اصول تعلیم و تربیت از نظر نگارنده مفاهیم، نظریه‌ها و قواعد نسبتا کلی است که در بیشتر موارد صادق است و باید راهنمای مربیان، معلمان، مدیران، اولیاء فرهنگ و والدین دانش آموزان در کلیه اعمال تربیتی باشد. این اصول مبتنی بر تعالیم دینی و تحقیقات روانشناسی، جامعه شناسی، فرهنگی و نظریات مربیان بزرگ و دانشمندان تعلیم و تربیت است.
باید توجه داشت که تعلیم و تربیت غیر از روانشناسی است. همانطور که جامعه شناسی و مطالعات فرهنگی با تعلیم و تربیت فرق دارند. تعلیم و تربیت از رشته های مختلف روانشناسی مثل روانشناسی رشد، روانشناسی یادگیری، روانشناسی مربوط به دوره بچگی یا روانشناسی بلوغ استفاده می کند و اصولی را که روانشناسان بزرگ در این موارد پیدا می کنند مبنای کار و فعالیت تربیتی خود قرار میدهد. مربی در دوره های مختلف با افراد گوناگون سروکار دارد در هر دوره باید احتیاجات مربوط به آن دوره را در نظر گیرد و خصوصیات رشد افراد را در دوره معین مطالعه کند. از این لحاظ مربی باید از روانشناسان کمک گیرد. اما در هر دوره فرد در اجتماع زندگی می کنند. زندگی جمعی نیز بنحوی در افکار و اعمال افراد تأثیر دارد. بنابراین مربی تا اندازه ای باید به تحقیقات جامعه شناسی آشنا باشد. کلاس، مدرسه و جامعه ای که مدرسه در آن واقع است هر یک به عنوان یک مؤسسه اجتماعی شرایط و اوضاع و احوال معینی را بوجود می آورند. رفتار بچه ها در هریک از این مؤسسات بطرز خاصی تحت تاثیر عوامل اجتماعی قرار دارد. روی این زمینه مطالعه مقتضیات و جریانهای اجتماعی و جنبه های تربیتی آنها برای معلم ضروری است. فرهنگ هر جامعه نیز خصوصیاتی معین دارد. در هر اجتماع فلسفه اجتماعی خاصی حاکم بر آداب و رسوم، افکار و عقاید و عادات و تمایلات مردم آن جامعه است. تعلیم و تربیت علاوه بر اینکه باید انعکاسی از فرهنگ و فلسفه اجتماعی جامعه باشد درقبال فرهنگی نیز وظیفه خاصی بعهده دارد. بنابراین بررسی جنبه های فرهنگی هر جامعه برای مربیان ضروری است. علاوه بر تحقیقات روانشناسی، جامعه۔ شناسی و فرهنگی نظریات مربیان بزرگ و فلاسفه تعلیم و تربیت مبنا و اساس عمده کار مربیان را تشکیل می دهد. تحولاتی که در شئون مختلف تربیتی حاصل شده است مقدم بر همه چیز، نتیجه آراء و نظریات مربیان بزرگی مانند پستالزی، فربل، هربرت، اسپنسر، و جان د یوئی است. در اغلب موارد افکار این مربیان، روانشناسان و جامعه شناسان را به مطالعه درباره امور مختلف وادار نموده است.
