نویسنده: استاد اصغر طاهرزاده
جایگاه خواب و رویا :
سوال : روی هم رفته جایگاه خواب و رویا در عالم کجاست ؟ چقدر باید به آن اعتماد کرد ؟ چگونه است بعضی افرادی که رعایت مسائل شرعی را آن طور که باید نمی کنند ، خواب های خوبی ، مثل خواب امامان را می بیند ؟جواب : اگر بخواهیم به طور کامل به این سوال جواب دهیم احتیاج به چندین جلسه دارد و لذا به طور مختصر عرض می کنم . اگر مستحضر باشید در مباحث شرح کتاب « ده نکته از معرفت نفس » جایگاه رویا و رویای صادقانه روشن شد و گفتیم نفس انسان چون مجرد از ماده است و فوق زمان و مکان می باشد همین که انسان به خواب رفت و نفس او از کنترل حواس ظاهری اش آزاد گشت می تواند به گذشته و آینده نظر کند و واقعیاتی را که بعداً تحقق می یابد ملاحظه کند .
در قرآن از خواب هایی نام برده است که از رابطه ای بین آنچه شخص در خواب با آن روبه رو می شود و بین عالم خارج حکایت دارد . مثل خواب حضرت ابراهیم « علیه السلام » نسبت به ذبح فرزندشان ، (49) و یا رؤیای حضرت یوسف « علیه السلام » که در خواب دیدند خورشید و ماه و یازده ستاره بر ایشان سجده می کنند ، (50) و یا رؤیای دو رفیق هم زندانی حضرت یوسف « علیه السلام » ، و یا رؤیای پادشاه مصر ، و یا رؤیای رسول خدا «صلی الله علیه و آله و سلم» در رابطه با فتح مکه ؛(51) که تمامی این رویاها چنانچه مستحضرید رابطه ای با عالم خارج داشتند و صرف خیالات افراد نبود .
با توجه به اینکه می توان در رویا یا خواب با موضوعاتی رو به رو شد که بعداً واقع می شود ، باید دانست :
1 ـ رؤیا ؛ امری است ادراکی ، به طوری که نمی توان نقش و تاثیر قوه ی خیال را در آن انکار کرد ، این قوه دائماً مشغول کار است و در خواب و بیداری در ذهن انسان صورت می سازد .
2 ـ اکثر رؤیاها تحت تاثیر تخیلات نفسانی است و آن تخیلات شدیداً تحت عوامل خارجی مثل گرما و سرما و یا عواملی مثل بیماری و پر بودن معده می باشد . همچنان که صفات اخلاقی مثل « عداوت » و « عجب » و « تکبر » و « حرص » و « طمع » در خیالات او و بالتبع در خواب انسان تاثیر می گذارند . پس در حقیقت نفس در رؤیا همان تاثیرات را در خودش حکایت می کند به همین جهت باید متوجه بود ؛
اولاً : اکثر رؤیاها تحت تاثیر تخیلات نفسانی است و حقیقت دیگری جز احوالات نفس ندارند .
ثانیاً : هر رؤیایی به حقیقت متصل نیست ، هر چند هر رؤیایی تعبیری دارد که تعبیر آن یا مربوط به عوامل طبیعی و یا مربوط به عوامل اخلاقی است .
3 ـ با این همه چون نفس ناطقه ی انسان مجرد و فوق مکان و زمان است ، رؤیاهایی هم هست که نفس با حوادث خارجی و حقایق عالم وجود ارتباط می یابد که به آن رؤیاها از یک جهت رؤیاهای صادق و از جهت دیگر رؤیاهای رحمانی گفته می شود . تفاوت رؤیای صادق با رؤیاهای رحمانی در آن است که در رؤیای رحمانی انسان با معنایی از سنن الهی رو به رو می شود و سپس در بیداری مصداق آن معانی را می یابد . ولی در رؤیای صادق ابتدا انسان با علت حادثه رو به رو می شود و سپس در بیداری با آن حادثه رو به رو می شود ، که می توان هر دو را تحت عنوان رویاهای حق نام برد .
