جلوه‌های فرهنگ ایرانی و حضور ایرانیان در چین (2)
نويسنده: مرضیه دشتکی
یکی از دایره`المعارف‌های معروف چین به نام <توشوجی جینگ> اشاره به اقامت گروه انبوهی از علویان در قسمت جنوبی جزیره <هاینان> می‌کند و ضمن توصیف جزیره، آنها را <سن علی> یعنی شیعه علی(ع) می نامد. به احتمال قوی این همان دهکده <جی ان چن> یا دهکده پارسیان است.1 براساس شواهد تاریخی چینی‌ها و همچنین کتابهای تاریخی که مورخان مسلمان نوشته‌اند، از جمله: ابن‌خردادبه (۹۱۲-۸۳۰ م)، ابوالفداء (۱۳۳۱-۱۲۷۳م) و ابن بطوطه که بین سالهای ۱۳۴۶ و ۱۳۴۵ م به چین مسافرت نمودند، اغلب تجار و ساکنان مسلمان شهر چوانجو را مسلمانان ایرانی و یا ایرانی‌الاصل تشکیل می‌دادند.
ابن بطوطه در سفر به این شهر از دیدار با تاج‌الدین اردبیلی قاضی مسلمان شهر، شیخ‌الاسلام کمال‌الدین عبدالله اصفهانی، شرف‌الدین تبریزی، برهان‌الدین کازرونی، و ... نام می‌برد که از ایرانیان صاحب فضیلت و از صاحب منصبان شهر بودند. سنگ قبرهای متعدد متعلق به ایرانیان که هم‌اکنون در موزه مرکز اسلامی و در مسجد اصحاب نگهداری می‌شود و در کنار نام و نام خانوادگی متوفی، نام شهری که به آن تعلق داشتند(از قبیل: همدانی، شیرازی، تبریزی، جاجرمی، خراسانی، اصفهانی، گیلانی و ...) هم ذکر شده است که مؤید این مطلب است. این مسلمانان علاوه بر تجارت و مبادله بازرگانی، در فعالیتهایی همچون توسعه شهری، ساختن کشتی‌های تجاری و دولتی، ایجاد تاسیسات رفاهی، خدمات اجتماعی، ساختارهای مدیریتی و حکومتی مشارکت فعالانه داشتند.
اوج شکوفایی بندر بین‌المللی چوانجو و حضور مسلمانان به ویژه ایرانیان در این منطقه متعلق به دوران حاکمیت سلسله یوان است. با روی کارآمدن سلسله مینگ و ایجاد محدودیتهای تجاری با خارج و تحت فشار قرار گرفتن مسلمانان و تجار خارجی و افول رونق تجاری شهر زیتون، کم‌کم نام شهر زیتون هم به فراموشی سپرده شد و پس از آن در اسناد و مدارک تاریخی و منابع مکتوب نیز کمتر به این اشاره گردیده است.
مهمترین اثر باقیمانده از فرهنگ ایرانی/ اسلامی در شهر چوانجو را می‌توان مسجد اصحاب نامید. طبق نشانه‌های تاریخی موجود، در دوران حضور پرشکوه مسلمانان در این منطقه مجموعاً هشت مسجد ساخته شد که به عنوان محل عبادت و مرکز تجمع مسلمانان به حساب می‌آمد که مسجد اصحاب بزرگترین و باشکوهترین آنان بود. این مسجد که ابتدا در سال ۴۰۰ هجری (۱۰۱۰-۱۰۰۹م) بنیان گذاشته شد، براساس اطلاعات حجاری شده بر روی یک قطعه سنگ، مجدداً پس از سیصد سال و در تاریخ ۷۱۰ (۱۳۱۱-۱۳۱۰م) به همت یک ایرانی به نام احمد ابن محمد قدسی (یا قریشی) شیرازی کاملا نوسازی و بازسازی شد و توسعه یافت؛ به طوری که هم اکنون نیز چهار دیواره سنگی مسجد و درب ورودی و تأسیسات جانبی آن پابرجاست و علی رغم فروریختن سقف، استحکام بنا قابل مشاهده است.
