چند خبر درباره ی علم ژنتیک و کاربردهایش

شاید برای شما هم اتفاق افتاده است که وقتی به یک مهمانی می روید، ناگهان یکی از فامیل های دور به چهره ی تان دقّت می کند و می گوید: «چشم هایت چقدر به پدرت شبیه است»؛ حتی برای نوزادان یک روزه هم برخی این شباهت ها را پیدا می کنند و این موضوع اصلاً هم جای تعجّب ندارد. این که چرا رنگ چشم های یکی شبیه پدرش می شود، حالت موها شبیه مادر، پیشانی اش شبیه پدربزرگ و لبخندش به مادربزرگی از دو نسل قبل، همه یک دلیل علمی و شناخته شده دارد. این دلیل، که یکی از علم های پُرطرف دار است، ژنتیک نام دارد. ژنتیک بخشی از دانش زیست شناسی است. این دانش مربوط به چگونگی ایجاد تفاوت ها و شباهت ها بین جانداران مختلف است. دانشمندان این رشته، مطالعه، آزمایش و بررسی می کنند تا بتوانند قوانین و مفاهیم موجود در طبیعت را در زمینه ی ژنتیک بشناسند.

دانشمندان برای شناختن یک موضوع، فقط نباید مشاهده گر باشند؛ آن ها آستین ها را بالا زده، با اراده و تلاش آزمایش های مختلفی را طراحی می کنند تا بفهمند طبیعت چه رمز و قانون هایی دارد؛ آن ها هرروز از خودشان می پرسند: «آیا می توان از قانون های طبیعت به نفع انسان استفاده کرد و چیزهایی را تغییر داد؟» دانشمندان ژنتیک با هر کشف جدید از ژن ها، از آن ها استفاده نمودند و در بعضی موارد محصولات جالبی را هم درست کردند.

به تارهایی که عنکبوت می سازد نگاه کنید. آیا اولین چیزی که به ذهن تان می آید یک جاروی دسته دراز بزرگ است که باید تمام تارها را از جا بکند؟ شاید هم یک پروانه ی بی چاره را که در تار عنکبوت گیر کرده است تصوّر می کنید؟ شاید هم می دانید که بیش از یک و نیم میلیون کاربرد مختلف در صنعت برای تار عنکبوت وجود دارد که البته این کاربردها هرروز بیش تر از قبل هم می شود. تار عنکبوت با این که بسیار نازک و به نظر ضعیف است با قدرتی باورنکردنی می تواند مادّه ای مناسب برای تولید جلیقه های ضدگلوله، قطعات رایانه ای، لوازم جراحی، پارچه باندپیچی و... باشد. فقط یک عیب در تار عنکبوت وجود دارد و آن هم زمان بَر بودن تولید توسط یک عنکبوت کوچولو است. اگر بتوانید زمان زیادی را منتظر باشید و عنکبوت های بسیاری هم داشته باشید، باز هم نمی توانید مثل کندویی که عسل تولید می کند، کندوی تار عنکبوت ساز داشته باشید. عنکبوت ها برای ساخت تارهای شان به دشمن و کشتن نیاز دارند.

دانشمندان می خواهند از تار عنکبوت استفاده های بسیاری کنند؛ اما عنکبوت مثل بُز پشم تولید نمی کند که خیلی ساده بشود یک کارگاه نخ ریسی از آن ساخت! گفتم عین بز؟! دانشمندان هم به همین فکر افتادند و از خودشان پرسیدند: «آیا نمی شود کاری کنیم که بُز هم پشم هایی با خاصیت عنکبوت تولید کند؟» این جا بود که دانشمندان ژنتیک وارد شدند و تلاش هایی را برای ایجاد ژن تار عنکبوت در بُزها شروع کردند. نتیجه این شد که نه از پشم بُز، بلکه از شیر بُز توانستند مادّه ای برای ساخت نخ هایی با خاصیت تار عنکبوت بگیرند.

در کارهای تحقیقاتی همیشه هم با قصد و آگاهی کاری را شروع نمی کنند. مجموعه ای از فرضیه ها وجود دارد؛ اما آزمایش ها بدون این که بدانند چه اتفاقی پس از آن می افتند آغاز می شود. در یکی از همین آزمایش هایی که خود انجام دهندگانش نمی دانستند قرار است چه نتیجه ای بگیرند، مجموعه ای از ژن ها را به موش ها وارد کردند و نتیجه، موشی شد که می توانست مثل پرنده ها آواز بخواند. این آزمایش مربوط به دانشمندان ژاپنی است. آن ها توانستند با این کشف جدید، یکصد موش آوازه خوان را تولید کنند؛ اما سؤال این جا بود: «این موش ها چه فایده ای دارند؟» هنوز نمی دانیم!

یک دغدغه ی تولید کنندگان مواد غذایی این است که چطور می شود غذای بیش تری را با انرژی کم تری تولید کرد؟ یکی از فکرهای انسان این است که چطور با خرید کم تر، غذای بیش تری به دست آوریم؟ دام داران به دنبال این هستند که آیا می توان امسال دام های بیش تری را پرورش داد؟ دانشمندان ژنتیک با دیدن ماهی های کوچک، اما پُرطرف دار به عنوان یک مادّه ی غذایی، با خودشان فکر کردند شاید بشود راهی پیدا کرد که ماهی ها رشد سریع تر و بیش تری داشته باشند و نتیجه اش ماهی های سالمون غول پیکری شد که به مغازه های گوشت و ماهی فروشی هم راه پیدا کرد.

واکسن ها اختراع شدند تا آدم ها در برابر بیماری های مختلف مقاوم باشند؛ اما به مرور زمان این مقاومت کم رنگ تر می شود و نیاز به روش های جایگزین برای وارد شدن دارو به جز واکسن و تزریق هست. خیلی از بچه ها هم اصلاً وارد شدن یک سوزن به بدن و درد را دوست ندارند. آیا باید منتظر ماند و هیچ کار نکرد؟ مگر دانشمندان می توانند؟ آن ها با آزمایش های بسیاری روی میوه های مختلف از کَلم و گوجه فرنگی تا هویج و موز فهمیدند که موز، این میوه ی زرد و شیرین، بهترین انتقال دهنده ی داروهاست. با وارد کردن ژن های مربوط به واکسن در تولید موز توانستند این میوه را به یک داروی خوش مزه تبدیل کنند. سازمان جهانی بهداشت غذا و دارو هم این موزهای دارویی را تأیید کرده است.

در خبرهای دیگری خواندیم که خاصیت دارویی نه فقط برای موز و میوه ها، بلکه برای مرغ ها هم در حال استفاده است. یک گروه تحقیقاتی برای درمان سرطان روی استفاده از مرغ و تخم مرغ برای تولید دارو هستند. آیا روزی می رسد که مانند تجهیزات پزشکی، مرغ و موز دارویی صادر شود؟!

نویسنده: سیده افروز ارزه گر