نظریات مربیان بزرگ درباره مفهوم تعلیم و تربیت، هدفهای تربیتی، مواد درسی و سازمان آنها و روش اساسی در تعلیم و تربیت پایه و بنیان کار مدارس را تشکیل می دهد.
اول - مفهوم تعلیم و تربیت:
مفهوم تعلیم و تربیت در گذشته انتقال معلومات و مهارتها بود، روی همین زمینه روش عمده تدریس، سخنرانی یا مطالعه کتب درسی بود. اما اگر تعلیم و تربیت را چنانچه جان د یوئی معتقد است تجدید نظر در تجربیات و تشکیل مجدد آنها بدانیم یا آن را عبارت از رشد قوۀ قضاوت صحیح یا هدایت رشد فرد تلقی کنیم روش کار ما با آنچه در گذشته معمول بود کاملا فرق خواهد داشت.
دوم - روش اساسی تعلیم و تربیت:
جان دیوئی روش حل مسأله را که همان روش علمی باشد بهترین و اساسی ترین روش تربیتی می داند. این روش برای تجدید نظر در تجربیات یا رشد قوه قضاوت بیش از سایر روشها مفید است. این روش باید در تدریس رشته های مختلف علمی، در حل مسائل تربیتی و در امتحان یا ارزش سنجی پیشرفت کار شاگردان مورد استفاده واقع شود. اینک اقداماتی را که برای اجرای این روش لازم است ذکر می کنیم :
1- بیان مسأله: ابتدا باید مشکل یا مسأله ای پیدا شود تا تحقیق شروع گردد و فکر شاگردان بکار افتد. منظور این است که تا شاگرد به مساله ای برخورد نکند فکر خود را بکار نمی اندازد. بنا براین در موقع بررسی مطالب علمی ابتدا باید مسأله ای طرح نمود و آن را در چند جمله بیان کرد.
۲- جمع آوری معلومات و مدارک: پس از روشن شدن مسأله باید بجمع آوری مدارک و معلومات پرداخت و آنها را برای حل مسأله سازمان داد. مدارک باید با مسأله مورد بحث مربوط باشند و معلم در جمع آوری مدارک و سازمان دادن آنها به شاگردان کمک کند.
٣- پیدا کردن راه حلهای مناسب: پس از مشخص شدن مسأله و جمع آوری مدارک لازم باید به پیدا کردن راه حل اقدام نمود. اینجاست که محقق با شاگرد فکر خود را بکار می اندازد و سعی می کند ببیند مدارک و مفروضات موجود بر چه دلالت دارند و چه راههایی را نشان می دهند. این راه حلها را در اصطلاح فرضیها می نامند. به عبارت دیگر فرضیه یعنی نظر و استنباط دانشمند با استفاده از مدارک مربوط بیکن، مسأله.
4- آزمایش راه حلها : قدم چهارم بررسی و آزمایش راه حل پیدا شده است. در اینجاست که در هر رشته ای باید راه حل مورد بحث را از طریق خاصی مورد آزمایش قرار داد تا صحت و اعتبار نسبی آن معلوم گردد.
5- انتخاب راه حل مناسب: در این مرحله شاگرد یا محقق بین راه حلهای مختلف یا به عبارت دیگر بین فرضیه های گوناگون فرضیه ای را که بهتر از دیگر فرضیه ها مورد تأیید مفروضات و مدارک موجود است انتخاب و آن را به عنوان یک امر آزمایشی و موقتی می پذیرد.
6- استنتاج : در مرحله آخر شخص محقق در سایه فرضیه انتخاب شده اموری را استنتاج می کند و آنها را تا اندازه ای تعمیم می دهد. اگر این روش در تدریس و امتحان بکار رود شاگردان بهتر مطالب درسی را فرا می گیرند و مبانی علوم را بهتر درک می نمایند. در غیر این صورت شاگردان به حفظ مطالب و نقل آنها می پردازند و از مطالعات علمی چندان استفاده نمی کنند. در این روش می توان روشهای دیگری از قبیل روش پروژه و روش گروهی را نیز بکار برد.
در جامعه‌ای که ایدآلهای دموکراتیک به عنوان ایدآلهای اجتماعی پذیرفته شده اند هدفهای تربیتی نیز باید شاگردان را به سوی این ایدآلها سوق دهد. در جامعه اسلامی ما هدفهای تربیتی باید از تعالیم عالیه اسلام استخراج گردد.
