكيل شد، باهنر در اولين جلسه شوراى انقلاب فرهنگى به عنوان دبير آن تعيين گرديد و گرچه مسؤوليت‏هاى زياد وى مانع حضور گسترده ايشان در ستاد مذكور شد، ولى نظرياتش بسيار مؤثر واقع گشت و در تشكيل ستادها و جذب نيروهاى مسلمان، اعم از دانشجو و ديگر اقشار نقش فعال و تعيين كننده‏اى داشت. با توجه به اين كه باهنر مسؤوليت وزارت آموزش و پرورش را عهده‏دار بود بخش پيش دانشگاهى ستاد به وى محول گرديد، هم چنين ايجاد رابطه بين دانشجويان مسلمان و آموزش و پرورش و تدوين برنامه‏هاى متعدد در جهت تغيير محتواى كتب درسى يا تغييرات كلى در كتاب‏ها، طرح مناسب براى رشته‏هاى فنى و كشاورزى جهت روستازادگان حاصل تلاش‏هاى آن متفكر متدين است.
در اولين مصاحبه به عنوان دبير اين ستاد اعلام نمود قصد داريم روش و اهداف كنونى دانشگاه‏ها را دگرگون نموده و از حالت استعمارى خارج كرده و دانشگاهى مطابق با ارزش‏هاى دينى پديد آوريم، دانشگاه بايد نيازهاى جامعه را منعكس كند و اجتماع از دستاوردها و ثمرات آن بهره ببرد، افراد فارغ التحصيل از دانشگاه سهم عمده‏اى از خدمت‏خود را در مناطق روستايى اختصاص دهند. (23)
باهنر از اين بابت متاسف بود كه چرا برخى دانشجويان به رشته‏هايى تمايل دارند كه در آينده درآمدشان افزون‏تر است و به سازگارى تخصص خود با واقعيت‏هاى جامعه اسلامى و خودكفايى مسلمانان توجهى نداشتند و اين را سقوط ارزش‏ها تلقى مى‏نمود. (24) وى طى سخنانى به اين حقيقت اشاره نمود كه انقلاب فرهنگى همراه با بارور شدن انقلاب اسلامى پديدار گشت و ارزش‏هاى معنوى جاى سنت‏هاى موهوم و غلط را گرفت. به عقيده وى علم در اسلام با مواردى از نفى و اثبات همراه است. دانش از ديدگاه اسلام پوياست و جان دارد، صرفا كيسه‏اى از اطلاعات نمى‏باشد. رذايل را محو كرده و فضايل را به ارمغان مى‏آورد، حسن نيت، فروتنى و پارسايى در وجود يك عالم مسلمان متعهد ديده مى‏شود، دنبال دانش پژوهى تخقيق و ژرف‏نگرى است كه اين مساله فرد را با حقايق امور آشنا مى‏كند كه نتيجه آن تسليم گشتن در برابر حقايق عالم و رضا در مقابل امر پروردگار و توام با هدايت و راه‏گشايى است. (25)
دكتر باهنر در خصوص برداشت‏خويشتن از نگرش اسلامى يادآور گرديد: ارزش‏هاى دينى در برابر سنت‏هاى سالم اجتماعى مقاومتى ندارند و حتى بسيارى از آن‏ها را با حفظ قالب تجديد محتوا مى‏كند و روحيه‏اى تازه به آن مى‏دهد و پرمعنا، آهنگين و جهت‏ساز مى‏كند... اسلام از هر مراسمى كه بتواند نشاط معنوى و شادابى اجتماعى توام با همبستگى و تفاهم را بيش‏تر كند، استقبال مى‏نمايد. (26)
باهنر، حالت اعتدال و همه جانبه نگرى را از ويژگى‏هاى اسلام مى‏دانست. قرآن همان طور كه مى‏گويد خداوند توابين را دوست دارد. در عين حال مى‏فرمايد پروردگار افراد پاك و تميز را هم دوست مى‏دارد; يعنى آن توجه ملكوتى با نظافت و نشاط بدنى بايد همراه باشد. رسول اكرم(صلّی الله علیه و آله و سلّم) كار را عبادت و تلاش براى معاش را نوعى مجاهدت تلقى نموده در حالى كه تاكيد مى‏فرمايد: غرق در دنيا نشويد و خود را در آن گم نكنيد. وسيله انديشيدن انسان همين بدن است و اگر فهميدن و تفكر ضرورت دارد، بايد پيكر سالم باشد. به علاوه، تمامى عبادات به نوعى با بدن ارتباط دارند و بايد در حين انجام تكاليف شرعى خصوصا اقامه نماز بدن تحركى داشته باشد تا آن حالات روحانى و ملكوتى ظاهر گردد، جهاد و پيكار در راه خدا به لحاظ معنوى فداكارى و ايثارگرى به بار مى‏آورد، ولى هرچه شخص نيرومندتر باشد، در ميدان كار و زار پيروزمندتر خواهد بود. پس سلامتى تن در رشد و شكوفايى بدن به دليل پيوند عميق با روان بايد در نظر باشد.