رؤیاها ، یا خواب های حق :
مبنای رؤیاهای حق عبارت از این است که نفس ناطقه انسان به عنوان موجودی که فوق زمان و مکان است ، با سبب غیبی حادثه ای که بعداً در ظرف مکان و زمان خاص محقق می شود ، ارتباط پیدا می کند . ابتدا نفس به علت مجرد بودنش ، در خواب ، با وجود برزخی یا عقلی حادثه ارتباط برقرار می کند و بعداً آن حادثه ، در عالم ماده حادث می شود ، و روشن می شود که آن رویا صادق بوده است .البته نفس پاره ای از حقایق آن عالم را در حد استعداد خود دریافت می کند . حال اگر نفس انسان ، کامل باشد و گرفتار وهمیات و آرزوها نباشد ، حقایق عالم غیب را آن طور که هست به طور کلیت و نورانیت در خواب پیش روی خود حاضر می بیند . (52) ولی اگر نفس ، کامل نبود آن حقایق را به نحو حکایت خیالی و در صورت های جزئی که با آنها مانوس است می یابد . مثل اینکه وقتی با معنی « عظمت » در آن عالم رو به رو می شود ، در خیالش صورت « کوه » ایجاد می شود ، و یا معنی « مَکر » در خیالش صورت « روباه » به خود می گیرد ، چون عظمت را به کوه ، و مکر را به روباه می شناسد . یا معنی « افتخار » را به صورت « تاج » و « علم » را به صورت « نور » و « جهل » را به صورت « ظلمت » می بیند . و یا چون رابطه ای بین اذان صبح در ماه رمضان با شروع روزه هست ، با دیدن معنی « موذن بودن » در آن عالم ، صورت « مُهر کردن دهان » مردم در ذهن ، برای خود می سازد . البته این موضوع ، رقایق و ظرایفی مخصوص به خود دارد ، به طوری که گاهی از یک معنا که در خواب می یابد صورت عکس آن را در خود می سازد . مثل اینکه در بیداری گاهی با شنیدن لغت ثروت به معنی فقر فقرا منتقل می شود .
پس گاهی خواب « صریح و بدون تصرف » است و لذا انسان همانی را که در خواب دیده در بیداری مشاهده می کند ، و گاهی متمثل معنایی است که نفس انسان با آن معنا روبه رو شده و در خیال خود آن را به صورتی که با آن مانوس بوده در می آورد ، و یا در عینی که با معنایی رو به رو می شود ، در ذهن خود به چیزی منتقل می شود که مناسب است با آن معنا و یا ضد آن معنا ، و گاهی در عین رو به رو شدن با یک معنای حقیقی ، آنچنان آن معانی با تصورات شخص مخلوط میشود که اصلاً نمی توان فهمید از کدام یک از معانی مانوس شخص خواب بیننده تاثیر گرفته ، که در این حالت به این رویاها « اضغاث احلام » یا رویاهای پراکنده گویند .
در رویاهایی که نفس ناطقه با اصل موضوع رو به رو می شود و در آن حال به صورت مناسب آن معنا منتقل می شود ، در واقع انسان به اصل موضوعات آگاه می شود ، به طوری که اگر ملاحظه کرد در حال جمع کردن کثافت است ، در واقع صورت به دست آوردن مال زیاد دنیا را به او نشان می دهند ، در عین آگاهی دادن به او که مال دنیا سرگین و کثافت است . و یا وقتی رو به رو می شود با اینکه بدنش ورم کرده است ، با صورت به دست آوردن مال زیاد رو به رو شده است ، در عین آگاهی دادن به او که بدان! مال زیاد چرک و آلودگی است . همچنان که اگر در خواب دید در زندان است ، در واقع با صورت شهرت یابی اش رو به رو شده ، در عین آگاهی دادن به او که این شهرت زندان است . همچنان که اگر دید در زنجیر است ، با صورت خوشی و خو شگذرانی دنیایی اش رو به رو شده ، در عین آگاهی دادن به او که آن گناه و گرفتاری ، زنجیر است .
در هر صورت با همه ی این احوال نمی توان به رویا اعتماد کرد ، چون در حال خواب ؛ صورت خیالیه نفس آنقدر جولان دارد که با میل خود صورت ها را تغییر می دهد و از جایگاه خود خارج می کند .
از قول پیامبر «صلی الله علیه و آله و سلم » هست که حضرت فرمودند : « لا یحزن احدکم ان ترفع عنه الرویا فانه اذا رسخ فی العلم رفعت عنه الرویا » (53) اگر رویا از کسی برداشته شد نباید نگران باشد ، زیرا وقتی کسی راسخ در علم شود ، رویا از او برداشته می شود . چون انسانی که در علم راسخ شود توجه نفس او به مرتبه ای بالاتر از مرتبه ی خیال است ، در حالی که جایگاه رویا در خیال و ذهن می باشد .
اینکه دستور داده اند انسان دائم در حال طهارت باشد و نیز با وضو بخوابد ، به سبب آن است که این طهارت موجب طهارت باطن و ذهن می شود و در نتیجه از خواب ها و رویاهای باطل آزاد خواهد شد .