استفاده از سنگهای یکنواخت، حجاری و حکاکی زیبای آیات فراوان قرآن با خط نسخ و ثلث و کوفی در درون طاق‌نماها و ستونها و پایه‌ها و دیواره‌های اطراف ورودی به ویژه در درون و اطراف محراب سنگی، از شکوه و عظمت مسجد و اوج هنر معماری ایرانی- اسلامی حکایت می‌کند وهمین‌ها باعث شده که دولت آن را به عنوان اثر باستانی درجه یک ثبت کند و تحت محافظت قرار دهد.
در سال ۱۹۳۰ سه نفر از محققان چینی تحقیق و بررسی مفصلی انجام دادند که درنتیجه مجدداً نام شهر زیتون زنده شد.کشف و گردآوری سنگ قبرهای خارجیان مدفون در این شهر و کار پژوهشی صورت گرفته روی آنان نتایجی در پی داشته از جمله:
۱) اغلب تجار خارجی مقیم این شهر در گذشته‌های دور، مسلمانان ایرانی بودند.
۲) نام شهر زیتون این بار نه به عنوان یک مرکز تجاری بین‌المللی، بلکه به عنوان یک اثر تاریخی ارزشمند در محافل علمی و پژوهشی داخلی چین و مراکز علمی جهان به ویژه جهان اسلام مطرح شد و محققان در این زمینه به پژوهش ادامه می‌دهند.
در دوران سلسله‌های سونگ ویوان، در میان تجار ایرانی مقیم شهر چوانجو، عده زیادی از اهالی شیراز، خراسان، اصفهان، تبریز به چین آمده بودند. مسجد چینگ جینگ(Qing jing) شهر چوانجو به همت نجیب‌الدین (ایرانی) در سال ۱۱۳۱ ساخته شد. مسجد شنگ یوو(Shang you) در شهر چوانجو قدیمی‌ترین مسجد این شهر است که در سال ۱۰۰۹ تا ۱۰۱۰ ساخته شده است. طبق نوشته کتیبه‌های روی بنای سنگی این مسجد، احمد بن محمد جدخان، مسلمان مشهور شیرازی در سال ۱۳۱۰ آن را بازسازی کرد. مقبره لینگ شان(Ling shan) در شهر چوانجو دارای ساختمانی به شکل گنبد است.
سبک معماری این ساختمان به خراسان برمی‌گردد. طبق اسناد و شجره‌نامه‌ها، مسلمانان هوی که دارای نام خانوادگی گوه (Guo) هستند، نیاکانشان از شیعیان ایران بودند. در اواخر دوران سونگ و اوایل دوران یوان جنگهایی بین سنی و شیعه به وقوع پیوست: ابتدا نیروهای شیعه به رهبری سیف‌الدین و امیرالدین بر نیروهای سنی به رهبری خانواده پو (Pu) غلبه کردند و بر چوانجو مسلط شدند؛ ولی بعداً ناونا از مکتب سنی امیرالدین را کشت؛ در پایان جین جی از پیروان مکتب شیعه، ناونا را به قتل رساند و خانه‌ها و مساجد و مقبره‌های سنی‌ها را تخریب کرد.
از این جهت مسجد قدیمی که متعلق به مکتب سنی باشد، در شهر چوانجو کم است و هم اکنون تنها یک مسجد از آنها باقی مانده است.
لازم به ذکر است که در حال حاضر بیش از ده هزار مسلمان هوی با نام خانوادگی دینگ(Ding) در شهرک چن دی(Chen di) واقع در حومه شهر چوانجو ساکن هستند که طبق شواهد از فرزندان سید شمس‌الدین هستند. اگرچه در ایدئولوژی و اعتقادات مذهبی و آداب و رسوم آنها تغییراتی حاصل شده است.2
معروف است که غیر از آیینهای تائوئیسم و کنفوسیوس که بومی چین هستند، تمام مذاهب دیگری که از گذشته‌های دور تاکنون وارد چین شده‌اند (اعم از زرتشتی، مانوی، نستوری، بودایی و اسلام) توسط ایرانیان و یا با همکاری آنان در چین معرفی و توسعه‌یافته است. آیین مانوی که به خاطر فشارها و محدودیتهای حاکمان وقت ایرانی، زمینه رشد و ادامه حیات خود را در سرزمین اصلی از دست داد، به سمت شرق حرکت کرد و در سرزمین چین پناه گرفت. آثار بر جای مانده از این دین، هنوز هم در غارهای بودایی تورفان، غاردون هوان، و شهر آستانه در استان سین کیانگ چین مشهود است. یکی از مناطقی که در دوران سلسله مینگ در آن زمینه مساعدی برای گسترش آیین مانوی به وجود آمد، استان فوجیان در شرق چین بود. این آیین که از مورد حمایت امپراتور وقت قرار گرفته بود، در منطقه چوانجو با استقبال مردم مواجه شده و توسعه زیادی یافت. معروف است که رهبران اصلی قیامی که علیه امپراتوری سلسله یوان (مغولها) شورش نمودند، تحت تاثیر آئین مانوی قرار داشتند و با الهام از این آیین که در چین به نام <آیین روشنایی> نیز معروف است، دست به شورش زدند. از این رو پس از پیروزی و کسب قدرت توسط سلسله مینگ و سرنگونی سلسله یوان، رهبران آیین مانوی، از آزادی عمل بیشتری برای تبلیغ و موقعیت مناسبی برخوردار شدند.