اول - مفهوم تعلیم و تربیت:
مفهوم تعلیم و تربیت در گذشته انتقال معلومات و مهارتها بود، روی همین زمینه روش عمده تدریس، سخنرانی یا مطالعه کتب درسی بود. اما اگر تعلیم و تربیت را چنانچه جان د یوئی معتقد است تجدید نظر در تجربیات و تشکیل مجدد آنها بدانیم یا آن را عبارت از رشد قوۀ قضاوت صحیح یا هدایت رشد فرد تلقی کنیم روش کار ما با آنچه در گذشته معمول بود کاملا فرق خواهد داشت.
دوم - روش اساسی تعلیم و تربیت:
جان دیوئی روش حل مسأله را که همان روش علمی باشد بهترین و اساسی ترین روش تربیتی می داند. این روش برای تجدید نظر در تجربیات یا رشد قوه قضاوت بیش از سایر روشها مفید است. این روش باید در تدریس رشته های مختلف علمی، در حل مسائل تربیتی و در امتحان یا ارزش سنجی پیشرفت کار شاگردان مورد استفاده واقع شود. اینک اقداماتی را که برای اجرای این روش لازم است ذکر می کنیم :
1- بیان مسأله: ابتدا باید مشکل یا مسأله ای پیدا شود تا تحقیق شروع گردد و فکر شاگردان بکار افتد. منظور این است که تا شاگرد به مساله ای برخورد نکند فکر خود را بکار نمی اندازد. بنا براین در موقع بررسی مطالب علمی ابتدا باید مسأله ای طرح نمود و آن را در چند جمله بیان کرد.
۲- جمع آوری معلومات و مدارک: پس از روشن شدن مسأله باید بجمع آوری مدارک و معلومات پرداخت و آنها را برای حل مسأله سازمان داد. مدارک باید با مسأله مورد بحث مربوط باشند و معلم در جمع آوری مدارک و سازمان دادن آنها به شاگردان کمک کند.
٣- پیدا کردن راه حلهای مناسب: پس از مشخص شدن مسأله و جمع آوری مدارک لازم باید به پیدا کردن راه حل اقدام نمود. اینجاست که محقق با شاگرد فکر خود را بکار می اندازد و سعی می کند ببیند مدارک و مفروضات موجود بر چه دلالت دارند و چه راههایی را نشان می دهند. این راه حلها را در اصطلاح فرضیها می نامند. به عبارت دیگر فرضیه یعنی نظر و استنباط دانشمند با استفاده از مدارک مربوط بیکن، مسأله.
4- آزمایش راه حلها : قدم چهارم بررسی و آزمایش راه حل پیدا شده است. در اینجاست که در هر رشته ای باید راه حل مورد بحث را از طریق خاصی مورد آزمایش قرار داد تا صحت و اعتبار نسبی آن معلوم گردد.
5- انتخاب راه حل مناسب: در این مرحله شاگرد یا محقق بین راه حلهای مختلف یا به عبارت دیگر بین فرضیه های گوناگون فرضیه ای را که بهتر از دیگر فرضیه ها مورد تأیید مفروضات و مدارک موجود است انتخاب و آن را به عنوان یک امر آزمایشی و موقتی می پذیرد.
6- استنتاج : در مرحله آخر شخص محقق در سایه فرضیه انتخاب شده اموری را استنتاج می کند و آنها را تا اندازه ای تعمیم می دهد. اگر این روش در تدریس و امتحان بکار رود شاگردان بهتر مطالب درسی را فرا می گیرند و مبانی علوم را بهتر درک می نمایند. در غیر این صورت شاگردان به حفظ مطالب و نقل آنها می پردازند و از مطالعات علمی چندان استفاده نمی کنند. در این روش می توان روشهای دیگری از قبیل روش پروژه و روش گروهی را نیز بکار برد.
سوم اصول با توجه به هدفهای صحیح تربیتی:
1- هدفهای تربیتی باید با توجه به معنی رشد و ترقی بیان شود: چون هدفهای تربیتی از یکش، لحاظ جهتهای مختلف رشد هستند، یعنی رشد همه جانبه شخصیت افراد را در جهات مختلف تسریع می نمایند، بنابراین باید این هدفها رشد کننده و تکامل پذیر باشند.