باید توجه داشت که تعلیم و تربیت غیر از روانشناسی است. همانطور که جامعه شناسی و مطالعات فرهنگی با تعلیم و تربیت فرق دارند. تعلیم و تربیت از رشته های مختلف روانشناسی مثل روانشناسی رشد، روانشناسی یادگیری، روانشناسی مربوط به دوره بچگی یا روانشناسی بلوغ استفاده می کند و اصولی را که روانشناسان بزرگ در این موارد پیدا می کنند مبنای کار و فعالیت تربیتی خود قرار میدهد. مربی در دوره های مختلف با افراد گوناگون سروکار دارد در هر دوره باید احتیاجات مربوط به آن دوره را در نظر گیرد و خصوصیات رشد افراد را در دوره معین مطالعه کند. از این لحاظ مربی باید از روانشناسان کمک گیرد. اما در هر دوره فرد در اجتماع زندگی می کنند. زندگی جمعی نیز بنحوی در افکار و اعمال افراد تأثیر دارد. بنابراین مربی تا اندازه ای باید به تحقیقات جامعه شناسی آشنا باشد. کلاس، مدرسه و جامعه ای که مدرسه در آن واقع است هر یک به عنوان یک مؤسسه اجتماعی شرایط و اوضاع و احوال معینی را بوجود می آورند. رفتار بچه ها در هریک از این مؤسسات بطرز خاصی تحت تاثیر عوامل اجتماعی قرار دارد. روی این زمینه مطالعه مقتضیات و جریانهای اجتماعی و جنبه های تربیتی آنها برای معلم ضروری است. فرهنگ هر جامعه نیز خصوصیاتی معین دارد. در هر اجتماع فلسفه اجتماعی خاصی حاکم بر آداب و رسوم، افکار و عقاید و عادات و تمایلات مردم آن جامعه است. تعلیم و تربیت علاوه بر اینکه باید انعکاسی از فرهنگ و فلسفه اجتماعی جامعه باشد درقبال فرهنگی نیز وظیفه خاصی بعهده دارد. بنابراین بررسی جنبه های فرهنگی هر جامعه برای مربیان ضروری است. علاوه بر تحقیقات روانشناسی، جامعه۔ شناسی و فرهنگی نظریات مربیان بزرگ و فلاسفه تعلیم و تربیت مبنا و اساس عمده کار مربیان را تشکیل می دهد. تحولاتی که در شئون مختلف تربیتی حاصل شده است مقدم بر همه چیز، نتیجه آراء و نظریات مربیان بزرگی مانند پستالزی، فربل، هربرت، اسپنسر، و جان د یوئی است. در اغلب موارد افکار این مربیان، روانشناسان و جامعه شناسان را به مطالعه درباره امور مختلف وادار نموده است.
اصول با توجه به تحقیقات روانشناسی
اول: اصولی که بر تحقیقات مربوط به رشد مبتنی است.
بعضی از مربیان تعلیم و تربیت را از لحاظی رشد یا راهنمایی جنبه های مختلف رشد شخصیت انسان می دانند. اینک اصولی را که در زمینه رشد، روانشناسان بیان داشته اند باختصار ذکر می کنیم:
۱- رشد عبارت است از یک تغییر دائمی که همراه با پیشرفت بوده و به طور منظم در زمینه و طرح معینی صورت می گیرد. منظور از تغییر دائمی این است که گذشته فرد با وضع فعلی او کاملا ارتباط دارد و رشد فرد در زمان حاضر پایه و اساس رشد او در آینده خواهد بود. در تعلیم و تربیت نیز باید تجربیات گذشته فرد را پایه و اساس تجربیات فعلی او قرار داد و متوجه بود که تربیت فعلی فرد اساس کار آینده او را تشکیل می دهد.
۲- رشد به صورت تغییرات تدریجی در رفتار فرد یعنی در افکار، عادات، تمایلات، احساسات و اعمال روزمره او ظاهر می گردد. بنابراین مربی باید دائما رفتار فرد را مورد بررسی و مطالعه قرار دهد.
۳- رشد در هر دوره مشکلات و مسائل خاصی برای افراد بوجود می آورد. مثلا در دوره های اولیه رشد، مشکل فرد کنترل فعالیتهای عضلانی است. در صورتی که در دوره بلوغ، بسر بردن با دیگران و سازش اجتماعی مسأله عمده ای است که فرد با آن روبرو می باشد. مربی باید در هر دوره مشکلات و مسائل افراد را در نظر بگیرد و در حل آنها به افراد کمک کند.
4- رشد در جنبه های مختلف شخصیت انسان صورت می گیرد. آثار رشد در جنبه های بدنی، جنبه های عقلانی، جنبه های اجتماعی، جنبه های عاطفی و جنبه های اخلاقی و دینی و هنری افراد انسان ظاهر می گردد. مربی در جریان تربیتی باید تمام این جنبه ها را مورد توجه قرار دهد.
