عرفان اسلامی (77) طهارت
نويسنده: استاد حسین انصاریان
شرح كتاب مصباح الشريعة ومفتاح الحقيقة
فَكَما أَنَّ رَحْمَتَهُ تُطَهِّرُ ذُنُوبَ الْعِبادِ كَذلِكَ نِجاساتُ الظَّاهِرِ يُطَهِّرُهَا الْماءُ لا غَيْرُ قالَ اللّهُ تَعالى : وَهُوَ الَّذِى أَرْسَلَ الرِّيَاحَ بُشْراً بَيْنَ يَدَىْ رَحْمَتِهِ وَأَنزَلْنَا مِنَ السَّماءِ مَاءً طَهُوراً[176] وَقالَ اللّهُ تَعالى :
وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ كُلَّ شَىْءٍ حَىٍّ[177] .
فَكَما أَحْيا بِهِ كُلَّ شَىْءٍ مِنْ نَعيمِ الدُّنْيا كَذلِكَ بِرَحْمَتِهِ وَفَضْلِهِ جَعَلَهُ حَياةَ الْقُلُوبِ .
وَتَفَكَّرْ فى صَفاءِ الْماءِ وَرِقَّتِهِ وَطَهُورَتِهِ وَبَرَكَتِهِ وَلَطيفِ امْتِزاجِهِ بِكُلِّ شَىْءٍ وَفى كُلِّ شَىْءٍ .
وَاسْتَعْمِلْهُ فى تَطْهيرِ الأَعْضاءِ الَّتى أَمَرَكَ اللّهُ بِتَطْهِيرِها ، وَاْتِ بِأَدائِها فَرائِضَهُ وَسُنَنَهُ فَإِنَّ تَحْتَ كُلِّ واحِدٍ مِنْها فَوائِدَ كَثيرَةً إِذا اسْتَعْمَلْتَها بِالْحُرْمَةِ انْفَجَرَتْ لَكَ عَيْنُ فَوائِدِهِ عَنْ قَريبٍ . ثُمَّ عاشِرْ خَلْقَ اللّهِ كَامْتِزاجِ الْماءِ بِالأَشْياءِ يُؤَدّى كُلَّ شَىءٍ حَقَّهُ وَلا يَتَغَيَّرْ عَنْ مَعْناهُ مُعْتَبِرا لِقَوْلِ رَسُولِ اللّهِ صلىاللهعليهوآله :
مثَلُ الْمُؤْمِنِ الْخالِصِ كَمَثَلِ الْماءِ .
وَلْتَكُنْ صَفْوَتُكَ مَعَ اللّهِ تَعالى فى جَميعِ طاعاتِكَ كَصَفْوَةِ الْماءِ حينَ أَنْزَلَهُ مِنَ السَّماءِ .
وَطَهِّرْ قَلْبَكَ بِالتَّقْوى وَالْيَقينِ عِنْدَ طَهارَةِ جَوارِحِكَ بِالْماءِ .
[ قالَ الصَّادِقُ عليهالسلام : إِذا أَرَدْتَ الطَّهارَةَ وَالْوُضُوءَ فَتَقَدَّمْ إِلَى الْماءِ تَقَدُّمَكَ إِلى رَحْمَةِ اللّهِ ، فَإِنَّ اللّهَ قَدْ جَعَلَ الْماءَ مِفْتاحَ قُرْبِهِ وَمُناجاتِهِ وَدَليلاً إلى بَساطِ خِدْمَتِهِ ]
هرگاه اراده طهارت و وضو كردى ـ چه مستحب ، چه واجب ـ پس توجه كن به طرف آب ، مثل توجه كردن به سوى رحمت الهى .
به تحقيق كه خداوند مهربان آب را در جهت طهارت و وضو ، كليد قرب و مناجات خود قرار داده و دليل و راهنما به سوى بساط خدمتش .