۲- هدفهای تربیتی باید با توجه به افکار، عقاید، عادات، تمایلات و اعمال فرد تهیه و تنظیم گردد: سابق بر این هدفهای تربیتی بیشتر جنبه آموزشی داشت و غرض این بود که ذهن شاگردان را از معلومات پراکنده پر کنند در صورتی که مربیان جدید معتقدند که هدف تعلیم و تربیت باید ایجاد تغییر در افکار، عادات، تمایلات و اعمال فرد باشد. ۳- هدفهای تربیتی باید موافق با ایدآلهای اجتماعی جامعه باشند:
در جامعه‌ای که ایدآلهای دموکراتیک به عنوان ایدآلهای اجتماعی پذیرفته شده اند هدفهای تربیتی نیز باید شاگردان را به سوی این ایدآلها سوق دهد. در جامعه اسلامی ما هدفهای تربیتی باید از تعالیم عالیه اسلام استخراج گردد. بنابراین پرورش شخصیتهایی با تقوا، متفکر، ایثارگر، مجاهد، مسؤول و خدا پرست هدف اساسی تربیت اسلامی را تشکیل می دهد.
4 - هدفهای تربیتی باید مؤید یکدیگر باشند. اگر قرار است هدفها با اید آلهای دموکراتیک سازش داشته باشند نمی توان بعضی از هدفها را موافق با این ایدآلها و برخی را مخالف آنها انتخاب نمود. در هر صورت توافق هدفها شرط اساسی موفقیت در فعالیتهای تربیتی است.
5- هدفهای تربیتی باید قابل اجرا باشند. در انتخاب هدفها باید عملی بودن آنها را در نظر گرفت حتی روشهایی را که برای نیل به هدفهای تربیتی لازم هستند باید ارائه داد.
6- هدفهای تربیتی باید جامع باشند: هدفهای تربیتی باید جنبه های مختلف رشد انسان از قبیل جنبه معنوی، جنبه اجتماعی، عاطفی، بدنی و عقلانی را شامل شده و در توسعه نقطه نظر یا باصطلاح دید مربی مؤثر باشد.
7- هدفهای تربیتی باید قابل فهم باشند. هدفهای تربیتی باید برای تمام افرادی که در فعالیتهای تربیتی شرکت دارند قابل فهم باشد. هدفهای مبهم و غیر قابل ادرا ک نمی تواند فعالیتهای افراد را رهبری کند.
۸- هدفهای تربیتی باید متغیر باشند: نظر به اینکه احتیاجات جامعه و افراد و مبانی تربیتی در تغییر هستند بنابراین هدفهای تربیتی نیز باید متغیر بوده و با احتیاجات جامعه و افراد سازش داشته باشند.
چهارم - اصول تعلیم و تربیت در انتخاب و سازمان مواد درسی:
- مواد درسی باید طوری انتخاب شود که در فهم و ارزش سنجی و توسعه میراث فرهنگی به شاگردان کمک کند. در جامعه ما فهم و مطالعه فرهنگ و معارف اسلامی ضروری است.
- مواد درسی باید حقایقی درباره وضع اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و جغرافیایی جامعه حاضر در اختیار شاگردان قرار دهد.
- مواد درسی باید مشتمل بر اصول و مبانی علمی باشد و شاگردان را به نقش و تأثیر علوم در زندگی انسان آشنا سازد.
- مواد درسی باید شاگردان را برای احراز شغل و حرفه مورد نیاز جامعه آماده سازد.
- مواد درسی باید متناسب با احتیاجات، استعداد ها و علائق شاگردان باشد.
- مواد درسی باید در توسعه و اجرای وظایف مربوط به رشد افراد مؤثر باشد.
- سازمان برنامه مدرسه باید کوششهای معلمان و شاگردان را در رشته های مختلف علمی هماهنگ سازد و هر یک از مواد مکمل دیگری باشد.
- سازمان برنامه مدرسه با ید قابل انعطاف باشد. و سازمان برنامه مدرسه باید بین رشته های مختلف درسی وحدت ایجاد
منبع: اصول وفلسفه تعلیم وتربیت، علی شریعتمداری، چاپ پنجاه وسوم، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، تهران1391
1- هدفهای تربیتی باید با توجه به معنی رشد و ترقی بیان شود: چون هدفهای تربیتی از یکش، لحاظ جهتهای مختلف رشد هستند، یعنی رشد همه جانبه شخصیت افراد را در جهات مختلف تسریع می نمایند، بنابراین باید این هدفها رشد کننده و تکامل پذیر باشند.