اين درست نيست كه عده‏اى براى كسب شهرت‏هاى كاذب به ورزش بپردازند و يا آن كه امكانات ورزشى را به گروهى خاص اختصاص داده و اقشار مردم را از آن محروم كنيم. روا نيست افراد معدودى در ميادين ورزشى مشغول فعاليت‏باشند و مردم صرفا تماشاگر باشند، بلكه ما بر اين عقيده‏ايم كه خود مردم هم بايد در صحنه باشند، زيرا از طريق ورزش مى‏خواهيم رشد سلامت را در بين مردم به عنوان يك حق عمومى تعميم دهيم و نيز ضمن آموزش فنون اين رشته يك سلسله از خصال پاك اخلاقى را در بين ورزشكاران پديد آوريم، آن جنبه‏هايى از ورزش كه حالت همكارى دارد و تلاش و اهتمام در آن نهفته و مبنايش هوش و ذكاوت مى‏باشد بايد تقويت گردد و آن حالات هيجانى كاذب و تبليغات افراطى، كينه‏توزى، تعدى و بدبينى بايد محو گردد هم‏چنين ورزش بايد با ديگر اهداف اجتماعى هماهنگ شود. (27)
دكتر باهنر بين آزادى از ديدگاه اسلام و آزاديى كه جوامع متمدن تجويز مى‏كنند، تفكيك قايل بود و طى بحثى تحت عنوان «دامنه آزادى در اسلام‏» گفت: جوامع متمدن هدفى جز حفظ نظام اجتماعى ندارند و قلمرو مقررات آن‏ها هم از حدود اجتماع و مصالح آن تجاوز نمى‏كند، ولى محيط فكر، اخلاق، عقيده و روح را آزاد گذاشته‏اند و تلاش‏هاى آنان در اين موارد اگر هم باشد از حدود تشريفات نمى‏گذرد، اما اسلام براى كنترل افراد، محيط وسيع‏ترى را در نظر گرفته است، مى‏خواهد اجتماع منظم باشد، اخلاق پاك، عمل صحيح روح هم متكامل و آزاد باشد، لذا در همه شئون دستور دارد به همه جا سر مى‏زند و از همه جا پيروز بيرون مى‏آيد به اعماق دل، به زبان، گوش و ساير اعضا، به افراد، اجتماعات، ملل، جوامع انسانى و به همه چيز توجه دارد، سعادت انسان‏ها، در آن است كه از نظام و مقررات عمومى و عوالم و جهات مختلف انسانى تخلف نكنند، انسان به حكم انسانيت‏شئون مختلف مادى و معنوى دارد و آن نظامى كه همه اين ابعاد را اداره كرده و به هم پيوند دهد مى‏تواند بر اجتماع بشرى كاخ سعادتى در محيط تشريع هم چون كاخ رفيع عالم هستى در محيط تكوين بسازد، تخلف از مدار چنين نظامى موجب آشفتگى كليه شئون انسانى است. (28)
در كلمات پيشوايان دينى كلمه حر - احرار استعمال شده كه مقصود از آن آزادى از قيد بندگى خلق، ماديات و ستايش و كرنش در مقابل پول و قدرت است. اسلام مى‏خواهد كشش‏ها، محبت‏ها و توجه‏ها، همه به يك طرف باشد به آن كه پديد آورنده همه چيز است، اسلام نه تنها مردم را در تفكر آزاد گذارد، بلكه دعوت به تفكر كرده كه يك ساعت فكر را از سال‏ها عبادت بهتر دانسته است، ميدان فكر و تحقيق را در همه جا براى همه آزاد گذارده است محيط وسيع جهان را قلمرو فكرى او قرار داده و بال و پر علم را هم براى پرواز در اين فضاى پهناور به مددش فرستاده است، ولى اسلام اجازه انحراف در عقيده نمى‏دهد، او مى‏گويد آزاد از محيط، روش نياكان و رها از هوس‏ها فكر كنيد و به سوى حقيقت پيش آئيد و حق را پذيرا باشيد پس آزاديد فكر كنيد، اما نه آن كه به سوى باطل برويد در عين حال اسلام ميل ندارد، مردم با تحميل و زور به سوى حق بگرايند و نفهميده زير بار روند. (29)