گفته می‌شود واژه <مینگ> که به زبان چینی به معنی روشنایی و نور است، از نام آیین مانوی گرفته شده است. این کلمه نام سلسله معروفی در چین است. اگرچه در طول تاریخ آیین مانوی نیز همچون سایر آیینها و مذاهب غیربومی و وارداتی به چین، تحت تأثیر فرهنگ و ادیان بومی و غیربومی چین، همچون تائویی و بودایی در هم آمیخته و اصالت اولیه خود را تا حدودی از دست داده است، ولی هم اکنون نیز در گوشه و کنار این کشور پهناور و در غارها و معابد مختلف، آثار و نوشته‌ها و نقاشی‌هایی از آن به چشم می‌خورد.
در ۲۰ کیلومتری شهر چوانجو و بر بالای یک تپه صخره‌ای، تنها معبد فعال مانوی جهان قرار دارد که روزانه دهها نفر از اهالی محل به زیارت آن می‌روند و به دعا و نیایش می پردازند. طبق بیانیه سازمان فرهنگی یونسکو، این معبد قدیمی‌ترین معبد باقیمانده از آیین مانوی در جهان است که در سال ۱۹۹۱ مورد بازدید یک هیأت ۳۰ نفره از محققان کشورهای مختلف که از سوی یونسکو برای بررسی این معبد اعزام شده بودند، واقع شده و تعلق به آیین مانوی مورد تایید آنان قرار گرفته است. سازمان یونسکو با نصب یک تابلوی یادبود، که به امضای تک تک این هیأت ۳۰ نفره رسیده در کنار این معبد، صحت مانوی بودن این معبد را تایید کرده است.
در کنار این معبد دو مجسمه از مانی (یکی قدیمی و دیگری جدید) قرار دارد و بر روی صخره‌های مجاور آن کلماتی از مانی و شعارهای این آیین به چشم می‌خورد. در داخل معبد نیز تصویری از مانی که بیشتر شبیه بوداست، همراه با آثار مختلفی از نمادهای مانوی، بودایی و تائویی قرار دارد. این معبد نیز در فهرست آثار ملی چین به ثبت رسیده است.3
معروف است که در دوران رونق و شکوفایی شهر چانگ ان (شی ان امروزی) پایتخت سلسله‌های مختلف چین از جمله در دوران حاکمیت سلسله تانگ که مبدا جاده ابریشم زمینی در چین بوده، بیش از پنج هزار ایرانی (اعم از تاجر، هنرمند، اندیشمند و صنعتگر) زندگی می‌کردند و غروب هر روز پس از پایان کار روزانه، در محلی به نام <میدان فرهنگ ایران> گرد هم می‌آمدند و به نمایش هنرهای ایرانی همچون اجرای موسیقی، رقص، نقالی و دیگر هنرهای نمایشی می‌پرداختند و با صرف غذاهای ایرانی در قهوه‌خانه‌های مخصوص ایرانیان، خستگی تلاشهای روزانه را از تن و جان خود بیرون می‌کردند.
یکی از این افراد، لی شون و خانواده فرهیخته اوست. آنان که از مسلمانان ایرانی الاصل بودند، به امر تجارت می‌پرداختند و با دربار مراودات نزدیکی داشتند و به خاطر هدایا و عطریاتی که تقدیم امپراتور کردند، مورد توجه پادشاه قرار گرفتند و در شهر چانگ آن مقیم شدند. لی شون در شهر <زی جو>(zizhou) متولد شد و از کودکی به خاطر محیط اجتماعی و مراودات گسترده با خاندان دربار، تحت تأثیر فرهنگ چین قرار گرفت و با زبان، فرهنگ و آداب و رسوم چینی آشنا شد و در محیط دربار پرورش یافت.
