امام موعود در ادیان

موعود، بود یا نبود

مسئله اعتقاد به مصلح جهاني و انتظار ظهور منجى، از مشتركات تمام ادیان و مكاتب الهی و حتی غیر آسمانی است؛ اعتقاد به وجود فوق طبیعت كه باید در آخرالزمان ظهور كند و نظم و عدالت از دست رفته را به جهان باز آرد و مقدمه سعادت همیشگی بشر را فراهم آورد. این عقیده كه از آن به «فوتوریسم» یاد شده، مورد اتفاق همه معتقدان ادیان گوناگون است. این چشم‌انداز موجب شده تا طرح‌هایی از مدینه فاضله افلاطونی تا اتوپیا مطرح شود و بشر همچنان به دنبال آینده‌ای مطلوب باشد.
عملی نشدن، آرمان‌های اجتماعی انسان‌ها را به این نتیجه می‌رساند كه رهبر موعود، فردی الهی است و خالق انسان‌ها باید شرایط این رهبری را فراهم كند. در عین حال،‌نفس آن طرح‌ها، فرادینی و فراقومی بودن موعودباوری را اثبات می‌كند. موعودباورى، از جمله اندیشه‌هایی است كه در میان تمامی ادیان و ملت‌ها پایگاه دارد. حتی می‌توان گفت در میان تمامی ایدئولوژی‌ها و مكاتب،‌فرقه‌ای وجود ندارد كه رنگ و بویی از مهدویت و اعتقاد به موعود نداشته باشد. این معنا حتی در سخنان اندیشمندان غربی به چشم می‌خورد. برتراند راسل، فیلسوف انگلیسی می‌نویسد: «جهان در انتظار مصلحی است كه آن را در یك پرچم و یك شعار درآورد.»[1]
پس مي‌توان نتيجه گرفت موعودباورى و نياز به موعود، عقیده‌‌ای فرا دینی و فطری به شمار می‌رود.

موعود و امید

امید, مفهومی است كه همه تلاش‌ها و تكاپوها برای رسیدن به آن و با محوریت آن انجام می‌شود. در ادعیه نیز به این معنا توجه می­شود. در بخشی از دعای جوشن كبیر خطاب به حضرت حق آمده است: «یا منتهی الرجایا؛ اي نهايت آرزوها و امیدها».
اين امید، نگاه به آینده‌ای بهتر و تلاشی است در تدارك راه و تهیه توشه و سرمایه و مفهومی است كه نسل جوان آن را بیشتر درك می‌كند. در یك حیات معنوی از دیدگاه قرآن، امیدواران به فضل و رحمت الهي كساني هستند كه ايمان دارند و در راه خدا هجرت و تلاش مي‌كند.[2]
در این میان، امید به فرا رسيدن برهه‌اي از تاريخ و پدیدار شدن واقعيتي زيبا و چشم‌اندازي دل­نواز به دست يك موعود، اندیشه‌ای عقلانی به­شمار می‌رود. در اندیشه شیعی كه عصاره حقیقی مكتب جهان­­شمول اسلام است، امیدي حيات­بخش و مبتني بر تحليلي واقع‌گرايانه وجود دارد كه بر اساس حقيقت و ضرورت زندگي انسان بنا نهاده شده است. انسان­ها براي رهايي از بن‌بست‌هاي زندگى, به راهنمايي نيرويي نياز دارد تا بتواند سرپرستى، ولایت و راهبری بشر را بر عهده گیرد و راه نجات را به آدمی بنمایاند. در بدیهی‌ترین توصیف از موعود, او را مي‌توان كشتي‌بان امید و آرزوي جوامع بشري دانست.

