درآمدی بر تعامل فقه و رسانه
فقه، دانش به دست آوردن احکام شرعی می باشد[1] و هدف این دانش این است که با تحلیل منابع و براهین فقهی نیاز انسان به احکام الهی را تامین می کند[2]. آموزه های اسلامی، همان گونه که در فقه اکبر به همه حوزه های انسانی از بینش، نگرش، افعال و اعمال توجه می کند؛ در فقه اصغر، به اعمال و افعال انسان توجه دارد. فقه اصغر به چگونگی افعال و اعمال مکلفین می پردازد و بایدها و نبایدها را تبیین می کند.در فقه اصغر، به این مهم پرداخته می شود که در عملی از اعمال مکلفین چه چیزهایی واجب و مستحب و یا حرام و مکروه و مباح است. فقه رسانه و فضای مجازی، ناظر به احکام و قوانین حاکم بر فعالیت های رسانه ای از منظر اسلامی می باشد. فقه رسانه در صدد تبیین قوانین و احکامی است که اسلام، در قالب احکام خمسه وجوب، استحباب، حرمت، کراهت و اباحه برای فعالیت های رسانه ای بیان کرده است و امروزه ضرورت تبیین ابعاد گوناگون فعالیت های رسانه ای شخصی یا گروهی بر اساس آموزه های وحیانی اسلام، به شدت احساس می شود.
اگر فقه رسانه را به معنای عام بگیریم، موضوعات رسانه ای فراوانی را شامل می شود؛ یعنی با توجه به اینکه چتر فقه گسترده است و تمام شئون زندگی ما را در بر می گیرد، مسائل کلامی و اخلاقی و سیاسی و فقهی خاصی را که پیش می آید همه و همه مشمول مسئله فقه می شوند اما اگر بخواهیم مسائل اخلاقی، کلامی، اعتقادات و مسائل خاص فقهی را تفکیک کنیم، تبعا فقه رسانه محدود می شود به احکام خاصی که به صورت مشخص، مربوط به مسائل فقهی است که باید گفت، نسبت به این دامنه گسترده ای که برای فقه ترسیم کردیم، دغدغه جدی ما مسئله شناسی و موضوع شناسی فقه رسانه است، باید ببینیم چه مسائل کلامی و فقهی به معنای خاص وجود دارد؛ چون مسائل کلامی و اخلاقی و فقهی را احصا نکردیم و مشکلات و احیانا موضوعاتی که با آن روبرو هستیم چندان روشن نیست و نمی توانیم بگوییم با چه مسائل و چه موضوعاتی مواجه هستیم باید بانک مسئله شناسی و موضوع شناسی فقه و رسانه ایجاد کنیم تا بدانیم با چه مسائلی روبرو هستیم و نوع این مسائل مشخص شود.
چالش های فضای مجازی
فضای مجازی در عرصه‌های ملی و فناوری ظرفیت‌های قابل‌توجهی دارد، هم‌ظرفیت اعمال نظم و قانون در جامعه را دارا می‌باشد، هم شیوه‌ای نوین برای حفاظت از امنیت ملی می‌باشد، هم در راستای حفظ آزادی مدنی می‌تواند موثر واقع شود و درعین‌حال، به شیوه‌ای نوین برای ارتکاب جرم بدل شده است[3]. مهمترین خصوصیت فضای مجازی، بی زمان و بی مکان بودن آن می باشد[4] و از دیگر چالش های موجود در فضای مجازی می توان به موارد ریز اشاره کرد:شبکه‌های اجتماعی مکانی برای طرح شبهات و ابراز عقاید نادرست است و در چنین محلی نوجوان و جوانان فرصتی برای تحقیق دقیق بر اصل موضوعات مطرح شده ندارند و در عمل این فضا به محلی برای ترویج باورهای انحرافی تبدیل می‌شود. چشم‌چرانی، متلک‌گویی، تحسین زبانی، اصرار بر دوستی، تعقیب ایذایی، خودنمائی جنسی[5]، هرزه‌گویی[6] و.. برخی دیگر از چالش ها و بحران های فضای مجازی می باشند[7].
از مهمترین تاثیرات فضای مجازی بر زندگی، ترویج سبک زندگی غربی است، و در این چنین فضاهایی ارزش‌های زندگی فردی و اجتماعی افراد کوچک شمرده می‌شوند و در مقابل قبح زندگی غربی‌ها بالا می‌رود و این چنین زیربنای فکری جوان و نوجوان دستخوش تغییر شده و سبک زندگی وی به غرب‌گرایی میل پیدا می‌کند.
اگرچه فضاهای مجازی محلی مناسب برای تبادل برخی از اطلاعات علمی، سیاسی و... را برای انسان به وجود آورده‌اند، اما سلامت جسمی و روانی کاربرانی که بیش از حد از این محیط‌ها استفاده می‌کنند را به خطر می‌اندازد.