مرحوم محدث نوری در جلد 4 کتاب « دارالسلام » می فرماید : اگر انسان نسبت به خوراکش مواظبت داشته باشد و قت کند که چه چیز بخورد و چه مقدار بخورد ، روح او قدرت سیر در اکناف آسمان ها را می یابد و گرنه بر عکس ، پرخوری موجب جولان شیطان در قلب و خیالش در خواب و بیداری می شود .
رسول خدا «صلی الله علیه و آله و سلم » می فرمایند : « الرویا ثلاث : منها اهاویل الشیطان لیحزن بها ابن ادم ، و منها ما یهم به الرجل فی یقظته فیراه فی منامه . و منها جزء من سته و اربعین جزء من النبوه » خواب ؛ سه گونه است : یکی القائاتی که شیطان می کند تا فرزندان آدم را بترساند و نگران کند ، و یکی هم آنچه را در بیداری مورد توجه قرار داده در خوابش آن را می بیند ـ با تغییراتی از طریق صورت خیالیه ـ و یکی هم خواب هایی است که جزئی است از چهل و شش جزء نبوت . (54)
امام صادق « علیه السلام » می فرمایند : در مورد رویا فکر کن که چگونه خداوند در مورد آنها تدبیر کرده و راست و دروغ آن را به هم در آمیخته ، اگر همه رویاها راست بود ، مردم همه پیامبر بودند ، و اگر همه دروغ بود ، در رویا فایده ای نبود .
از امام محمد باقر « علیه السلام » داریم که : « ان رویا المومن ترف بین السماء و الارض علی راس صاحبها حتی یعبرها لنفسه او یعبرها له مثله فاذا عبرت لزمت الارض فلا تقصوا رویاکم الا علی من یعقل » (55) رویای مومن بین زمین و آسمان در گردش است تا آنکه خودش آن را برا ی خود تعبیر کند ، یا دیگری برای او تعبیر نماید ، پس آنگاه که تعبیر کرد به زمین می آید و قطعی می شود ، خوابتان را جز به کسی که خردمند است نگوئید . در همین رابطه به ما دستور داده اند اولاً : خواب خود را به هر کس نگوئید تا تعبیر کند . ثانیاً : رسول خدا «صلی الله علیه و آله و سلم » فرمودند : اگر آن خواب ناخوشایند بود وضو بگیرد و نماز بخواند و بداند آن از شیطان است و از شر آن به خدا پناه برد و از آن با کسی سخن نگوید . (56)
نقش عقاید در رویا :
عنایت داشته باشید که در بسیاری موارد ما در خواب حادثه را به صورتی می بینیم و در بیداری به صورت دیگر ظاهر می شود که احتیاج به تعبیر دارد . مثلاً طرف خواب می بیند در قبرستان قدم می زند ، وقتی معبر خواب او را تعبیر می کند به او گوشزد می کند تو با رفقای جاهل و کافر رفت و آمد داری . چون در خواب با صورت حقیقی رفقایش که از حیات واقعی که همان ایمان است محرومند ، رو به رو می شود . زیرا انسان دارای مراتب مختلف است ، یک مرتبه از وجود او مرتبه ی جسم مادی و حس اوست ، یک مرتبه ی او مرتبه ی خیال یا وجود مثالی او می باشد ، که در آن خواب از منظر مرتبه ی وجود مثالی اش با آن رفقا رو به رو شده و آنها را در قبرستان دیده ، چون ما در هر عالمی در مرتبه ی خاصی از مراتب وجودی خود هستیم .آنچه در موضوع فهم معنی رویا و چگونگی آنها مفید است رابطه ی بین عقاید انسان است با رویاهای او . عقاید و افکار هر کس با چگونگی رویاهای او هماهنگی دارد .
اگر عقاید و افکار صاحب رویا در باب دین ، عقاید و افکار حق باشد ، رویای او در این باب جز در موارد استثنایی ، حق و منطبق با حق خواهد بود ، و اگر عقاید او در باب دین ، باطل و بر خلاف حق باشد ، رویای او هم جز در موارد استثنایی ، باطل و بر خلاف حق خواهد بود ، و چنانچه عقاید و افکار او در دین از حق و باطل آمیخته باشد ، رویای او نیز در این باب از حق و باطل آمیخته خواهد بود .