و رشد افراد، مختلف است. یکی از مسائل عمده در تعلیم و تربیت توجه به اختلافات فردی میان بچه هاست. بچه ها از لحاظ زمینه ارثی، وضغ خانوادگی، موقعیت شغلی والدین، وضع اجتماعی، امکانات مالی، هوش، استعداد بدنی و سایر جنبه های مختلف رشد با هم فرق دارند. بنابراین معلم باید با توجه به وضع هر یک از بچه ها در ترقی و پیشرفت آنها بکوشد و فرصتهای لازم تربیتی برای آنها ایجاد نماید.
نظر به اینکه وظایف مربوط به رشد در دوره دبستان یعنی دوره ای که بچه در سنین ۶ سالگی تا ۱۲ سالگی قرار دارد با دوره بلوغ که مصادف با دوره دبیرستان است فرق دارد بنابراین اصول تربیتی مربوط به وظایف رشد دو دوره را به طور جداگانه ذکر می کنیم.دوم: اصولی که مبتنی بر احتیاجات اساسی افراد است.
1- احتیاجات بدنی: تأمین احتیاجات بدنی از قبیل احتیاج به غذا، آب، هوا، فعالیتهای عضلانی و محافظت بدن در مقابل حوادث و امراض علاوه بر اینکه در سلامت بدن فرد مؤثر است در تامین بهداشت روحی او نیز تأثیر فراوان دارد. بنابراین معلم باید برنامه تعلیماتی خود را طوری ترتیب دهد که در بچه ها عادات و تمایلات مناسب جهت رشد قوای بدنی بوجود آورده اطلاعات لازم را در این زمینه در اختیار ایشان بگذارد. تعلیم ورزش و بهداشت و شر کت بچه ها در فعالیتهای مختلف به منظور ایجاد عادات مناسب و رشد مهارتهای بدنی در آنها صورت می گیرد.
2- احتیاجات روانی: از نظر روانشناسان احتیاجات روانی به اندازه احتیاجات بدنی در تأمین بهداشت جسمانی و روحی تأثیر دارند. احتیاجات عمده روانی که تأمین آنها موجب اضطراب و ناراحتی در افراد است عبارتند از:
الف- احتیاج به محبت: این احتیاج در هر مرحله از زندگی وجود دارد.
و سالمندان و جوانان مانند کودکان احتیاج به محبت دارند. این احتیاج برای دکان بیشتر محسوس است زیرا از محیط گرم و محبت آمیز خانه به مدرسه وارد موند. اگر مربی خود شخصا در ابراز محبت نسبت به کودکان خودداری کند در ایجاد محبت متقابل میان آنها کوشش ننماید اضطراب و ناراحتی شدیدی ، بچه ها بوجود می آید.
ب- احتیاج به بستگی وتعلق به گروه : افراد انسان در هر مرحله از رشد دارند به گروه یا دسته ای تعلق داشته باشند و موقعیت آنها در گروه، مشخص د، یعنی به عنوان یک عضو از طرف گروه پذیرفته شده باشند. بنابراین مربی و در تثبیت وضع گروهی هر یک از افراد به او کمک کند و در مورد بچه های نت و کناره گیر بیشتر مطالعه نماید.
ج- احتیاج به بیان وابراز وجود : هر فردی از افراد بشر میل دارد افکار، بد، هنر و کار خود را در مقابل دیگران ابراز نماید. احتیاج افراد به بیان ساسات خود نیز مربوط به همین امر است. تأمین این احتیاج در تسکین آلام نی فرد، در رشد قوه ابتکار و خلاقه افراد، در بالا بردن رشد اجتماعی آنها و بت حقوق دیگران اثر بسزایی دارد. بنابراین مربی باید محیط تربیتی را طوری ود آورد که هر یک از افراد بتواند آزادانه افکار، عقاید، احساسات و هنر خود براز دارد.