چنانچه قرب به بزرگان دنيا و نزديكى به بساط ايشان موقوف است به طهارت ظاهر از اوساخ و كثافات ، قرب الهى و قرب به بساط حضرت او موقوف است به طهارت ظاهر از لوث نجاسات و طهارت باطن از كثافات گناه و نجاسات تعلقات غير حق .
كلمه وضو در متن روايت بعد از كلمه طهارت ، ظاهرا ذكر خاص بعد از عام است به اين معنى كه كلمه طهارت شامل تيمم ، وضو و غسل است و با اينكه اين كلمه داراى معنى عام است در عين حال به خاطر اينكه اكثرا در عبادات احتياج مردم به وضو بيش از تيمم و غسل است و تيمم و غسل جز در موارد خاصى اتفاق نمىافتد ؛ امام صادق عليهالسلامبعد از لغت طهارت به مسئله وضو اشاره مىنمايد و در اينجا لازم است به هر سه مسئله از نظر فقهى و عرفانى در حدى كه اين نوشته اقتضا دارد اشاره شود .
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاَةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُؤُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِن كُنتُمْ جُنُباً فَاطَّهَّرُوا وَإِن كُنتُم مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنكُم مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لاَمَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً طَيِّباً فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُم مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُم مِنْ حَرَجٍ وَلكِن يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ [178] .
اى اهل ايمان ! هنگامى كه به [ قصدِ ] نماز برخيزيد ، صورت و دستهايتان را تا آرنج بشوييد و بخشى از سرتان و روى پاهايتان را تا برآمدگى پشت پا مسح كنيد و اگر جُنُب بوديد ، غسل كنيد و اگر بيمار هستيد يا در سفر مىباشيد يا يكى از شما از قضاى حاجت [ دستشويى ]آمده ، يا با زنان آميزش كردهايد و آبى [ براى وضو يا غسل ] نيافتيد ، به خاكى پاك ، تيمم كنيد و از آن بخشى از صورت و دستهايتان را مسح نماييد . خدا نمىخواهد [ با احكامش ] بر شما تنگى و مشقت قرار دهد ، بلكه مىخواهد شما را [ از آلودگىها ] پاك كند و نعمتش را بر شما تمام نمايد ، تا سپاس گزاريد .
يك لحظه در دنياى ذهن خود ، زندگى را از آب و خاك خالى و جدا ملاحظه كنيد ، تا به قيمت و ارزش اين دو نعمت بزرگ بيشتر توجه كنيد .
مراكزى كه بعضى از سال ها به كم آبى و خشك سالى دچار مىشوند ، با چه بلاها و خطرهاى سنگين و گاهى غير قابل جبران روبرو مىشوند ؟!
آب مساوی با حيات و حيات مساوی با آب است ، آنجا كه حيات هست ، آب هست و آنجا كه آب هست ، حيات هست .
قسمت عمدهاى از زندگى شايد نزديك به نود درصدش بستگى به آب دارد و اگر موجودات زنده به كم آبى يا بىآبى دچار شوند ، با مرگ و نيستى روبرو خواهند شد .
وَهُوَ الَّذِى أَنزَلَ مِنَ السَّماءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ نَبَاتَ كُلِّ شَىْءٍ [179] .
و اوست كه از آسمان آبى فرستاد ، و به وسيله آن گياهان گوناگون را [ از زمين ] رويانديم .
إِذْ يُغَشِّيكُمُ النُّعَاسَ أَمَنَةً مِنْهُ وَيُنَزِّلُ عَلَيْكُم مِنَ السَّماءِ مَاءً لِيُطَهِّرَكُم بِهِ وَيُذْهِبَ عَنكُمْ رِجْزَ الشَّيْطَانِ وَلِيَرْبِطَ عَلَى قُلُوبِكُمْ وَيُثَبِّتَ بِهِ الأَقْدَامَ [180] .
