1. حقوق فرزندان در دوره اطاعت

این مرحله از رشد فرزند، تعیین کننده و حساس در سرنوشت او است؛ از این رو اسلام توجه و عنایت خاصی به آن مبذول داشته است. امام علی (ع) در اهمیت این مرحله از زندگی می فرماید: وَ أَلْزِمْهُ نَفْسَکَ سَبْعَ سِنِینَ فَإِنْ أَفْلَحَ وَ إِلاَّ فَإِنَّهُ مِمَّنْ لاَ خَیْرَ فِیهِ. (1) اطاعت از فرمان و دستورات را به مدت هفت سال بر او واجب ساز؛ پس اگر نجات یافت چه نیکوست وگرنه خیری در او نیست.

وظیفه والدین در این هفت سال این است که مقدمات آموزش و یادگیری کودکان را فراهم و قوانین، مقررات و مهارتهای لازم را به او آموزش دهند. دانشمندان تعلیم و تربیت این دوره را بهترین زمان آغاز آموزش و تربیت کودک می دانند.

در این دوره فرزند نباید به حال خود رها شود بلکه باید با نظارت بر رفتار وی مسئولیت ها و نقش های مختلف به او آموخت و با تربیت صحیح او را برای مرحله وزارت آماده کرد که دوره جوانی است. از وظایف والدین در این مرحله میتوان به توجه به آموزش، احترام و تکریم و پرورش جنسی فرزندان اشاره کرد.

الف: پرورش دینی و معنوی

میل به مذهب و امور دینی و اخلاقی، فطری است که در کودکان و نوجوانان نیز وجود دارد. خداوند در قرآن کریم به وجود این بعد فطری مذهبی در انسان اشاره فرموده است: فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا لاَ تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذٰلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لاَ یَعْلَمُونَ‌ (روم/30) پس روى خود را با گرایش تمام به حق، به سوى این دین کن، با همان سرشتى که خدا مردم را بر آن سرشته است. آفرینش خداى تغییرپذیر نیست. این است همان دین پایدار، ولى بیشتر مردم نمى‏دانند.

پیامبر اکرم (ص) در حدیثی می فرمایند: هر کودکی با فطرت خدایی تولد می یابد و این پدر و مادر او هستند که او را از مسیر فطرت سلیم خود (اسلام) منحرف می سازند؛ یهودی و نصرانی بار می آورند. (2)

حضرت امیر می فرماید: حَقُّ الْوَلَدِ عَلَى الْوالِدِ اَنْ... یُحَسِّنَ أَدَبَهُ، وَیُعَلِّمَهُ الْقُرآنَ (3) حق فرزند بر پدرش این است که... خوب تربیتش نماید، و قرآن را تعلیمش دهد.

والدین همانگونه که نیازهای زیستی فرزندان را تأمین، می کنند مسئولیت تربیت معنوی آنها را نیز بر عهده دارند تا فرزندان را با معارف الهی آشنا سازند. منظور از تربیت دینی ایجاد روحیه و میل مذهبی در کودک نیست زیرا این میل تکوینا در وجود او نهاده شده است و به ایجاد نیازی ندارد بلکه پدر و مادر وظیفه زمینه سازی شکوفایی و سپس تقویت آن را دارند.

در روایات اسلامی آشناکردن فرزندان با خدا به عنوان یکی از مسئولیت های خطیر والدین مطرح شده است. امام سجاد (ع) فرموده اند: أَنَّکَ مَسْؤُولٌ عَمّا وُلّیتَهُ بِهِ مِنْ حُسْنِ الْأَدَبِ وَالدِّلالَةِ عَلى رَبِّهِ. (4) تو نسبت به سرپرستی فرزند خود مسئولیت داری که او را خوب تربیت کنی و پروردگارش را به او بشناسانی. علاوه برآشناکردن فرزندان با مبدأ هستی، والدین وظیفه دارند مسائل مربوط به معاد را نیز به او بیاموزند. »یاد معاد، محرک نیرومند و قوی است که نوجوانان را نه تنها به سوی ارز ی انسانی هدایت می کند بلکه استعداد آنان را برای بهسازی و آبادی زندگی دنیوی و اخروی بیش از پیش به کار می اندازد و شکوفا می سازد؛ زیرا آنان به این باور میرسند که باید در جهان آخرت از عهده پاسخگویی به رفتار خوب و بد برآیند؛ نیز میآموزند که نباید در دنیا سربار دیگران باشند. او در سایه یاد معاد آزاد، مستقل و با عزت خواهد زیست و توانش را به کار خواهدگرفت تا با استفاده از نعمتهای الهی زندگی شرافتمندانهای داشته باشد و با بهره گیری از این نعمتها سعادت اخروی را نیز فراهم خواهد ساخت. (5)

ب: پرورش جنسی

یکی از قویترین غرائزی که در نهاد همه انسانها وجود دارد غریزه جنسی است و بقای بشر بستگی به وجود این غریزه دارد. آنچه حائز اهمیت است، هدایت و کنترل این غریزه خدادادی در سالهای مختلف است. غریزه جنسی و شهوت و میل به جنس مخالف تنها از زمان بلوغ به وجود نمی آید بلکه از ابتدای طفولیت به صورت نهفته در وجود کودک هست. (6)

وظیفه والدین در تربیت جنسی این است که به سؤالات کودکان در زمینه مسائل جنسی به طریقی کودکانه و در چارچوب سؤالاتشان پاسخ دهند و در اوایل جوانی زمینه ازدواج فرزندان را فراهم کنند تا غریزه جنسی آنها در مسیرصحیح آن قرار گیرد.