موعود در عالم وجود

تمام آنان كه درباره آفرینش و طبیعت قلم به دست گرفته‌اند، با اندك دقتي در شاهكار الهى، به این نتیجه رسیده‌اند كه گستره گیتی با تمامی سیاره‌ها و كهكشان‌هایش، بر اساس نظمی آشكار و پنهان به مسیر خویش ادامه می‌دهند. این معنا در مورد جامعه بشری صدق می­كند و طبیعی است حیات بشر نیز نظم و هدف معینی دارد. ظهور نجات‌دهنده­ای كه دنیا را از ستم رهایی می‌بخشد, بحثی اقلیمی و منطقه‌ای نیست. به همین دلیل، تمام انبیاي الهي و پيشوايان دينى، پيروان خود را نويد داده‌اند كه با آمدن موعودي حقيقى، روزگاری نورانی و فرخنده پیش روی بشر قرار دارد. از یك سو, فراگير شدن اعمال غيرانساني و مغاير با حقوق اوليه آدمى، و از سوی دیگر، ناتوانی شخصیت‌های اندیشمند و سازمان‌های جهانی در پیشگیری از آنچه بر بشر می‌رود, سبب شده است تا پیروان ادیان به این نتیجه برسند كه این وضعیت، جز با انقلاب جهانی به پایان نخواهد رسید.

قرآن و موعود اهل ایمان

قرآن كریم، تنها كتاب آسمانی است كه بدون تحریف باقی مانده و همین موجب شده است تا بسیاری از عقاید و احكام دینی از متن این كتاب شریف در اختیار مسلمانان قرار گیرد. بسیاری از مفسران شیعه در كتاب‌های خود كه مورد پذیرش اهل سنت نیز قرار گرفته است،[3] را ‌با استفاده از روایات اهل‌بیت(علیهم السّلام) , بیش از صد آیه ر آورده‌اند كه در شأن موعود حقیقی دین اسلام نازل شده است. در این قسمت, به برخی از این آیات و روایات اشاره كنیم تا نسل جوان, بیشتر و بهتر با عقاید شیعه كه منطبق با آیات قرآن است, آشنا شود.
الف) خداوند به مؤمنان وعده داده است آنان را در زمین, نماینده خود سازد.[4] در تفسیر عیاشی از امام سجاد(علیه السّلام) نقل شده كه فرمود: «به خدا, این عده از دوستان ما اهل بیت‌(علیهم السّلام) هستند كه به دست مردی از ما كه مهدی این امت است، برای اصلاح دنیا قیام می‌كنند».[5]
ب) «وَ نُریدُ أَنْ نَمُنّ عَلَى الّذینَ اسْتُضْعِفُوا فِی اْلأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثینَ».[6] در این آیه مشهور، اراده الهی در پیشوا ساختن آنان كه در زمین مورد ستم قرار گرفتند، مطرح شده است. حضرت امير مؤمنان علي(علیه السّلام) می‌فرماید: «اینان كه در زمین ستم دیدند، خاندان رسول خدا(صلّی الله علیه و آله و سلّم) هستند كه خداوند پس از سختی كه می‌بینند، مهدی آنان را برمی‌انگیزد تا آنان را عزیز دارد و دشمنانشان را خوار گرداند».[7]
ج) «قُلْ جاءَ الْحَقّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنّ الْباطِلَ كانَ زَهُوقًا.»[8] در این آیه معروف, اصل كلی و اساسی و سنت جاودان الهی بیان شده است. مفهوم این آیه مایه دلگرمی همه پیروان حق و ره­پویان راه سعادت است.

موعود جهان در اندیشه مسیحیان

در مجموعه باورهای مسیحیان، نجات‌دهنده جهان با عنوان «فارقلیط» خواهد آمد. وی كه تسلی‌دهنده، شفیع و مددكار است, جهان سراسر فساد و تباهی را نجات می‌بخشد. در انجیل یوحنا آمده است كه خداوند تسلی‌دهنده‌ای دیگر به آنان عطا خواهد كرد تا همیشه همراهشان باشد. در این كتاب تصریح شده است كه عیسی(علیه السّلام) فرمود: «من به شما راست می‌گویم كه رفتن من برای شما مفید است؛ زیرا اگر نروم، تسلی‌دهنده نزد شما نخواهد آمد. اگر بروم، او را نزد شما می‌فرستم و چون او آید، جهان را بر عدالت و داوری ملزم خواهد كرد.»[9] در این متن آسمانی مشخص شده كه موعود پس از رفتن مسیح می‌آید و بدیهی است مسیح نمی‌تواند موعود مسیحیان باشد.
این نجات‌دهنده، همان موعودی است كه در اخبار اسلامی نیز به آن اشاره شده است. انجیل‌ها مجموعه مواعظ و رهنمودهایی است كه حضرت عیسی(علیه السّلام) به شاگردانش القا ‌كرده است و آنان آن را جمع‌آوری كرده­اند. در عهد جدید، نشانه‌های برگزیده‌ای آمده است كه بشر را در حساس‌ترین روزگار تاریخ، از سقوط و نابودی نجات می‌دهد و جهان را در سایه امنیت، آرامش و حكومت واحد جهانی خود اداره می‌كند.