وی در دوران پادشاهی <وانگ یان> (wang Yan) جانشین وانگ جیان به عنوان ادیب دربار کشور شو مشهور شد. برادرش <لی شوان> (Li Shuan) نیز به عنوان حکیم و تاجری معروف در جامعه آن روز از جایگاه مهمی برخوردار بود و خدمات شایسته ای در توسعه مبادلات فرهنگی پزشکی بین چین و ایران از خود بر جای گذاشت. <لی شون شوانگ>(Li shun xuang) خواهر لی شون نیز که شاعره‌ای معروف و برجسته بود، به عنوان سوگلی امپراتور در دربار از موقعیت ممتازی برخوردار شد و اشعارش مورد ستایش چینیان عصر خودش قرار گرفت.
لی شون به دلیل اصالت ایرانی‌اش <لی بوسه> (Li Bosi)(لی پارسی یا ایرانی) نیز نامیده می‌شد. وی که در زمینه ادبیات و علوم پزشکی و داروسازی تبحر زیادی داشت، در امتحانات سراسری سلطنتی برای کسب مقامات عالیه دربار شرکت کرد و پس از کسب لقب علمی <جین شی>4 که برای خارجیان مقیم چین این موضوع امر نادری بود، به عنوان والی منطقه سی‌چوان گمارده شد.
لی شون کتاب شش جلدی <داروهای گیاهی دریایی> را به رشته تحریر درآورد و در آن مشخصات و آثار و خواص داروهای گیاهی خارجی وارد شده به چین را تشریح کرد. این رساله نخستین کتاب در موضوع خود محسوب می‌شود و در طول تاریخ مورد توجه حکیمان طب سنتی و داروهای گیاهی بوده است.
لی شون به خاطر ذوق سرشار و دانش فراوانش علاوه بر تالیف و تحقیق در زمینه علوم پزشکی و داروهای گیاهی، در زمینه ادبیات و شعر نیز ید طولایی داشت که او را در ردیف شخصیت‌های مهم ادبی و شاعران مشهور عصر خود قرار می‌داد. وی با وجود اینکه اصالتاً چینی نبود، ولی از نظر ادبی و سرودن شعر به زبان چینی جزء معدود شعرای هم عصر خود است که آثار و اشعارش در ردیف شعرای پرآوازه چین و در کنار مجموعه اشعار آنان قرار گرفته است.
دیوان وی در کتاب تحت عنوان <مجموعه یشم‌های سبز> جمع‌آوری و منتشر شده بود که متاسفانه هم اکنون در دسترس نیست؛ ولی در کتاب <مجموعه‌گلها> که شخصی به نام <جائو پونگ زوآ>(zhao chong zhuo) در سال ۹۴۳م از آثار شاعران دوران پادشاهی <شوی غربی> جمع‌آوری کرده،سی و هفت شعر از سروده‌های لی شون نیز دیده می‌شود. همچنین در کتاب دیگری با عنوان <مجموعه زون چیان> (zun gian) هجده شعر از لی شون آورده شده است. همچنین این اشعار در <مجموعه اشعار سلسله تانگ> شامل ۵۰۰ شعر از ۵۵ شاعر - گردآورده <پانگ دینگ چیو> (Peng ding qiu) که در دوران سلسله <چینگ> تدوین شده و کتاب <گزیده‌ای از اشعار مناطق خارجی> که <شیا چانگ تائو> (xia cheng Tao) در همان دوران از ۲۸۹ قطعه شعر سی و شش شاعر تالیف کرده، درج می‌باشد.
بنا به نوشته‌های کتابهای فوق و همچنین شخصیت‌های ادبی، اشعار لی شون از نظر سبک و مضامین با آثار شعرای چینی فرق دارد و از ویژگی خاصی برخوردار است. این سبک در اشعار شاعران پس از وی تاثیر گذاشته و سبک شعری جدیدی را در سروده‌های شاعران چینی به وجود آورده و ادبیات منظوم چین را غنی‌تر ساخته است.
