مقدمه
مسئولیت والدین در برابر فرزندانشان با تولد آنها به پایان نمی رسد بلکه می توان گفت مسئولیت اصلی آنها پس از تولد و از دوران کودکی چه بسا بیشتر و سخت تر می شود.از دیدگاه اسلامی مراحل رشد انسان را پس از تولد می توان به سه دوره متوالی تقسیم کرد. رسول خدا (ص) فرموده است: اَلْوَلَدُ سید سَبْعَ سِنینَ، وَ عَبْد سَبْعَ سَنینَ، وَ وَزیر سَبْعَ سنینَ. (1) از نظر پیامبر (ص) مراحل رشد انسان به سه دوره سیادت، اطاعت و وزارت تقسیم می شود.
اسلام از هیچ یک از مراحل رشد و تعالی انسان غافل نیست و در زمینه هر یک از این مراحل، دستورهایی داده است که باید مورد عنایت و توجه والدین قرار گیرد چه بسا غفلت از مسئولیت در هر یک از این دوران ضررهای جبران ناپذیری را به دنبال خواهد داشت که علاوه بر مصائب دنیوی، عقوبت اخروی نیز به دنبال دارد. امام سجاد (ع) فرموده است: وَ أمّا حَقُّ وَلَدِکَ فَتَعْلَمَ اَنَّکَ مَسئوُلٌ عَمّا وُلّیتَهُ مِنْ حُسْنِ الاَدَبِ وَالدَّلالَةِ عَلى رَبِّهِ وَ الْمَعونَةِ لَهُ عَلى طاعَتِهِ فیکَ وَ فى نَفْسِهِ فَمُثابٌ عَلى ذلِکَ وَ مُعاقَبٌ فَاَعْمَلْ فى اَمْرِهِ عَمَلَ المُتَزَینِ بِحُسْنِ اَثَرِهِ عَلَیهِ فى عاجِلِ الدُّنْیا، المُعذِرِ اِلى رَبِّهِ فیما بَینَکَ وَ بَینَهُ، بِحُسْنِ الْقیامِ عَلَیهِ وَ الاَخْذِ لَهُ مَنْهُ. (2) حق فرزند تو آن است که بدانى در این جهان در نیک و بدِ خویش وابسته به توست و با تو نسبت به پرورش دادن خوب و راهنمایى کردن او به راه پروردگارش و یارى رساندن به او در اطاعت خداوند هم درباره خودت و هم حق او مسئول هستى و بر اساس این مسئولیت پاداش مىگیرى و کیفر مىبینى، پس در کار فرزند همچون کسى عمل کن که کارش را در این دنیا به حسن اثر خویش آراسته مىکند و تو به سبب حسن رابطه میان خود و او سرپرستىِ خوبى که از او کردهاى و نتیجه الهى که از او گرفتهاى، نزد پروردگار خویش معذور باشى.
1. حقوق فرزندان در دوره سیادت
دوره سیادت از تولد آغاز می شود و تا هفت سالگی ادامه می یابد. دوران سیادت بدین معنا نیست که کودک باید به طور مطلق آزاد باشد و هر کاری که خواست انجام دهد و هیچ محدودیتی نداشته باشد؛ بلکه به این معناست که در این دوران، کودک تکلیف و مسئولیت ندارد و اگر والدین از او درخواست کردند که کاری را انجام دهد، نباید مورد مؤاخذه قرار گیرد و به دلیل ناتوانی در ابتدای زندگی همانند سرور و مولا باید مورد احترام قرار بگیرند.از این رو اسلام آموزش های رسمی را در هفت سال دوم زندگی طرح کرده است. از وظایف والدین در این دوره می توان به محبت به فرزند و اظهار آن، رعایت عدالت بین فرزندان اشاره کرد.
الف: محبت به فرزند و اظهار آن
یکی حقوق فرزندان بر عهده والدین محبت و اظهار آن از سوی پدر و مادر می باشد. از نیازهای مهم روانی کودک، که زمینه ای برای تشکیل اخلاق در ذهن اوست، محبت از سوی دیگران بویژه پدر و مادر است. بررسی های متعدد درباره کودکان ثابت کرده که محبت مهمترین عامل سلامت روح کودک و عدم آن موجب نا بهنجاری های روانی است. (3)نوع محبت والدین در سالهای مختلف متفاوت است اما باید توجه کرد محبت به کودک در سالهای اولیه زندگی سازنده تراست. وجود محبت و ابراز آن از والدین در کودکان اثر عمیقی در تعدیل رفتار دارد؛ موجب کشش و جذب می شود و زندگی او را همراه با نشاط می کند. (4)
والدین می توانند با محبت به فرزندان، کرامت و عزت نفس را در آنان افزایش دهند و از این طریق، مصونیت از انحرافات بعدی را فراهم آورند . اساس دین اسلام مهر و محبت است؛ از این رو برای مهر ورزیدن به فرزند جایگاه ویژه ای قائل، و توصیه های فراوانی در ابراز آن نموده است. در روایتی از امام صادق (ع) محبت به فرزند به عنوان بهترین عمل نزد خداوند معرفی شده است. قال موسی: یا رَبِّ: اَیُّ الاَعمالِ اَفضل عِندَکَ؟ قال: حُبُّ الاَطفال؛ فَاِنّی فَطرَتَهُم عَلی توحیدی،فَاِن اَمَتُّهُم اَدخَلتُهُم بِرَحمَتی جَنَّتی. (5) موسی بن عمران عرض کرد:پرودگارا ! کدام عمل نزد تو برتر است؟ فرمود: دوست داشتن کودکان، زیرا فطرت آنان را بر توحید و یگانگی خود آفریدم و آگر آنان را بمیرانم با رحمتم داخل بهشت می گردانم.