و [ ياد كنيد ] هنگامى را كه به سبب امنيت و آرامشى كه ازسوى خدا يافتيد ، خواب سبكى را به همه شما مسلط كرد و برايتان آبى از آسمان نازل كرد تا شما را به وسيله آن [ از آلودگىها ] پاك كند ، و وسوسه شيطان را [ كه از بدترين كثافات است ] از شما برطرف نمايد ، و دلهايتان را استحكام دهد ، و گامهايتان را به آن استوار و پا برجا كند .
آيه شريفه در ارتباط با جنگ بدر است ، به آن هنگامى كه مسلمانان دچار كم آبى بودند و قدرت و قوت و تداركات آنان در برابر مشركان قابل توجه نبود كه در آن هنگامه عظيم با عنايت خدا باران سختى باريد وهمان باران از عوامل بسيار مهم پيروزى آنان شد .
وَهُوَ الَّذِى يُرْسِلُ الرِّيَاحَ بُشْراً بَيْنَ يَدَىْ رَحْمَتِهِ حَتَّى إِذَا أَقَلَّتْ سَحَاباً ثِقَالاً سُقْنَاهُ لِبَلَدٍ مَيِّتٍ فَأَنْزَلْنَا بِهِ الْمَاءَ فَأَخْرَجْنَا بِهِ مِن كُلِّ الَّثمَرَاتِ كَذلِكَ نُخْرِجُ الْمَوْتَى لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ [181] .
و اوست كه بادها را پيشاپيشِ [ بارانِ ] رحمتش به عنوان مژده دهنده مىفرستد تا هنگامى كه ابرهاى سنگين بار را بردارند ، آن را به سوى سرزمينى مرده مىرانيم ، پس به وسيله آن باران نازل مىكنيم و به وسيله باران از هر نوع ميوه [ از زمين ] بيرون مىآوريم [ و ] مردگان را نيز [ در روز قيامت ] اين گونه [ از لابه لاى گورها ] بيرون مىآوريم ، [ باد ، ابر ، باران ، زمين ، روييدن گياهان و انواع ميوهها را مثل زديم ] تا متذكّر و يادآور [ اراده و قدرت بىنهايت خدا ] شويد .
اللَّهُ الَّذِى خَلَقَ السَّماوَاتِ وَالأَرْضَ وَأَنزَلَ مِنَ السَّماءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّـمَرَاتِ رِزْقاً لَّكُمْ وَسَخَّرَ لَكُمُ الْفُلْكَ لِتَجْرِىَ فِى الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَسَخَّرَ لَكُمُ الأَنْهَارَ [182] .
خداست كه آسمانها و زمين را آفريد ، و از آسمان آبى نازل كرد ، و براى شما به وسيله آن از محصولات و ميوههاى گوناگون روزى بيرون آورد ، و كِشتىها را مسخّر شما قرار داد تا به فرمان او در دريا روان شوند ، و نيز نهرها را مسخّر شما كرد .
آب ، نعمت بسيار مهمى است كه به مناسبتهاى گوناگون در قرآن و روايات از آن ياد شده و از خاك هم كه از اعظم نعمتها است به همانگونه ياد شده و از تركيب اين دو حقيقت است كه به اراده حضرت حق انواع بركات و نعمتها به انسان مىرسد .
آب در طهارت و بهداشت زندگى از اعظم وسايل و انفع عوامل است و آنچه را آب در زندگى موجودات و در عالم هستى به عهده دارد ، نعمت ديگر به عهده ندارد .
نقش آب ، نقش به سزايى است و يك قطره آن گاهى به اندازه قيمت حيات يك موجود است .
زمين و كوه و هوا و دريا و بيابان و هامون و كوير و نبات و حيوان و انسان و همه و همه زنده به آب هستند!!
... ادامه دارد.