موعود در اندیشه یهود

شور و التهاب برای آمدن موعود آخرالزمان در سراسر تاریخ پرفراز و نشیب یهود به چشم می‌خورد. آنان در طول دوران حیات خویش، هرگونه خواري و تحقير را به امید روزي بر خود هموار كرده‌اند كه موعود بیايد و آنان را از گرداب ذلت و درد رهايي بخشد و فرمانرواي جهان گرداند. این مسئله در كتاب‌های یهود به چشم می‌خورد. در باب دوم كتاب حقوق نبی آمده است: «اگرچه تأخیر نماید, برایش منتظر باش؛ زیرا كه البته خواهد آمد.»[10] همچنین مضامینی چون «موعود، مسكینان را به عدالت داوری خواهد كرد»، «به­ ‌راستی حكم خواهد كرد و «كمربند كمرش, عدالت خواهد بود»، در مجموعه عقاید یهود آمده است. آنان معتقدند نجات‌دهنده، انسانی است همانند دیگران، ولی برخوردار از جلوه و جبروت خدایی و جهان را با نور خویش كه جلوه‌ای از نور خداست، روشن خواهد كرد. بنابراین، اصل ظهور منجی نزد پیروان یهود، ثابت و مسلّم است و این قوم، مطابق اخبار كتاب‌های خویش، در انتظار كسی هستند كه در روزگار بحرانی جهان خواهد آمد.
باید دانست آنان بر این باورند كه موعود، تمام ادیان را یگانه می­سازد و قدرت‌ها را سركوب می­كند. آرزوی یهود، فرا رسیدن روزی است كه با ظهور موعود منتظر، بر همه بشر مسلط شوند.

موعود آسماني در دين ايرانى

موعودشناسی در آموزه‌های زرتشت، به عنوان مكمّل اصل رستاخیز و معاد مطرح شده است. بر اساس این عقاید، شمار فراوانی از انسان‌های موعود در آستانه رستاخیز، هر كدام در جایی ظهور می­كنند و به­گونه‌ای برای نابودی دروغ و حاكمیت راستی می­كوشند. با این حال, در این آیین، از كسی سخن گفته می‌شود كه در آینده خواهد آمد و راه سعادت را به مردم خواهد آموخت. او «سوشیانس» است.[11] ریشه این كلمه به معنای سود و سودمندی است و سوشیانس، فردی است كه از وجودش, سود و نفع برمی‌خیزد و سود رساننده است.
زرتشتیان منتظر سه موعود هستند كه هر كدام از آنان به فاصله هزار سال از دیگری ظهور خواهد كرد و سومین آنان، مظهر و پیكر قانون مقدس است و او همان موعودی است كه با نام «سوشیانس» خواهد آمد.[12] وی با پیدایش نشانه‌هایی از جمله متوقف شدن خورشید در وسط آسمان، ظهور می­كند و اهریمن و دیو دروغ را نیست و نبود می‌گرداند. یاران موعود زرتشت كه از جاودانان هستند، همراه وی قیام می‌كنند تا مردگان برخیزند و جهان معنوی روی نماید.