محبت والدین به فرزندان، غریزی است اما اثر تربیتی و نقش اساسی در رشد اخلاقی و تعادل روانی کودک زمانی خواهد بود که محبت از سوی والدین ابراز شود. اظهار محبت در دوره نوجوانی و جوانی، که فرزند با محیط خارج از خانه ارتباط بیشتری پیدا می کند، دو چندان می گردد. در آموزه های اسلامی ابراز محبت به عنوان وظایف والدین نسبت به فرزندان در قالب دستورالعمل هایی مطرح شده است: از جمله بغل کردن و در آغوش گرفتن، نوازش کردن، سخن گفتن ملایم و دلپذیر، بوسیدن، نگاه مهربانانه، هدیه دادن و...
اسلام دین متعادلی است و همواره پیروان خویش را از هرگونه افراط و تفریط بر حذر می دارد ضمن اینکه در تربیت توجه و محبت کافی به فرزندان را از وظایف اصلی والدین شمرده است؛ چنانکه پیامبر اکرم (ص) در این باره می فرمایند: کسی که به کودکان ترحم، و به بزرگسالان احترام نکند از ما نیست. (6)
به والدین توصیه شده است از افراط و تفریط در محبت به فرزندان خود بپرهیزند. امام صادق (ع) در این باره می فرماید: شَرُّ الآباءِ مَن دَعاهُ البِرُّ إلَى الإِفراطِ. (7) بدترین پدران، کسانی هستند که نیکی به فرزندان، آنان را به افراط بکشاند؛ زیرا محبت به فرزند زمانی مفید خواهد بود که از حد اعتدال خارج نگردد. محبتی باعث رشد و شکوفایی فرزندان می شود که معتدل و راستین و متناسب با سن و سال، وضع و حال فرزندان باشد.
ب: رعایت عدالت بین فرزندان
یکی از حقوق فرزندان بر عهده والدین، رعایت عدالت در رفتار با آنها است؛ زیرا ثمره تبعیض بین فرزندان نه تنها متوجه آنان که دامنگیر والدین نیز خواهد شد و اعتماد فرزندان از پدر و مادر سلب، و علاوه بر آن باعث به وجود آمدن حسادت، کینه توزی و دشمنی بین فرزندان خواهد شد.همان گونه که در قرآن کریم در داستان حضرت یوسف این موضوع مشاهده می شود که محبت و توجه حضرت یعقوب به حضرت یوسف باعث حسادت برادران وی به او شد. امام باقر (ع) نیز در روایتی به این مسئله اشاره می کند و می فرماید: به خدا سوگند! من گاهی با یکی از فرزندانم بیش از حد نرمی و مدارا می کنم. او را بر زانو می نشانم و به شیرین کاری با او می پردازم و از او تعریف و تمجید می کنم در حالی که می دانم حق با دیگر فرزندانم است اما از این ترس دارم که مبادا ماجرای حضرت یوسف و آنچه برادرانش با او کردند بر سر او نیز بیاید و در حقیقت خداوند متعال این سوره را جز برای درس عبرت نازل نکرده است از بهر آنکه بعضی از ما بر بعضی دیگر حسد می ورزند چنانکه برادران یوسف بر او حسادت و ستم کردند. (8)
در دوران جاهلیت تبعیض بین فرزند دختر و پسر تا حدی بود که عربها دختران خود را می کشتند و داشتن دختر را ننگ می دانستند؛ در چنین اوضاعی دین اسلام با ظهور خود به این وحشی گری ها پایان داد و به پدران و مادران سفارش کرد در احترام به دختران خود بکوشند و در مواردی مقدم داشتن دختران بر پسران را در محبت لازم می داند.
در سیره حضرات معصومین (ع) رعایت عدالت بین فرزندان، کاملا مشهود است؛ چنانکه روایت شده است حضرت سجاد (ع) هرگاه صاحب فرزندی می شدند از دختر و پسر بودن او سؤال نمی فرمودند بلکه از سالم بودن او می پرسیدند و اگر سالم بود می فرمود سپاس خدا را سزاست که از من فرزند معیوب و معلول نیافرید. باید توجه کرد والدین نباید بدون دلیل فرزندان را بر یکدیگر برتری دهند؛ اما کارهای خوب آنان را مورد تقدیر قرار دهند تا زمینه برای تشویق آنها بر تکرار چنین کارهایی و الگوپذیری دیگر فرزندان فراهم شود؛ منتها با بیانی صحیح که موجب تبعیض و حسادت بین آنها نشود.
پی نوشت ها:
(1) محمدی ری شهری، محمد، حکمت نامه کودک، ص168.(2) ابن شعبه حرانی، علی بن حسین، تحف العقول، ص263.
(3) قائمی امیری، علی، خانواده و تربیت کودک، ص144.
(4) همان، ص149.
(5) نوری، میرزا حسن، ج15، ص14.
(6) مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج7، ص136..
(7) یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ الیعقوبی، ج2، ص320.
(8) حرعاملی، محمد بن حسن، ج13، ص344.
.jpg)