/خ
باب 10 : در بيان طهارت
فَكَما أَنَّ رَحْمَتَهُ تُطَهِّرُ ذُنُوبَ الْعِبادِ كَذلِكَ نِجاساتُ الظَّاهِرِ يُطَهِّرُهَا الْماءُ لا غَيْرُ قالَ اللّهُ تَعالى : وَهُوَ الَّذِى أَرْسَلَ الرِّيَاحَ بُشْراً بَيْنَ يَدَىْ رَحْمَتِهِ وَأَنزَلْنَا مِنَ السَّماءِ مَاءً طَهُوراً[176] وَقالَ اللّهُ تَعالى :
وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ كُلَّ شَىْءٍ حَىٍّ[177] .
فَكَما أَحْيا بِهِ كُلَّ شَىْءٍ مِنْ نَعيمِ الدُّنْيا كَذلِكَ بِرَحْمَتِهِ وَفَضْلِهِ جَعَلَهُ حَياةَ الْقُلُوبِ .
وَتَفَكَّرْ فى صَفاءِ الْماءِ وَرِقَّتِهِ وَطَهُورَتِهِ وَبَرَكَتِهِ وَلَطيفِ امْتِزاجِهِ بِكُلِّ شَىْءٍ وَفى كُلِّ شَىْءٍ .
وَاسْتَعْمِلْهُ فى تَطْهيرِ الأَعْضاءِ الَّتى أَمَرَكَ اللّهُ بِتَطْهِيرِها ، وَاْتِ بِأَدائِها فَرائِضَهُ وَسُنَنَهُ فَإِنَّ تَحْتَ كُلِّ واحِدٍ مِنْها فَوائِدَ كَثيرَةً إِذا اسْتَعْمَلْتَها بِالْحُرْمَةِ انْفَجَرَتْ لَكَ عَيْنُ فَوائِدِهِ عَنْ قَريبٍ . ثُمَّ عاشِرْ خَلْقَ اللّهِ كَامْتِزاجِ الْماءِ بِالأَشْياءِ يُؤَدّى كُلَّ شَىءٍ حَقَّهُ وَلا يَتَغَيَّرْ عَنْ مَعْناهُ مُعْتَبِرا لِقَوْلِ رَسُولِ اللّهِ صلىاللهعليهوآله :
مثَلُ الْمُؤْمِنِ الْخالِصِ كَمَثَلِ الْماءِ .
وَلْتَكُنْ صَفْوَتُكَ مَعَ اللّهِ تَعالى فى جَميعِ طاعاتِكَ كَصَفْوَةِ الْماءِ حينَ أَنْزَلَهُ مِنَ السَّماءِ .
وَطَهِّرْ قَلْبَكَ بِالتَّقْوى وَالْيَقينِ عِنْدَ طَهارَةِ جَوارِحِكَ بِالْماءِ .
[ قالَ الصَّادِقُ عليهالسلام : إِذا أَرَدْتَ الطَّهارَةَ وَالْوُضُوءَ فَتَقَدَّمْ إِلَى الْماءِ تَقَدُّمَكَ إِلى رَحْمَةِ اللّهِ ، فَإِنَّ اللّهَ قَدْ جَعَلَ الْماءَ مِفْتاحَ قُرْبِهِ وَمُناجاتِهِ وَدَليلاً إلى بَساطِ خِدْمَتِهِ ]
طهارت
هرگاه اراده طهارت و وضو كردى ـ چه مستحب ، چه واجب ـ پس توجه كن به طرف آب ، مثل توجه كردن به سوى رحمت الهى .
به تحقيق كه خداوند مهربان آب را در جهت طهارت و وضو ، كليد قرب و مناجات خود قرار داده و دليل و راهنما به سوى بساط خدمتش .
چنانچه قرب به بزرگان دنيا و نزديكى به بساط ايشان موقوف است به طهارت ظاهر از اوساخ و كثافات ، قرب الهى و قرب به بساط حضرت او موقوف است به طهارت ظاهر از لوث نجاسات و طهارت باطن از كثافات گناه و نجاسات تعلقات غير حق .