نوآوری، توصیف زیباییهای عشق، ستایش از گوشه‌نشینی و تصویرسازی از مناظر طبیعی و نازک خیالی در اشعار لی شون موجب شده است که در کتاب <مجموعه گلها> از سروده‌های وی به عنوان برجسته‌ترین اشعار نام برده شود. 5
سید اجل عمر شمس‌الدین از دیگر شخصیت‌های نام‌آور ایرانی است. وی در سال ۱۲۱۱م در بخارا (از شهرهای خراسان بزرگ) در خانواده‌ای سادات متولد شد. از وضعیت خانوادگی وی اطلاعات دقیقی در دست نیست.همچنین دوران کودکی، مراحل آموزشی و تاریخ دقیق مهاجرتش به چین و چگونگی راهیابی وی به دربار امپراتور هم ناشناخته است.
شمس الدین به دلیل برخورداری از استعداد ذاتی مدیریتی، در دوران ریاست خود بر مناطقی در جنوب چین به خوبی توانست رضایت مردم منطقه و رضایت دربار را کسب و راه را برای بالا رفتن از نردبان ترقی و به دست آوردن مقامهای بالاتر هموار نماید. طولی نکشید که از طرف امپراتور Tai Zong مسئولیت اداره مناطق بزرگتری شامل lai Yuan و Ping Yang به او واگذار می‌شود. شمس با استفاده از تجارب اداره مناطق قبلی، موفق به ایجاد امنیت و آرامش و رفاه و آسایش مردم و توسعه اقتصادی منطقه و در نتیجه رضایت دربار می‌شود.
شمس‌الدین در دوران چهار امپراتوری یوان پستهای متعددی از قبیل قاضی‌القضات، بازرس ویژه دربار، کمیسر و رئیس هیأت صلح، فرمانده نظامی، مأمور اخذ مالیات، رئیس هیأت بازسازی، رئیس شورای مشورتی دربار، مسئول پشتیبانی و تدارک ارتش و... خدمت کرد و در دوران حاکمیت قوبیلای خان به معاونت نخست‌وزیری دربار منصوب شد.
وی در سال ۱۲۶۱م ریاست شورای مشورتی سیاسی دربار را برعهده گرفت و در سال ۱۲۶۲ م با حفظ سمت، به عنوان رئیس خزانه‌داری و اخذ مالیات و کنترل جمعیت منصوب شد. سپس هیأت بازسازی مناطق جنگی و کمیساریای عالی ده منطقه(شامل مناطق بین مغولستان داخلی در شمال، شندونگ در شرق، هه نن در جنوب و شانسی در غرب) به او واگذار شد. شمس‌الدین در طول تصدی مسئولیت بر امور اخذ مالیات، با اجرای نظام مالیاتی جدید هم نیازهای مالی دربار را تأمین کرد و هم از بار فشار زیاد اقتصادی بر کشاورزان کاست و حق و حقوق آنان را رعایت کرد و موجب خدمات ارزنده‌ای در زمینه توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و ایجاد وحدت قومی در بین نژادهای مختلف شد.
شمس‌الدین از اولین سال حکومت Tai Zongتا اولین سال حکومت Zhi Yuan یعنی سال ۱۲۶۴م به مدت ۲۰ سال در منطقه Yun Jing خدمت کرد و قبل از ماموریت یونن، مدتی هم در استانهای سی چوان و شنسی مسئولیت تدارکات و پشتیبانی ارتش امپراتوری چین در لشکرکشی به جنوب کشور را برعهده داشت و در این مناطق نیز منشأ خدمات فراوانی در ایجاد رفاه و آسایش ساکنان منطقه و کاهش مالیات و اقدامات عمرانی و آموزشی شد.
سید اجل در جولای ۱۲۷۴م به عنوان حاکم استان یونن وارد منطقه دالی Dali مرکز آن روز استان یونّان شد و طی شش سال اقامت در این منطقه به عنوان حاکم و استاندار، وضعیت منطقه را در زمینه‌های گوناگون کاملا دگرگون کرد و ضمن ایجاد آرامش و صلح و ثبات در منطقه، رفاه و آسایش و آبادانی و توسعه اقتصادی، آموزشی و فرهنگی را برای مردم فراهم آورد و نام خود را در تاریخ چین جاودان ساخت.
استان یونّان برای اولین بار در زمان حکومت شمس به عنوان جزئی از خاک چین قلمداد شد و از آن پس تاکنون وابسته به چین و زیر نظر دولت مرکزی چین اداره می‌شود؛ اما قبل از آن به عنوان یک حکومت مستقل اداره می‌شد و همیشه درگیر جنگ و نزاعهای قبیله‌ای با همسایگان بود.