دو ياقوت در تابوت

از دكتر باهنر چهار فرزند (دو پسر و دو دختر) به يادگار مانده است، جالب اين كه وقتى در سمت وزارت آموزش و پروش قرار گرفت گفت: من امروز چند فرزند ندارم، بلكه چند ميليون فرزند دارم و در قبال تك تك آنان مسؤوليتى عظيم احساس مى‏نمايم. (30) آثار و تاليفات او كه با توجه به مسايل مبارزاتى و قبول مسؤوليت‏هاى متعدد بسيار زياد است، فرزندان فرهنگى و ميوه‏هاى درخت پربار انديشه او هستند كه از جمله آن‏ها يك دوره تعليمات دينى براى مقاطع گوناگون دانش آموزان و مراكز تربيت معلم و دانش‏سراها مى‏باشد، تعليمات دينى و روش تدريس براى دانشكده مكاتبه‏اى، خداشناسى، جهان در عصر بعثت (با همكارى آقاى هاشمى رفسنجانى)، دين شناسى تطبيقى، جهان بينى اسلامى، مبانى ايدئولوژى اسلام، مواضع ما در ولايت و رهبرى، بحثى پيرامون معاد و نيز مقالات متعدد و سخنرانى‏هاى گوناگون در موضوعات متنوع عقيدتى، تربيتى و اخلاقى از ديگر آثار ايشان مى‏باشد. (31)
سرانجام در روز هشتم شهريور سال 1360 در حالى كه شهيد رجايى در ساختمان نخست وزيرى سخن از شهيد و شهادت به ميان آورد، در ساعت 14 و 15 دقيقه ناگهان انفجارى عظيم، اين ساختمان را لرزانيد و نورى خيره كننده سراسر سالن را روشن ساخت و آتش همه جا را فرا گرفت و همان ثانيه‏هاى اول شهيد رجايى و يار هم رزمش دكتر باهنر به لقاء پروردگار شتافتند:
ياران كه نمودى شده بودند ز لاهوت در بستر تابوت نهادند دو ياقوت دريا صفتان با وزش تندر و تكبير چون موج در آغوش كشيدند دو تابوت
پايان اين نوشتار را با مناجاتى از شهيد دكتر محمد جواد باهنر زينت مى‏دهيم:
«خداوندا به ما نشاط خودآگاهى و بيدارى و شعور درست انديشى و راه‏يابى و اراده تصميم و پايدارى و شور و تلاش كرامت كن تا شرافت انسانى را بازيابيم تا انسانى آزاده و سر به راه تو باشيم.» (32)

پی نوشت ها :

17) شهيد باهنر الگوى مقاومت، ص‏10 و 11 و نيز روزنامه جمهورى اسلامى، هفتم شهريور 1362، ص‏10.
18) آن دو شهيد، ويژه نامه روزنامه جمهورى اسلامى، ص‏4.
19) مجله رشد معلم، سال تحصيلى 1362 - 1363، شماره اول، ص‏39.
20) همان ماخذ، شماره دوم، ص‏20.
21) باهنر الگوى مقاومت، ص‏90.
22) همان ماخذ، ص‏152.
23) باهنر و انقلاب فرهنگى، ويژه نامه روزنامه جمهورى اسلامى، (آن دو شهيد) ص‏18.
24) پرتوى از انديشه‏هاى شهيد باهنر ص‏294.
25) شهيد باهنر الگوى مقاومت، ص‏267.
26) همان، ص‏20.
27) همان، ص‏287 - 288.
28) پرتوى از انديشه‏هاى شهيد باهنر ص‏212 - 213.
29) بايدها و نبايدهاى انقلاب، ص‏30 و 31.
30) يادنامه رجايى و باهنر، روزنامه جمهورى اسلامى، 7 شهريور 1362.
31) روزنامه جمهورى اسلامى، هشتم شهريور 1363.
32) اسلام براى نوجوانان، ص‏11.