گرچه مرد یا زن خود را به انجام تکلیف در قبال همسرش موظف می داند، محدود کردن و تعدیل خواسته ها، عفیف بودن در بیان نیازها، به زحمت نینداختن و گذشتن از حق خویش، خود نشان ادب و احترام به همسر است. چنین کردارها و رفتارهایی ویژه را در زندگی وارستگان و فرهیختگان به فراوانی می توان یافت. البته این گروه، شمار اندکی بیش نیستند. آنان در زندگی، به ویژه زندگی زناشویی، به اندازه ای کم توقع و قانع اند که نه تنها موجب زحمت همسرانشان نمی شوند، بلکه حتی گوشه ای از امور خانواده را که از وظایف همسر به شمار می آید بر دوش گرفته اند و کمک کار اویند.
البته، این ویژگی برجسته انسان‌های مؤمن و کامل است. به بیان حکیمانه رسول گرامی اسلام بر آنان افرادی پرسود و فایده، اما قانع و کم هزینه اند و موجب زحمت و رنج دیگران نیستند. رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) خطاب به امیر مؤمنان (علیه السلام)درباره صفات خوب مؤمن می فرمایند: على جان، از ویژگی‌های مؤمن آن است که... فقر و نداری چون لباس زیرین، همراه وی است و صبر و تحمل چون پوششی، همه وجود وی را فراگرفته است. مؤمن کم هزینه و پرسود است. پیوسته در حال روزه و نماز است و کمتر می خوابد و استراحت می کند... (1).
روشن است که اگر انسان چنین ویژگی‌هایی داشته باشد و چنین رفتارهای نیکویی ملکه وی شده باشد، به راحتی می تواند از حق و حقوق خود بگذرد و حال دیگران را نیز رعایت بکند. حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام نیز درباره سیره رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) در سهل گیری امور زندگی بر همسران و فرزندان، فرموده اند: زیراندازی که رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) بر آن استراحت می فرمودند عبای ایشان بود. پوستی که از لیف خرما پر شده بود بالش حضرت بود. شبی همین بالش، با کمی لیف بیشتر، از شب های دیگر راحت تر بود. فردا صبح فرمودند: «این بالش راحت دیشب مزاحم نماز شبم بود». دستور دادند آن را به شکل نخست برگردانند. همچنین زیراندازی داشتند که از لیف خرما پر شده بود. (2).رعایت ادب و احترام و در نتیجه، حذف توقعهای بی جا و قناعت به کمترین ها در زندگی زناشویی، زن و شوهر را در پیشگاه خداوند نیز روسپید می کند و آنان را از پیامدهای بد رها خواهد ساخت.انتخاب این رویه ساده در زندگی و بی تکلفی و آسان گیری بر خانواده، نهایت ادب و احترامی است که پیامبر گرانقدر اسلام و اهل بیت (علیهم السلام) عالی برای همسران و دیگر اعضای خانواده خویش قایل بوده اند. این خلق و خوی و رفتار کریمانه و همراه با ادب و احترام به زن و فرزند در سیره مربی بشریت، پیامبر گرامی اسلام در روایتی دیگر چنین گزارش شده است:
سیره پیامبر گرامی چنان بود که روی زمین و بدون زیرانداز می نشستند و استراحت و غذا خوردن ایشان نیز بر زمین بدون زیرانداز بود. خودشان کفش خویش را می دوختند و بر لباسشان وصله می زدند. خود در خانه را باز می کردند. با دست خویش گوسفند را می دوشیدند. خود شتر را می خواباندند و می دوشیدند. به همراه خدمتکار خانه، زمانی که خسته می شد، گندم را آرد می کردند.... در کارهای خانه به اهل خانه کمک می کردند . (3).
بسیاری از این فعالیت ها در خانواده ها، به ویژه در زندگی پرمشغله رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) درحقیقت وظیفه زنان خانه یا خدمتکاران است. اما ایشان به علل گوناگون، از جمله به جهت ادب و احترام خاصی که برای خانواده، به ویژه همسرانشان قایل بوده اند، انجام همه آنها را خود به عهده می گرفتند و به زحمت آنان راضی نبودند.