سید اجل عمر شمس‌الدین همواره در طول تاریخ از سوی سلسله‌های مختلف سلطنتی و حتی حاکمان و طرفداران ایده کمونیستی و عموم مردم چین مورد احترام بوده و مراسم بزرگداشت وی برگزار شده است.
شعرا، نویسندگان، تاریخ نویسان و قصه نویسان و ادبا از امپراتوران گرفته تا مقامات عالیرتبه لشکری و کشوری و حتی مردم عادی کوچه و بازار از شخصیت سید اجل ستایش و تمجید کرده و اشعار فراوانی در ستایش شخصیت و خدمات ارزنده وی به مردم چین سروده‌اند. حتی در کتاب آموزشی مقطع ابتدایی مدارس چین که در سال ۱۹۹۷ تالیف شده، در مورد شمس‌الدین نوشته شده: <شمس‌الدین تمام عمرش را برای توسعه استان یونّان سپری کرد و مردم این استان هرگز نام نیک وی را فراموش نخواهند کرد.>
پس از درگذشت سید اجل، عده زیادی از فرزندان و نوادگانش در همان استان رحل اقامت افکندند و به مقامات بالای لشکری و کشوری دست یافتند. هم اکنون نیز جمع کثیری از مسلمانان خود را از نسل سید اجل می‌دانند و با انتخاب نام خانوادگی <نا>، <ما>، <سای>، <ها>،<سا> خود را به این شخصیت بزرگ منتسب می‌کنند. این نامهای خانوادگی از نام نصیرالدین فرزند ارشد شمس‌الدین اقتباس شده است.
هم اکنون نیز مردم منطقه سالانه دست کم یک بار مزار شمس الدین را زیارت می‌کنند. جالب است که برای شمس الدین در دو محل آرامگاه ساخته‌اند: یکی همان محل دفن اوست که مسلمانان برای قرائت فاتحه و ادای احترام به وی به آنجا می‌روند که حدود ۱۵ کیلومتر خارج از شهر کونمینگ و بر سر راه سد آبی کونمینگ است. غیر مسلمانان هم به خاطر احترام به عقیده مسلمانان مبنی بر عدم حضور نامسلمانان بر سر مزار یک مسلمان، در داخل شهر، بنای یادبودی احداث کرده و برخی از وسایل شخصی سید اجل را در آن نگهداری می‌کنند و برای ادای احترام به وی، به این محل مراجعه می‌کنند. در وسط شهر هم بنای یادبودی به صورت طاق نصرت با معماری چینی برای بزرگداشت سید اجل ساخته شده که مراسم رسمی بزرگداشت وی در این محل برگزار می‌شود.6
منبع: www.ettelaat.com
/خ
ابن بطوطه در سفر به این شهر از دیدار با تاج‌الدین اردبیلی قاضی مسلمان شهر، شیخ‌الاسلام کمال‌الدین عبدالله اصفهانی، شرف‌الدین تبریزی، برهان‌الدین کازرونی، و ... نام می‌برد که از ایرانیان صاحب فضیلت و از صاحب منصبان شهر بودند. سنگ قبرهای متعدد متعلق به ایرانیان که هم‌اکنون در موزه مرکز اسلامی و در مسجد اصحاب نگهداری می‌شود و در کنار نام و نام خانوادگی متوفی، نام شهری که به آن تعلق داشتند(از قبیل: همدانی، شیرازی، تبریزی، جاجرمی، خراسانی، اصفهانی، گیلانی و ...) هم ذکر شده است که مؤید این مطلب است. این مسلمانان علاوه بر تجارت و مبادله بازرگانی، در فعالیتهایی همچون توسعه شهری، ساختن کشتی‌های تجاری و دولتی، ایجاد تاسیسات رفاهی، خدمات اجتماعی، ساختارهای مدیریتی و حکومتی مشارکت فعالانه داشتند.
اوج شکوفایی بندر بین‌المللی چوانجو و حضور مسلمانان به ویژه ایرانیان در این منطقه متعلق به دوران حاکمیت سلسله یوان است. با روی کارآمدن سلسله مینگ و ایجاد محدودیتهای تجاری با خارج و تحت فشار قرار گرفتن مسلمانان و تجار خارجی و افول رونق تجاری شهر زیتون، کم‌کم نام شهر زیتون هم به فراموشی سپرده شد و پس از آن در اسناد و مدارک تاریخی و منابع مکتوب نیز کمتر به این اشاره گردیده است.