ضرورت طرح و بسط مسائل فقهیِ رسانه
در این میان به دلیل اهمیت فضای مجازی و رسانه ای و ضرورت ورود و توجه به ابعاد فقهی این دو حوزه، لازم است که فقها، اسلام شناسان و طلاب پژوهشگر که به ضرورت و اهمیت فضای مجازی واقف اند، به صورت روش مند و هدف مند برای پاسخ و مدیریت ابعاد مختلف این موضوع وارد شوند، بنابراین ضرورت ورود طلاب برای پاسخ به سوال های موجود در این زمینه بیش از پیش احساس می شود.سوال مهمی که در این مرحله مطرح می شود این است که چه مسائل و بحران هایی در فضای رسانه ای و فضای مجازی مطرح می باشد و وجود دارد که پاسخ به آن ها نیاز به تسلط بر مباحث فقهی دارد. به عبارت دیگر چه مسئله هایی در فضای مجازی مطرح می باشد که دانش متکلف برای پاسخ گویی به آن مسائل، فقه می باشد و فقه است که می تواند به بهترین وجه پاسخ این مسائل را بیان کند. بنا بر این مسئله شناسی فقهی فضای مجازی و رسانه ای، از اهمیت و ضرورت قابل توجه برخودار می باشد و نحوه ورود پژوهش گران و طلاب را به این زمینه مشخص می کند.
ثمرات مسئله شناسی فقهیِ فضای رسانه
ضرورت مسئله شناسی فقهی از این جهت است که اولا مقدمات لازم برای طلاب و پژوهشگران علاقه مند به فضای مجازی و رسانه ای که دغدغه ی پاسخ و مدیریت این دو حوزه ی مهم زندگی را دارند را فراهم می کند و می تواند مدخلی روشن و راهگشا برای این افراد ترسیم کند، به این دلیل که افراد دغدغه مندی هستند که انگیزه ی فعالیت های رسانه ای دارند و در صدد پاسخ به سوال های فقهی موجود در زمینه ی فضای مجازی هستند ولی اصولا نمی دانند که چه سوال ها و مسائلی وجود دارد.ثانیا بعد از آشنایی با مسائل موجود در فضای رسانه ای و فضای مجازی، لازم است که با ابزار ها و لوازم ضروری برای پاسخ گویی آشنا شوند، با این توضیح که فضای رسانه ای برخی اقتضآت خاص خود را دارد و ما با یک سلسله مسائل مواجه هستیم که لازم است به تمام ابعاد موجود توجه کنیم مثلا موضوع روابط نامشروع در فضای مجازی که از مسائل مهم فقهی فضای مجازی می باشد، نه صرفا یک مسئله فقهی و یا حقوقی، بلکه دارای ابعاد تربیتی و فرهنگی هم می باشد که لازم است با ابعاد موجود در مسائل نیز آشنایی بیشتری ایجاد شود تا پاسخ هایی که در این زمینه داده می شود جامع تر و کامل تر باشد.
فضای مجازی در عرصه‌های ملی و فناوری ظرفیت‌های قابل‌توجهی دارد، هم‌ظرفیت اعمال نظم و قانون در جامعه را دارا می‌باشد، هم شیوه‌ای نوین برای حفاظت از امنیت ملی می‌باشد، هم در راستای حفظ آزادی مدنی می‌تواند موثر واقع شود و درعین‌حال، به شیوه‌ای نوین برای ارتکاب جرم بدل شده است.
پی نوشت ها:
[1] مشکینی، میرزا علی، اصطلاحات الأصول و معظم أبحاثها، در یک جلد، نشر الهادی، قم - ایران، ششم، ۱۴۱۶ ه.ق ص ۱۸۰
[2] جناتی، محمد ابراهیم، ادوار فقه و کیفیت بیان آن، تهران: کیهان، ۱۳۷۴ ش، ص۸.
[3] لومانلانگلوا، استفان. (1392). جرایم فناوری (فن جرم) با نگاهی بر فناوری، جرم و کنترل اجتماعی. (دانشگاه علوم انتظامی ناجا، ویرایشگر، ́، سیدمحمد هاشمی، و امیرارسلان ملک‌زاده، مترجمین). تهران: دانشگاه علوم انتظامی ناجا، معاونت پژوهش، ص27-29.
[4] منتظرقائم، مهدی. (1381) امنیت در فضای مجازی. تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ادبیات؛ ص231.
[5] Exhibitionism
[6] Coprolalia
[7] نوبهاری‌طهرانی، علیرضا. (1393). تعرضات جنسی در نظام کیفری ایران و انگلستان (جلد ۱–1). تهران - ایران: مجمع علمی و فرهنگی مجد، ص277.