زندگی حضرت امیرالمؤمنین و فاطمه الزهراء (سلام الله علیها) نیز نمونه ای بسیار گویا و عبرت آموز است. آن دو بزرگوار نهایت ادب و احترام را به یکدیگر ابراز می داشتند. به کمترین امکانات زندگی قانع بودند و از هم درخواست چندانی نداشتند. به همین سبب، آن عزیزان بعد از اینکه همسر خود را به زحمت و تکلیفی وادار کنند شرم داشتند. در منابع تاریخی از زندگی حضرت علی و همسر عزیزشان بالا در این زمینه نکته هایی شنیدنی نقل شده است. مرحوم علامه مجلسی در روایتی طولانی که پیش از این نیز بدان اشاره شده بود، گوشه ای از زندگی ایشان را روایت کرده است:
حضرت امیر مؤمنان على (علیه السلام) گرسنه بودند. نزد همسر گرامیشان فاطمه الزهراء (سلام الله علیها) آمدند و فرمودند: «آیا چیزی برای خوردن در خانه دارید؟» فاطمه با پاسخ دادند: «خیر. سوگند به خداوندی که پدرم را به پیامبری و شما را به جانشینی ایشان مفتخر کرده است، امروز هیچ چیز نزد من نیست و دو روز است که غذایی ندارم تا به فرزندانم بدهم. على جان، اگر چیزی در خانه داشتم، شما را بر خود و فرزندانم حسن و حسین عانت مقدم می داشتم». امیر مؤمنان (علیه السلام)فرمودند: «فاطمه جان، چرا از این مسئله مرا آگاه نکردید تا چیزی برای شما بیابم؟» فاطمه الزهراء (سلام الله علیها) پاسخ دادند: «ای اباالحسن، از پروردگار عالمیان شرم کردم از اینکه شما را به امری تکلیف کنم که در توانتان نیست».(4).
البته در ادامه این رخداد مهم آمده است که حضرت علی علیه السلام به جست وجوی غذا رفتند و همان مقدار اندکی را که قرض کرده بودند نیز به فردی مستحق بخشیدند.روزی ده توانا نیز بخشش ها و ایثارهای این خانواده را پاس داشت و به جمع باصفای آنان با طعامی بهشتی پاداش داد.
چنان که خواندیم، حضرت فاطمه الزهراء (سلام الله علیها)ن با آن عظمت روحی، شخصیت والا، ادب و متانتی که به سبب تربیت نبوی داشتند، به خود اجازه ندادند تا از شوهرشان درخواستی داشته باشند؛ چراکه احتمال می دادند در توان ایشان نباشد. آن عزیز خوب می دانستند که همراهی نکردن با همسر، بی توجهی به حال وی و تکلیف او به اموری بیش از طاقتش، مورد رضا و خشنودی حق تعالی نیست و پیامدهای منفی ناگواری برای وی در دنیا و آخرت خواهد داشت. امام جعفر صادق (علیه السلام) از رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) در حدیثی طولانی معروف به «حدیث مناهی»، چنین نقل کرده اند:
هر زنی که حال شوهرش را مراعات نکند و او را بر کاری که توان انجامش را ندارد و فوق طاقت اوست وادارد، پروردگار هیچ حسنهای را از او نمی پذیرد و خداوند را در حالی دیدار خواهد کرد که خشم و غضب الهی گریبان گیر وی است. (5).
بنابراین رعایت ادب و احترام و در نتیجه، حذف توقعهای بی جا و قناعت به کمترین ها در زندگی زناشویی، زن و شوهر را در پیشگاه خداوند نیز روسپید می کند و آنان را از پیامدهای بد رها خواهد ساخت.
پی‌نوشت‌ها:
- محمد بن همام اسکافی، التمحیص، ص 74؛ شیخ بهایی، مفتاح الفلاح، ص۹؛ محمدباقر مجلسی، بحار الأنوار، ج 14، ص ۳۱۰
- محمد بن علی بن بابویه (الصدوق)، الأمالی، ص 465؛ محمدباقر مجلسی، بحار الأنوار، ج۱۹، ص۲۵۲
- محمدبن شهرآشوب مازندرانی، مناقب آل ابی طالب، ج۱، ص۱۶۰؛ محمدباقر مجلسی، بحار الأنوار، ج۱۹، ص۲۲۹
- علی بن عیسى الإربلی، کشف الغمة، ج ۱، ص 469 محمدباقر مجلسی، بحار الأنوار، ج ۳، ص۵۹
- ابی محمد حسن بن ابی الحسن الدیلمی، أعلام الدین، ص۱۹؛ محمدبن علی بن بابویه (الصدوق)، ثواب الأعمال، ص۲۸۷؛ محمدباقر مجلسی، بحار الأنوار، ج ۷۳، ص۳۷۷