كلمه وضو در متن روايت بعد از كلمه طهارت ، ظاهرا ذكر خاص بعد از عام است به اين معنى كه كلمه طهارت شامل تيمم ، وضو و غسل است و با اينكه اين كلمه داراى معنى عام است در عين حال به خاطر اينكه اكثرا در عبادات احتياج مردم به وضو بيش از تيمم و غسل است و تيمم و غسل جز در موارد خاصى اتفاق نمىافتد ؛ امام صادق عليهالسلامبعد از لغت طهارت به مسئله وضو اشاره مىنمايد و در اينجا لازم است به هر سه مسئله از نظر فقهى و عرفانى در حدى كه اين نوشته اقتضا دارد اشاره شود .
وضو ، تيمم و غسل در قرآن مجيد
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاَةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُؤُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِن كُنتُمْ جُنُباً فَاطَّهَّرُوا وَإِن كُنتُم مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنكُم مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لاَمَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً طَيِّباً فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُم مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُم مِنْ حَرَجٍ وَلكِن يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ [178] .
اى اهل ايمان ! هنگامى كه به [ قصدِ ] نماز برخيزيد ، صورت و دستهايتان را تا آرنج بشوييد و بخشى از سرتان و روى پاهايتان را تا برآمدگى پشت پا مسح كنيد و اگر جُنُب بوديد ، غسل كنيد و اگر بيمار هستيد يا در سفر مىباشيد يا يكى از شما از قضاى حاجت [ دستشويى ]آمده ، يا با زنان آميزش كردهايد و آبى [ براى وضو يا غسل ] نيافتيد ، به خاكى پاك ، تيمم كنيد و از آن بخشى از صورت و دستهايتان را مسح نماييد . خدا نمىخواهد [ با احكامش ] بر شما تنگى و مشقت قرار دهد ، بلكه مىخواهد شما را [ از آلودگىها ] پاك كند و نعمتش را بر شما تمام نمايد ، تا سپاس گزاريد .
آب و خاك نعمتهاى گران بها
يك لحظه در دنياى ذهن خود ، زندگى را از آب و خاك خالى و جدا ملاحظه كنيد ، تا به قيمت و ارزش اين دو نعمت بزرگ بيشتر توجه كنيد .
مراكزى كه بعضى از سال ها به كم آبى و خشك سالى دچار مىشوند ، با چه بلاها و خطرهاى سنگين و گاهى غير قابل جبران روبرو مىشوند ؟!
آب مساوی با حيات و حيات مساوی با آب است ، آنجا كه حيات هست ، آب هست و آنجا كه آب هست ، حيات هست .
قسمت عمدهاى از زندگى شايد نزديك به نود درصدش بستگى به آب دارد و اگر موجودات زنده به كم آبى يا بىآبى دچار شوند ، با مرگ و نيستى روبرو خواهند شد .
آب و خاك در قرآن
وَهُوَ الَّذِى أَنزَلَ مِنَ السَّماءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ نَبَاتَ كُلِّ شَىْءٍ [179] .
و اوست كه از آسمان آبى فرستاد ، و به وسيله آن گياهان گوناگون را [ از زمين ] رويانديم .
إِذْ يُغَشِّيكُمُ النُّعَاسَ أَمَنَةً مِنْهُ وَيُنَزِّلُ عَلَيْكُم مِنَ السَّماءِ مَاءً لِيُطَهِّرَكُم بِهِ وَيُذْهِبَ عَنكُمْ رِجْزَ الشَّيْطَانِ وَلِيَرْبِطَ عَلَى قُلُوبِكُمْ وَيُثَبِّتَ بِهِ الأَقْدَامَ [180] .
و [ ياد كنيد ] هنگامى را كه به سبب امنيت و آرامشى كه ازسوى خدا يافتيد ، خواب سبكى را به همه شما مسلط كرد و برايتان آبى از آسمان نازل كرد تا شما را به وسيله آن [ از آلودگىها ] پاك كند ، و وسوسه شيطان را [ كه از بدترين كثافات است ] از شما برطرف نمايد ، و دلهايتان را استحكام دهد ، و گامهايتان را به آن استوار و پا برجا كند .