۲- هدفهای تربیتی باید با توجه به افکار، عقاید، عادات، تمایلات و اعمال فرد تهیه و تنظیم گردد: سابق بر این هدفهای تربیتی بیشتر جنبه آموزشی داشت و غرض این بود که ذهن شاگردان را از معلومات پراکنده پر کنند در صورتی که مربیان جدید معتقدند که هدف تعلیم و تربیت باید ایجاد تغییر در افکار، عادات، تمایلات و اعمال فرد باشد. ۳- هدفهای تربیتی باید موافق با ایدآلهای اجتماعی جامعه باشند:
در جامعه‌ای که ایدآلهای دموکراتیک به عنوان ایدآلهای اجتماعی پذیرفته شده اند هدفهای تربیتی نیز باید شاگردان را به سوی این ایدآلها سوق دهد. در جامعه اسلامی ما هدفهای تربیتی باید از تعالیم عالیه اسلام استخراج گردد. بنابراین پرورش شخصیتهایی با تقوا، متفکر، ایثارگر، مجاهد، مسؤول و خدا پرست هدف اساسی تربیت اسلامی را تشکیل می دهد.
4 - هدفهای تربیتی باید مؤید یکدیگر باشند. اگر قرار است هدفها با اید آلهای دموکراتیک سازش داشته باشند نمی توان بعضی از هدفها را موافق با این ایدآلها و برخی را مخالف آنها انتخاب نمود. در هر صورت توافق هدفها شرط اساسی موفقیت در فعالیتهای تربیتی است.
5- هدفهای تربیتی باید قابل اجرا باشند. در انتخاب هدفها باید عملی بودن آنها را در نظر گرفت حتی روشهایی را که برای نیل به هدفهای تربیتی لازم هستند باید ارائه داد.
6- هدفهای تربیتی باید جامع باشند: هدفهای تربیتی باید جنبه های مختلف رشد انسان از قبیل جنبه معنوی، جنبه اجتماعی، عاطفی، بدنی و عقلانی را شامل شده و در توسعه نقطه نظر یا باصطلاح دید مربی مؤثر باشد.
7- هدفهای تربیتی باید قابل فهم باشند. هدفهای تربیتی باید برای تمام افرادی که در فعالیتهای تربیتی شرکت دارند قابل فهم باشد. هدفهای مبهم و غیر قابل ادرا ک نمی تواند فعالیتهای افراد را رهبری کند.
۸- هدفهای تربیتی باید متغیر باشند: نظر به اینکه احتیاجات جامعه و افراد و مبانی تربیتی در تغییر هستند بنابراین هدفهای تربیتی نیز باید متغیر بوده و با احتیاجات جامعه و افراد سازش داشته باشند.
چهارم - اصول تعلیم و تربیت در انتخاب و سازمان مواد درسی:
- مواد درسی باید طوری انتخاب شود که در فهم و ارزش سنجی و توسعه میراث فرهنگی به شاگردان کمک کند. در جامعه ما فهم و مطالعه فرهنگ و معارف اسلامی ضروری است.
- مواد درسی باید حقایقی درباره وضع اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و جغرافیایی جامعه حاضر در اختیار شاگردان قرار دهد.
- مواد درسی باید مشتمل بر اصول و مبانی علمی باشد و شاگردان را به نقش و تأثیر علوم در زندگی انسان آشنا سازد.
- مواد درسی باید شاگردان را برای احراز شغل و حرفه مورد نیاز جامعه آماده سازد.
- مواد درسی باید متناسب با احتیاجات، استعداد ها و علائق شاگردان باشد.
- مواد درسی باید در توسعه و اجرای وظایف مربوط به رشد افراد مؤثر باشد.
- سازمان برنامه مدرسه باید کوششهای معلمان و شاگردان را در رشته های مختلف علمی هماهنگ سازد و هر یک از مواد مکمل دیگری باشد.
- سازمان برنامه مدرسه با ید قابل انعطاف باشد. و سازمان برنامه مدرسه باید بین رشته های مختلف درسی وحدت ایجاد
منبع: اصول وفلسفه تعلیم وتربیت، علی شریعتمداری، چاپ پنجاه وسوم، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، تهران1391