با توجه به اینکه غریزه جنسی در سالهای مختلف هست، اسلام توصیه های فراوانی درباره جداکردن رختخواب فرزندان از رختخواب والدین در سن خاصی، جداکردن رختخواب فرزندان از یکدیگر، پرهیز از بوسیدن فرزند دختر و پسر پس از سن شش سالگی توسط نامحرم و... دارد. خداوند در قرآن کریم می فرماید: اى کسانى که ایمان آورده‏اید ، باید غلام و کنیزهاى شما و کسانى از شما که به (سن) بلوغ نرسیده‏اند سه بار (در شبانه روز) از شما کسب اجازه کنند: پیش از نماز بامداد، و نیمروز که جامه‏هاى خود را بیرون مى‏آورید، و پس از نماز شامگاهان. (این) سه هنگام برهنگى شماست، نه بر شما و نه بر آنان گناهى نیست که غیر از این (سه هنگام) گرد یکدیگر بچرخید (و با هم معاشرت نمایید). (نور/58).

این دستورها و تأکیدات در فرهنگ اخلاقی اسلام برای این است که زمینه های انحراف و فساد در کودکان هرگز به وجود نیاید و قبل از اینکه مرحله درمان امراض اخلاقی و جنسی پدید آید از بروز آنها جلوگیری شود.

ج: آموزش

کودک برای رشد عقلی و توسعه ذهنی نیازمند آموزش است. در آموزه های اسلامی بر فراگیری دانش بسیار تأکید، و آموزش از حقوق فرزند بر پدر دانسته شده است. بر اساس روایاتی که در مورد آموزش وارد شده است حق آموزش کودک را می توان به چند بخش تقسیم کرد:

1. آموزش خواندن و نوشتن

در حدیثی حضرت علی (ع) از پدران خواسته اندکه فرزندان خویش را به علم آموزی و دانش اندوزی وادار کنند: مُرُوا أولادَکُم بطَلَبِ العِلمِ. (7) فرزندان خود را به آموختن دانش وا دارید.

2. آموزش آداب غذا خوردن

آداب غذاخوردن، حضرت علی (ع) ضمن دستورهایی به امام حسن (ع) فرمودند: ألا اعلمک أربع خصال تستغنی بها عن الطب؟ قال: بلی. قال: لا تجالس علی الطعام إلا و انت جائع و لا تقم عن الطعام إلا و انت تشتهیه وجود المضغ و إذا نمت فأعرض نفسک علی الخلاء... (8) فرزندم آیا به تو چهار چیز یاد ندهم که با عمل به آنها از دارو و درمان بی نیاز شوی؟ امام حسن پاسخ داد: چرا. علی (ع) فرمود: هیچ گاه بر سر سفره غذا منشین مگر اینکه گرسنه باشی و از سر سفره غذا بلند مشو مگر اینکه هنوز به غذا میل داشته باشی و غذا را خوب بجو و هرگاه خواستی بخوابی پیش از آن به دستشویی برو.

3. آموزش نظامی

حضرت علی (ع) در روایتی از پیامبراسلام (ص) نقل می کنند: علموا اولادکم السباحة و الرمایة. (9) شنا و تیراندازی را به فرزندان خود آموزش دهید.

4. آموزش علوم و معارف اسلامی

ابن عباس از پیامبراکرم (ص) در این باره نقل می کند: افتحوا علی صبیانکم اول کلمه لاإله إلا االله... (10) اولین کلمه ای که بر زبان فرزندانتان می گذارید «لا اله الا االله» باشد.
حضرت امیر نیز فرموده اند: حق فرزند بر پدر آنست که او را تعلیم قرآن بدهد. (11)

پی نوشت ها:

(1) صدوق، ابوجعفر محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، ج3، ص492.
(2) مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج3، ص281.
(3) نهج البلاغه، کلمات قصار، شماره 399.
(4) طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص421.
(5) طبسی، محمدجواد، حقوق فرزندان درمکتب اهل بیت (ع)، ص208.
(6) غرویان، بانو، تربیت فرزند، ص60.
(7) متقی هندی، علی بن حسام الدین، کنزل العمال فی سنن الاقوال والافعال، ج5، ص84.
(8) مالکی اشتری ، ورام بن ابی فراس، مجموعه ورام، ص73.
(9) کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج‌6، ص47.
(10) متقی هندی، همان، ج4، ص41.
(11) نهج البلاغه، همان.