موعود حاضر و امام ناظر

یكی‌از شایع‌ترین پرسش‌ها كه گاه برای نسل جوان به صورت شبهه مطرح می‌شود، اشاره به این معناست كه در زمان غیبت، وقتی دست مردم از محضر امام زمان(عج) كوتاه است و دیدگان از دیدار او محروم مانده، شیوه بهره­مندی از وجود موعودی كه دیده نمی‌شود، چگونه است؟
به صورت ظاهر، دیده ما از دیدن او محروم است، ولی وجود امام موعود، همانند خورشید فروزانی است كه در پس ابری ظاهری پنهان مانده است و جهان هستی از پرتو وجودش به بقای خود ادامه می‌دهد. به این معنا در كلام نبوی تصریح شده كه درباره فیوضات مهدی موعود(علیه السّلام) فرمود: «قسم به پروردگاری كه مرا به پیامبری برانگیخت، از وی نفع می‌برند و از نور ولایتش كسب نور می‌كنند؛ چنان‌كه از خورشید استفاده می‌كنند، هنگامی كه پشت ابرها قرار بگیرد.»[13] همین مطلب در توقیعی كه از ناحیه مقدسه خطاب به اسحاق بن یعقوب صادر شد، آمده است كه فرمود: «اما چگونگی استفاده مردم از من، بسان استفاده آنهاست از خورشید، هنگامی‌كه پشت ابر پنهان می‌شود.»[14]
بنابراین، امام همان‌گونه كه وظیفه راهنمایی ظاهری را بر عهده دارد، ولایت و رهبری باطنی اعمال را نیز عهده‌دار است و حیات معنوی مردم را تنظیم می‌كند. پس مشخص می‌شود كه موعود حقیقی اسلام، همیشه حاضر است و با عنوان «حجت خدا», ناظر بر اعمال انسان‌هاست.

موعود واقعي و عدالت مهدوى

انتظار كشيدن براي مقدم دلدار در فرداي دميدن صبحي خجسته و نورانى، شعله‌ای است كه در جان عاشقان و دلدادگان موعود روزبه‌روز گسترش می‌یابد. انتظار، انتظار سربرآوردن سپیده­دمی است كه مرهم­گذار دل‌های شكسته و انیس جان‌های خسته بیاید. شوق انتظارش در دل‌های دل‌باختگانش, دیدنی است؛ او كه عطر یادش، جان را معطر و خورشید جمالش، از پس پرده غیبت، جان و جهان را نورانی می‌سازد. آن عزیز موعود كه وعده الهی است و موعود انبیای گرامی و بشارت ادیان آسمانی كه: «الذی وَعَدَاللهُ بِهِ الاُمَم».[15]
جهان امروز، تشنه عملی شدن این نویدهاست و در انتظار طلوع ستاره عدالت و رحمت. جهان امروز، امیدوار به ظهور موعودي است كه ساحل امن و امان را بنماياند و چشم انتظار يوسفي است كه صد قافله دل همره اوست. امروز یكتاپرستان، نه تنها موعودباورى كه مهدي­طلبي را در جان خويش احساس مي‌كنند. امروز بشر به دنبال موعودی است كه از نسل امامان حق و از تبار رسولان برگزیده است. امروز انسانیت برای انسان شدن, چشم به راه روز نجاتی است كه ذخیره الهی بیاید و عدالت موعود را به ارمغان آورد.

پي‌نوشت‌ها:

[1]. مريم آخوندى، همگرایی ادیان و مذاهب در اعتقاد به موعود، ص 16.
[2]. بقره: 218.
[3]. همانند كتاب المحجه اثر سيد هاشم بحرانى كه در كتاب ینابیع الموده شيخ سليمان حنفي آمده است.
[4]. نور: 54.
[5]. تفسير مجمع‌البیان، ج 18، ص 690.
[6]. قصص: 5.
[7]. سيد هاشم بحرانى، سیمای حضرت مهدی در قرآن، ص 301.
[8]. اسراء: 81.
[9]. مجله انتظار موعود، ش 15، ص 155.
[10]. علي دوانى، موعودی كه جهان در انتظار اوست، ص 41.
[11]. موعودی كه جهان در انتظار اوست، ص 35.
[12]. مجله انتظار موعود, ش 15, ص 162.
[13]. بحارالانوار،‌ج 36، ‌ص 53.
[14]. همان، ج 53، ص 181.
[15]. شيخ عباس قمى، منتهی الآمال، ج 2، ص 860.

منبع: گلبرگ شماره 110
/خ