آن کس که عقایدش حق است ، رویاهای او حکایت های صحیحی می باشند ، و لذا اگر در خواب دید نابینا شده ، به واقع در ساحت برزخی خود نابینا است و از دیدن درست حقایق ناتوان شده و خود او را به خودش نشان می دهند که بداند یا در موضوعی فعلاً گمراه است و یا بعداً به گمراهی خواهد افتاد . و از این طریق او را هشدارمی دهند تا هدایت شود . (57) در همین رابطه رسول خدا «صلی الله علیه و آله و سلم » فرمودند : « اصدقکم رویا اصدقکم حدیثا » (58) آن کسی از شما خواب هایشان راست تر است که راستگوترین شما است .
آن کس که عقاید و افکار او در باب دین ، عقاید باطلی است ، معمولاً آنچه در باب رویا در خصوص خود و دیگران می بیند حکایت های ناصحیح و بر خلاف حق است ، چون در بیداری هم حقیقت موضوعات را غلط می دید ، و لذا در آن ساحت هم با باطن حقیقی موضوعات رو به رو نمی شود . آن کس که عقاید و افکار او در باب دین حق و باطل به هم آمیخته باشد ، معمولاً آنچه در باب رویا در خصوص خود و دیگران می بیند ، حق و باطل به هم آمیخته خواهد بود .
کسانی که از دسته ی دوم هستند و عرض شد که در باب دین ، عقاید باطلی دارند ، همان طور که در مورد زندگی دنیایی و دستورات و وعده های دین عقایدشان باطل است ، رویاهای آنها نیز باطل است . اینها به راحتی گناه می کنند و به جای توبه از گناه می گویند خدا ارحم الراحمین است ، همین قضاوت باطل را در موضوعات دیگر دین نیز دارند و دامن زدن به هوس های خود را با توجیه شرعی ادامه می دهند . این افراد در رویاهای خود مطابق همین افکار غلط بر خلاف قرآن و بیانات معصومین « علیهم السلام» خواب می بینند . اینها همان طور که در حال بیداری با خوش بینی های کاذب زندگی می کنند ، با رویاهایی از همین سنخ رو به رو می شوند . به عبارتی خواب های خوش و صورت های مختلفی را می بینند که حکایت می کند مشمول عفو و مغفرت الهی قرار گرفته اند و حضرات معصومین «علیهم السلام»به آنها توجه نموده اند . (59)
حال حساب کنید این رویاهای خوب و خواب های خوش ، وقتی با قضاوت ها و سخن های باطلی که عرض شد جمع شود ، چه غوغایی در بین بی خبران از اهل ایمان به پا می کند و چه خسرانی به راه دارد ، حداقل آن این است که دیگر برای اهل ایمان و آنهایی که سعی می کنند از طریق عقاید صحیح و آداب شرعی دینداری کنند ، رجحانی قائل نیستند .
افراد فوق همان طور که در دنیا انسان های بی قید به دستورات شرعی را بد نمی دانستند ، پس از فوت آنها نیز آنها را در خواب در وضع خوب می بینند ، غافل از اینکه این رویاها مصنوع ذهن خود آنان است .
رسول خدا «صلی الله علیه و آله و سلم » می فرمایند : « الرویا ثلاثه ، رویا بشری من الله ، و رویا مما یحدث به الرجل نفسه ، و رویا من تحزین الشیطان . فاذا رای احدکم ما یکره فلا یحدث به و لیقم و لیصل » (60) خواب سه نوع است : رویایی که مژده ای است از طرف خدا ، و رویایی که کسی با خودش سخن می گوید ، و رویایی غم آور که از شیطان است ، و چون یکی از شما خواب ناراحت کننده دید به کسی نگوید ، برخیزد و نماز گزارد . و نیز از آن حضرت داریم که « الرویا ثلاثه ، بشری من الله ، و تحزین من الشیطان . و الذی یحدث به الانسان نفسه فیراه فی منامه » (61) خواب سه گونه است ، مژده ای از طرف خدا ، رویایی که ایجاد حزن است از طرف شیطان ، و رویایی که حدیث با نفس است .
در دو روایت فوق حضرت « علیه السلام » یکی از اقسام رویا را عبارت از این می دانند که انسان چیزی را که در بیداری در باطن خود به خود می گوید و در درون او هست ، همان را به هنگام خواب در رویا می بیند .
آنچه در آخر لازم است عزیزان عنایت فرمایند ؛ موضوع به دنبال خواب رفتن است ، به این معنی که بخواهید خواب ببینید ، همین امر موجب می شود که برای خود ، خواب دیدن بسازید و خلاصه کار شما این می شود که دائم خواب ببینید و بخواهید آن را دنبال کنید . به ما فرموده اند به خواب خود اعتماد نکنید تا دنبال خواب دیدن نباشیم .