آيه شريفه در ارتباط با جنگ بدر است ، به آن هنگامى كه مسلمانان دچار كم آبى بودند و قدرت و قوت و تداركات آنان در برابر مشركان قابل توجه نبود كه در آن هنگامه عظيم با عنايت خدا باران سختى باريد وهمان باران از عوامل بسيار مهم پيروزى آنان شد .
وَهُوَ الَّذِى يُرْسِلُ الرِّيَاحَ بُشْراً بَيْنَ يَدَىْ رَحْمَتِهِ حَتَّى إِذَا أَقَلَّتْ سَحَاباً ثِقَالاً سُقْنَاهُ لِبَلَدٍ مَيِّتٍ فَأَنْزَلْنَا بِهِ الْمَاءَ فَأَخْرَجْنَا بِهِ مِن كُلِّ الَّثمَرَاتِ كَذلِكَ نُخْرِجُ الْمَوْتَى لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ [181] .
و اوست كه بادها را پيشاپيشِ [ بارانِ ] رحمتش به عنوان مژده دهنده مىفرستد تا هنگامى كه ابرهاى سنگين بار را بردارند ، آن را به سوى سرزمينى مرده مىرانيم ، پس به وسيله آن باران نازل مىكنيم و به وسيله باران از هر نوع ميوه [ از زمين ] بيرون مىآوريم [ و ] مردگان را نيز [ در روز قيامت ] اين گونه [ از لابه لاى گورها ] بيرون مىآوريم ، [ باد ، ابر ، باران ، زمين ، روييدن گياهان و انواع ميوهها را مثل زديم ] تا متذكّر و يادآور [ اراده و قدرت بىنهايت خدا ] شويد .
اللَّهُ الَّذِى خَلَقَ السَّماوَاتِ وَالأَرْضَ وَأَنزَلَ مِنَ السَّماءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّـمَرَاتِ رِزْقاً لَّكُمْ وَسَخَّرَ لَكُمُ الْفُلْكَ لِتَجْرِىَ فِى الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَسَخَّرَ لَكُمُ الأَنْهَارَ [182] .
خداست كه آسمانها و زمين را آفريد ، و از آسمان آبى نازل كرد ، و براى شما به وسيله آن از محصولات و ميوههاى گوناگون روزى بيرون آورد ، و كِشتىها را مسخّر شما قرار داد تا به فرمان او در دريا روان شوند ، و نيز نهرها را مسخّر شما كرد .
آب ، نعمت بسيار مهمى است كه به مناسبتهاى گوناگون در قرآن و روايات از آن ياد شده و از خاك هم كه از اعظم نعمتها است به همانگونه ياد شده و از تركيب اين دو حقيقت است كه به اراده حضرت حق انواع بركات و نعمتها به انسان مىرسد .
آب در طهارت و بهداشت زندگى از اعظم وسايل و انفع عوامل است و آنچه را آب در زندگى موجودات و در عالم هستى به عهده دارد ، نعمت ديگر به عهده ندارد .
نقش آب ، نقش به سزايى است و يك قطره آن گاهى به اندازه قيمت حيات يك موجود است .
زمين و كوه و هوا و دريا و بيابان و هامون و كوير و نبات و حيوان و انسان و همه و همه زنده به آب هستند!!
... ادامه دارد.
پی نوشت ها :
[176] ـ اعراف 7 : 57 .
[177] ـ انبياء 21 : 30 .
[178] ـ مائده 5 : 6 .
[179] ـ انعام 6 : 99 .
[180] ـ انفال 8 : 11 .
[181] ـ اعراف 7 : 57 .
[182] ـ ابراهيم 14 : 32 .
/خ