مهمترین اثر باقیمانده از فرهنگ ایرانی/ اسلامی در شهر چوانجو را می‌توان مسجد اصحاب نامید. طبق نشانه‌های تاریخی موجود، در دوران حضور پرشکوه مسلمانان در این منطقه مجموعاً هشت مسجد ساخته شد که به عنوان محل عبادت و مرکز تجمع مسلمانان به حساب می‌آمد که مسجد اصحاب بزرگترین و باشکوهترین آنان بود. این مسجد که ابتدا در سال ۴۰۰ هجری (۱۰۱۰-۱۰۰۹م) بنیان گذاشته شد، براساس اطلاعات حجاری شده بر روی یک قطعه سنگ، مجدداً پس از سیصد سال و در تاریخ ۷۱۰ (۱۳۱۱-۱۳۱۰م) به همت یک ایرانی به نام احمد ابن محمد قدسی (یا قریشی) شیرازی کاملا نوسازی و بازسازی شد و توسعه یافت؛ به طوری که هم اکنون نیز چهار دیواره سنگی مسجد و درب ورودی و تأسیسات جانبی آن پابرجاست و علی رغم فروریختن سقف، استحکام بنا قابل مشاهده است.
استفاده از سنگهای یکنواخت، حجاری و حکاکی زیبای آیات فراوان قرآن با خط نسخ و ثلث و کوفی در درون طاق‌نماها و ستونها و پایه‌ها و دیواره‌های اطراف ورودی به ویژه در درون و اطراف محراب سنگی، از شکوه و عظمت مسجد و اوج هنر معماری ایرانی- اسلامی حکایت می‌کند وهمین‌ها باعث شده که دولت آن را به عنوان اثر باستانی درجه یک ثبت کند و تحت محافظت قرار دهد.
در سال ۱۹۳۰ سه نفر از محققان چینی تحقیق و بررسی مفصلی انجام دادند که درنتیجه مجدداً نام شهر زیتون زنده شد.کشف و گردآوری سنگ قبرهای خارجیان مدفون در این شهر و کار پژوهشی صورت گرفته روی آنان نتایجی در پی داشته از جمله:
۱) اغلب تجار خارجی مقیم این شهر در گذشته‌های دور، مسلمانان ایرانی بودند.
۲) نام شهر زیتون این بار نه به عنوان یک مرکز تجاری بین‌المللی، بلکه به عنوان یک اثر تاریخی ارزشمند در محافل علمی و پژوهشی داخلی چین و مراکز علمی جهان به ویژه جهان اسلام مطرح شد و محققان در این زمینه به پژوهش ادامه می‌دهند.
در دوران سلسله‌های سونگ ویوان، در میان تجار ایرانی مقیم شهر چوانجو، عده زیادی از اهالی شیراز، خراسان، اصفهان، تبریز به چین آمده بودند. مسجد چینگ جینگ(Qing jing) شهر چوانجو به همت نجیب‌الدین (ایرانی) در سال ۱۱۳۱ ساخته شد. مسجد شنگ یوو(Shang you) در شهر چوانجو قدیمی‌ترین مسجد این شهر است که در سال ۱۰۰۹ تا ۱۰۱۰ ساخته شده است. طبق نوشته کتیبه‌های روی بنای سنگی این مسجد، احمد بن محمد جدخان، مسلمان مشهور شیرازی در سال ۱۳۱۰ آن را بازسازی کرد. مقبره لینگ شان(Ling shan) در شهر چوانجو دارای ساختمانی به شکل گنبد است.
سبک معماری این ساختمان به خراسان برمی‌گردد. طبق اسناد و شجره‌نامه‌ها، مسلمانان هوی که دارای نام خانوادگی گوه (Guo) هستند، نیاکانشان از شیعیان ایران بودند. در اواخر دوران سونگ و اوایل دوران یوان جنگهایی بین سنی و شیعه به وقوع پیوست: ابتدا نیروهای شیعه به رهبری سیف‌الدین و امیرالدین بر نیروهای سنی به رهبری خانواده پو (Pu) غلبه کردند و بر چوانجو مسلط شدند؛ ولی بعداً ناونا از مکتب سنی امیرالدین را کشت؛ در پایان جین جی از پیروان مکتب شیعه، ناونا را به قتل رساند و خانه‌ها و مساجد و مقبره‌های سنی‌ها را تخریب کرد.