حسن بن عبدالله قبل از اینکه شیعه ی امام کاظم « علیه السلام » شود ، خواب های حسنه و خوب می دید و دیگران نیز برای وی خواب های خوبی می دیدند ، ولی وقتی شیعه شد این رویاها به کلی از وی قطع شد ، شبانگاهی که به خواب رفته بود در عالم خواب حضرت صادق « علیه السلام » را در رویا دید و از پریدن خواب ها به وی شکایت کرد (62) . حضرت به او گفتند : « لا تغتم فان المومن اذا رسخ فی الایمان رفع عنه الرویا ... » (63) ؛ غمگین مباش ! زیرا که مومن چون در ایمانش راسخ گردد ، دیگر خواب نمی بیند . چون انسان از طریق ایمان ، متوجه وجود حقایق می شود و این در حالی است که جنبه ی وجودی حقایق فوق صورت است تا آن صورت در خیال او جلوه کند و او در خواب با صورت خیالی موضوعات رو به رو شود .
... ادامه دارد.
پی نوشت‌ها:
49) سوره ی صافات ، آیه ی 105
50) سوره ی یوسف ، آیه ی 4
51) سوره ی فتح ، آیه ی 27
52) جامع الاخبار ، فی کتاب التعبیر عن الائمه «علیهم السلام»« ان رویا المومن صحیحه لان نفسه طیبه و یقینه صحیح ... و قال «علیهم السلام» انقطع الوحی و بقی المبشرات الا و هی نوم الصالحین و الصالحات » در جامع الاخبار : در کتاب تعبیر خواب از ائمه «علیهم السلام»هست که خواب مومن درست است چون دلش پاک است و یقینش ثابت و ... فرمودند : « وحی منقطع شد و مژده بخشی ها بجا باشند هلا که آن خوابهای مردان خوب و زنان خوبست» ( بحارالانوار ، ج 58 ، ص 176 )
53) تحف العقول عن آل الرسول « صلی الله علیه و آله و سلم» ، ابن شعبه حرانی ، ص 50
54) رسول خدا « صلی الله علیه و آله و سلم» فرمودند : « از نبوت ـ با رحلت آن حضرت ـ چیزی باقی نمانده مگر مبشرات . پرسیدند : مبشرات چیست ؟ فرمودند : « الرویا الصالحه ؛ رویای صالح » ( بهاء الدین خرمشاهی ، مسعود انصاری ، پیام پیامبر « صلی الله علیه و آله و سلم» ، ص 459 )
55) بحارالانوار ، ج 58 ، ص 174 ، کافی ، ج 8 ، ص 336
56) بهاء الدین خرمشاهی ، مسعود انصاری ، پیام پیامبر « صلی الله علیه و آله و سلم» ، ص 455
57) برای توضیح بیشتر به کتاب « پنج رساله » از آیت الله شجاعی ، ص 245 رجوع فرمائید .
58) بهاء الدین خرمشاهی ـ مسعود انصاری ، پیام پیامبر ، متن عربی ، ص 456
59) عنایت داشته باشید که در روایت داریم هر کس خواب امام معصوم ( ع) را دید رویای او صادق است ؛ چون شیطان نمی تواند به صورت امام یا پیامبر « صلی الله علیه و آله و سلم» ظاهر شود ، در صورتی است که انسان قبلا ً صورت امام را دیده باشد ، و گر نه همان طور که در بیداری شیطان ها از طریق مسیلمه ی کذاب ها ادعای پیامبری کردند و مدعی شدند پیامبر خدایند ، در خواب هم شیطان به صورت پیامبر و امام ظاهر می شود و مدعی می شود پیامبر و امام است .
60) بحارالانوار ، ج 58 ، ص 181
61) بحارالانوار ، ج 58 ، ص 191
62) با توجه به پاورقی چند صفحه قبل توجه داشته باشید که حسن بن عبدالله قبلاً در بیداری حضرت صادق « علیه السلام» را دیده است و به همین جهت به خواب خود اعتماد نمود . زیرا وقتی رسول خدا « صلی الله علیه و آله و سلم» می فرمایند : « لا یمثل الشیطان بی » شیطان به شکل من متمثل نمی شود، این حکم در مورد ائمه ی معصومین « علیهم السلام» نیز صادق است .
63) بحارالانوار ، ج 48 ، ص 53 ـ آیت الله حسینی تهرانی ، امام شناسی ، ج 16 و 17 ، ص 391
/خ
