اندیشه‌های فوکو به دلیل طرح مفاهیم جدید و تلاش برای ارائه نگرشی بدیع نسبت به واقعیت‌های اجتماعی، مورد اقبال پژوهشگران عرصه‌های علوم انسانی قرار گرفته و تلاش محققان بر آن بوده تا این نظریات را در انجام پژوهشهای خویش به کار گیرند. این کاربردها، عرصه هایی چون هنر، ادبیات، سیاست، علوم اجتماعی و تعلیم و تربیت را بیش از همه متأثر ساخته است. از آنجا که رساله حاضر در حوزه تأثیرات این نظریات در تعیلم و تربیت قرار می گیرد، این بخش در پیشینه خاص مورد توجه قرار می گیرد و سایر عرصه ها در بخش حاضر بیان خواهد شد. پژوهشهای متأثر از آرای فوکو، در بخش روش پژوهش، به دو دسته خارجی و داخلی تقسیم می گردند.

پژوهش‌های خارجی

راسل S. Russel در مقاله خود با عنوان "سحر، تبارشناسی، فوکو" که در سال ۲۰۰۳ در "مجله انگلیسی جامعه شناسی" به چاپ رسیده است، سعی کرده تا جادو و سحر را با در نظر گرفتن مؤلفههای تبارشناختی فوکویی مورد بررسی قرار دهد. وی ابتدا تصور عموم مردم و نیز اندیشمندان از سحر را بیان کرده و سپس تمایز میان عقل گرایان و رمانتیک گرایان را در تاریخ اندیشه غرب مورد توجه قرار داده است. در مرحله بعد، با محور قرار گرفتن برخی ویژگیهای تبارشناسی چون بازی های معطوف به حقیقت و ارتباط با قدرت، هنر حاکمیت و درد و لذت، نحلهای ویژه از جادو و سحر در اروپا بررسی تاریخی شده است. نکته قابل توجه در این پژوهش، مشخص نبودن ساختار آن و بسنده کردن به کلی گویی است. امری که میتواند با ذات مبتنی بر شواهد تبارشناسی در تعارض باشد.

پژوهش‌های داخلی

برخی از پژوهش های داخلی نیز نظریات فوکو را در مقام روش به کار گرفته اند. پژوهش های زیر از آن جمله اند.

١. داوود فیرحی در رساله دکتری خویش با عنوان "قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام (دوره میانه)" که در سال ۱۳۷۸ در دانشگاه تهران به راهنمایی محمد رضوی صورت گرفته، در بررسی خویش علاوه بر استفاده از متون و نیز روش هرمنوتیک، از روش تحلیل گفتمان فوکویی بهره جسته است. در این رساله، علاوه بر استفاده روشی از دیدگاه های فوکو، تلقی وی از دانش و قدرت نیز مد نظر قرار گرفته و در مقام نظریات مطرح، مورد بررسی و استفاده قرار گرفته است. از نکات قابل توجه این اثر، آن است که با وجود تلاش برای تدوین ابتدایی نظرات فوکو درباره اندیشه، قدرت و دانش، بر این نکته اذعان می شود که اسلوب خاص فوکو، تاکنون بصورت یک نظام منسجم و منظم، تدوین نشده است. در این اثر، سه قاعده در مقام قواعد اساسی تفکر فوکویی بر شمرده شده که عبارتند از:

الف - تأکید بر محدودیتهای گفتمان به جای تأکید هگلی بر مؤلف ب- تأکید بر عدم تداوم در مقابل اصل استمرار آگاهی هگلی ج تأکید بر ویژه بودن گفتمان در مقابل عام بودن هگلی. به نظر می رسد، پرداختن به این زاویه از اندیشه فوکو زمینهای را برای پژوهش حاضر پدید می آورد که منظرهای جدیدی از روش شناسی فوکویی در آن آشکار خواهد شد.

٢. در پایان نامه کارشناسی ارشد دیگری که در رشته هنر دانشگاه تهران انجام شده، بنا بر استفاده از روش تحلیل گفتمان فوکویی بوده است. در این پایان نامه که توسط الهام اعتمادی و با عنوان "بررسی پالت رنگ در پوشاک نگاره های مکتب اصفهان (با تاکید بر نظریه گفتمان قدرت فوکو) در سال ۱۳۸۵ و به راهنمایی یعقوب آژند صورت گرفته، پژوهشگر تلاش می کند تا با تحلیل رنگ لباس های افراد مختلف از طبقات متفاوت اجتماعی در عهد صفویه، رابطه میان لباس و طبقه اجتماعی و نیز رابطه لباس با منظومه سوژه - قدرت را بررسی نماید. با وجود تحلیل های کمی دقیقی که در این پژوهش جهت بررسی ترکیب رنگ لباسها صورت گرفته، در جمع بندی و تحلیل نتایج با رویکرد فوکویی، از مشکلات فراوانی رنج می برد. همین امر سبب شده تا تحلیل های کمی نتوانند در منظومهای منسجم کنار یکدیگر قرار گیرند و ادعاهای اجتماعی محقق را پشتیبانی نمایند. این پژوهش از جمله پژوهش هایی است که نتایج صورت بندی نشدن رویکرد فوکویی را به نمایش می گذارد.

مرور پیشینه عام توسط محقق نشان میدهد که با وجود پژوهش‌های مناسب و ارزشمند در زمینه اندیشه فوکو و مؤلفه‌های آن، در زمینه استفاده روشی از این اندیشه ها، در میان پژوهشها تشتت وجود دارد. برخی از پژوهشها - مانند پژوهش "دانش، قدرت و مشروعیت در اسلام" - تلاش کرده اند تا با تحلیل عمیق تری از نظریات فوکو، اصول راهنمایی برای پژوهش خویش استنباط نمایند و به گونه ای نظام مند به پژوهش پردازند و برخی دیگر با بسنده کردن به اموری مبهم و کلی، پیش رفته اند و در نتیجه، در تحلیل نتایج و ارتباط دادن ادعاها و شواهد دچار سردرگمی و گسست شده اند. همین امر، ضرورت صورت بندی حداقلی از نظریات فوکو را روشن می سازد.

همچنین تفاوت دیگری که در میان پژوهشهای خارجی و داخلی در این زمینه وجود دارد، میزان ورود اندیشه فوکو به عرصه های پژوهشی است. در حالی که بخش قابل توجهی از پژوهشهای اجتماعی در دنیای غرب، متأثر از نوع نگاه فوکو و با استفاده از لنزهای رویکردی وی انجام گرفته، پژوهشهای داخلی، همچنان بر منفک نگریستن واقعیت های اجتماعی و قدرت، اصرار دارند و کمتر پژوهشی به این ارتباط نظر داشته است. این نوع نگاه مقدس و بسیط به واقعیت های اجتماعی، موجب شده تا در کشوری که بسیاری از اتفاقات و رویدادها و بسیاری از حقیقت ها، آغشته به قدرت است، این آغشتگی از نظرها پنهان ماند و پژوهشگران عرصه های انسانی - اجتماعی از ارائه تصویری واقعی از مسائل بازماند.

منبع: تبارشناسی و تعلیم و تربیت، نرگس سجادیه، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول، تهران1394