د. احتیاج به امنیت، نظم، هدف: احتیاج به امنیت در جنبه های مختلف گی، نظم و ترتیب در کارهای روزمره انسان و داشتن هدف از جمله احتیاجات ری انسان است. مربی نیز باید در تأمین این احتیاجات به بچه ها کمک کند. یم دینی در تعیین هدف، در ایجاد امنیت و جهت دادن به فعالیتهای انسان در گی نقشی اساسی دارند.
سوم : اصولی که مبتنی بر وظایف مربوط به رشد است.
نظر به اینکه وظایف مربوط به رشد در دوره دبستان یعنی دوره ای که بچه در سنین ۶ سالگی تا ۱۲ سالگی قرار دارد با دوره بلوغ که مصادف با دوره دبیرستان است فرق دارد بنابراین اصول تربیتی مربوط به وظایف رشد دو دوره را به طور جداگانه ذکر می کنیم.
منبع: اصول وفلسفه تعلیم وتربیت،علی شریعتمداری،چاپ پنجاه وسوم،مؤسسه انتشارات امیرکبیر،تهران1391
بعضی از مربیان تعلیم و تربیت را از لحاظی رشد یا راهنمایی جنبه های مختلف رشد شخصیت انسان می دانند. اینک اصولی را که در زمینه رشد، روانشناسان بیان داشته اند باختصار ذکر می کنیم:
۱- رشد عبارت است از یک تغییر دائمی که همراه با پیشرفت بوده و به طور منظم در زمینه و طرح معینی صورت می گیرد. منظور از تغییر دائمی این است که گذشته فرد با وضع فعلی او کاملا ارتباط دارد و رشد فرد در زمان حاضر پایه و اساس رشد او در آینده خواهد بود. در تعلیم و تربیت نیز باید تجربیات گذشته فرد را پایه و اساس تجربیات فعلی او قرار داد و متوجه بود که تربیت فعلی فرد اساس کار آینده او را تشکیل می دهد.
۲- رشد به صورت تغییرات تدریجی در رفتار فرد یعنی در افکار، عادات، تمایلات، احساسات و اعمال روزمره او ظاهر می گردد. بنابراین مربی باید دائما رفتار فرد را مورد بررسی و مطالعه قرار دهد.
۳- رشد در هر دوره مشکلات و مسائل خاصی برای افراد بوجود می آورد. مثلا در دوره های اولیه رشد، مشکل فرد کنترل فعالیتهای عضلانی است. در صورتی که در دوره بلوغ، بسر بردن با دیگران و سازش اجتماعی مسأله عمده ای است که فرد با آن روبرو می باشد. مربی باید در هر دوره مشکلات و مسائل افراد را در نظر بگیرد و در حل آنها به افراد کمک کند.
4- رشد در جنبه های مختلف شخصیت انسان صورت می گیرد. آثار رشد در جنبه های بدنی، جنبه های عقلانی، جنبه های اجتماعی، جنبه های عاطفی و جنبه های اخلاقی و دینی و هنری افراد انسان ظاهر می گردد. مربی در جریان تربیتی باید تمام این جنبه ها را مورد توجه قرار دهد.
و رشد افراد، مختلف است. یکی از مسائل عمده در تعلیم و تربیت توجه به اختلافات فردی میان بچه هاست. بچه ها از لحاظ زمینه ارثی، وضغ خانوادگی، موقعیت شغلی والدین، وضع اجتماعی، امکانات مالی، هوش، استعداد بدنی و سایر جنبه های مختلف رشد با هم فرق دارند. بنابراین معلم باید با توجه به وضع هر یک از بچه ها در ترقی و پیشرفت آنها بکوشد و فرصتهای لازم تربیتی برای آنها ایجاد نماید.
نظر به اینکه وظایف مربوط به رشد در دوره دبستان یعنی دوره ای که بچه در سنین ۶ سالگی تا ۱۲ سالگی قرار دارد با دوره بلوغ که مصادف با دوره دبیرستان است فرق دارد بنابراین اصول تربیتی مربوط به وظایف رشد دو دوره را به طور جداگانه ذکر می کنیم.دوم: اصولی که مبتنی بر احتیاجات اساسی افراد است.
1- احتیاجات بدنی: تأمین احتیاجات بدنی از قبیل احتیاج به غذا، آب، هوا، فعالیتهای عضلانی و محافظت بدن در مقابل حوادث و امراض علاوه بر اینکه در سلامت بدن فرد مؤثر است در تامین بهداشت روحی او نیز تأثیر فراوان دارد. بنابراین معلم باید برنامه تعلیماتی خود را طوری ترتیب دهد که در بچه ها عادات و تمایلات مناسب جهت رشد قوای بدنی بوجود آورده اطلاعات لازم را در این زمینه در اختیار ایشان بگذارد. تعلیم ورزش و بهداشت و شر کت بچه ها در فعالیتهای مختلف به منظور ایجاد عادات مناسب و رشد مهارتهای بدنی در آنها صورت می گیرد.
2- احتیاجات روانی: از نظر روانشناسان احتیاجات روانی به اندازه احتیاجات بدنی در تأمین بهداشت جسمانی و روحی تأثیر دارند. احتیاجات عمده روانی که تأمین آنها موجب اضطراب و ناراحتی در افراد است عبارتند از:
الف- احتیاج به محبت: این احتیاج در هر مرحله از زندگی وجود دارد.
و سالمندان و جوانان مانند کودکان احتیاج به محبت دارند. این احتیاج برای دکان بیشتر محسوس است زیرا از محیط گرم و محبت آمیز خانه به مدرسه وارد موند. اگر مربی خود شخصا در ابراز محبت نسبت به کودکان خودداری کند در ایجاد محبت متقابل میان آنها کوشش ننماید اضطراب و ناراحتی شدیدی ، بچه ها بوجود می آید.
ب- احتیاج به بستگی وتعلق به گروه : افراد انسان در هر مرحله از رشد دارند به گروه یا دسته ای تعلق داشته باشند و موقعیت آنها در گروه، مشخص د، یعنی به عنوان یک عضو از طرف گروه پذیرفته شده باشند. بنابراین مربی و در تثبیت وضع گروهی هر یک از افراد به او کمک کند و در مورد بچه های نت و کناره گیر بیشتر مطالعه نماید.
ج- احتیاج به بیان وابراز وجود : هر فردی از افراد بشر میل دارد افکار، بد، هنر و کار خود را در مقابل دیگران ابراز نماید. احتیاج افراد به بیان ساسات خود نیز مربوط به همین امر است. تأمین این احتیاج در تسکین آلام نی فرد، در رشد قوه ابتکار و خلاقه افراد، در بالا بردن رشد اجتماعی آنها و بت حقوق دیگران اثر بسزایی دارد. بنابراین مربی باید محیط تربیتی را طوری ود آورد که هر یک از افراد بتواند آزادانه افکار، عقاید، احساسات و هنر خود براز دارد.
د. احتیاج به امنیت، نظم، هدف: احتیاج به امنیت در جنبه های مختلف گی، نظم و ترتیب در کارهای روزمره انسان و داشتن هدف از جمله احتیاجات ری انسان است. مربی نیز باید در تأمین این احتیاجات به بچه ها کمک کند. یم دینی در تعیین هدف، در ایجاد امنیت و جهت دادن به فعالیتهای انسان در گی نقشی اساسی دارند.
سوم : اصولی که مبتنی بر وظایف مربوط به رشد است.
نظر به اینکه وظایف مربوط به رشد در دوره دبستان یعنی دوره ای که بچه در سنین ۶ سالگی تا ۱۲ سالگی قرار دارد با دوره بلوغ که مصادف با دوره دبیرستان است فرق دارد بنابراین اصول تربیتی مربوط به وظایف رشد دو دوره را به طور جداگانه ذکر می کنیم.
منبع: اصول وفلسفه تعلیم وتربیت،علی شریعتمداری،چاپ پنجاه وسوم،مؤسسه انتشارات امیرکبیر،تهران1391