از این جهت مسجد قدیمی که متعلق به مکتب سنی باشد، در شهر چوانجو کم است و هم اکنون تنها یک مسجد از آنها باقی مانده است.
لازم به ذکر است که در حال حاضر بیش از ده هزار مسلمان هوی با نام خانوادگی دینگ(Ding) در شهرک چن دی(Chen di) واقع در حومه شهر چوانجو ساکن هستند که طبق شواهد از فرزندان سید شمس‌الدین هستند. اگرچه در ایدئولوژی و اعتقادات مذهبی و آداب و رسوم آنها تغییراتی حاصل شده است.2
معروف است که غیر از آیینهای تائوئیسم و کنفوسیوس که بومی چین هستند، تمام مذاهب دیگری که از گذشته‌های دور تاکنون وارد چین شده‌اند (اعم از زرتشتی، مانوی، نستوری، بودایی و اسلام) توسط ایرانیان و یا با همکاری آنان در چین معرفی و توسعه‌یافته است. آیین مانوی که به خاطر فشارها و محدودیتهای حاکمان وقت ایرانی، زمینه رشد و ادامه حیات خود را در سرزمین اصلی از دست داد، به سمت شرق حرکت کرد و در سرزمین چین پناه گرفت. آثار بر جای مانده از این دین، هنوز هم در غارهای بودایی تورفان، غاردون هوان، و شهر آستانه در استان سین کیانگ چین مشهود است. یکی از مناطقی که در دوران سلسله مینگ در آن زمینه مساعدی برای گسترش آیین مانوی به وجود آمد، استان فوجیان در شرق چین بود. این آیین که از مورد حمایت امپراتور وقت قرار گرفته بود، در منطقه چوانجو با استقبال مردم مواجه شده و توسعه زیادی یافت. معروف است که رهبران اصلی قیامی که علیه امپراتوری سلسله یوان (مغولها) شورش نمودند، تحت تاثیر آئین مانوی قرار داشتند و با الهام از این آیین که در چین به نام <آیین روشنایی> نیز معروف است، دست به شورش زدند. از این رو پس از پیروزی و کسب قدرت توسط سلسله مینگ و سرنگونی سلسله یوان، رهبران آیین مانوی، از آزادی عمل بیشتری برای تبلیغ و موقعیت مناسبی برخوردار شدند.
گفته می‌شود واژه <مینگ> که به زبان چینی به معنی روشنایی و نور است، از نام آیین مانوی گرفته شده است. این کلمه نام سلسله معروفی در چین است. اگرچه در طول تاریخ آیین مانوی نیز همچون سایر آیینها و مذاهب غیربومی و وارداتی به چین، تحت تأثیر فرهنگ و ادیان بومی و غیربومی چین، همچون تائویی و بودایی در هم آمیخته و اصالت اولیه خود را تا حدودی از دست داده است، ولی هم اکنون نیز در گوشه و کنار این کشور پهناور و در غارها و معابد مختلف، آثار و نوشته‌ها و نقاشی‌هایی از آن به چشم می‌خورد.
در ۲۰ کیلومتری شهر چوانجو و بر بالای یک تپه صخره‌ای، تنها معبد فعال مانوی جهان قرار دارد که روزانه دهها نفر از اهالی محل به زیارت آن می‌روند و به دعا و نیایش می پردازند. طبق بیانیه سازمان فرهنگی یونسکو، این معبد قدیمی‌ترین معبد باقیمانده از آیین مانوی در جهان است که در سال ۱۹۹۱ مورد بازدید یک هیأت ۳۰ نفره از محققان کشورهای مختلف که از سوی یونسکو برای بررسی این معبد اعزام شده بودند، واقع شده و تعلق به آیین مانوی مورد تایید آنان قرار گرفته است. سازمان یونسکو با نصب یک تابلوی یادبود، که به امضای تک تک این هیأت ۳۰ نفره رسیده در کنار این معبد، صحت مانوی بودن این معبد را تایید کرده است.
در کنار این معبد دو مجسمه از مانی (یکی قدیمی و دیگری جدید) قرار دارد و بر روی صخره‌های مجاور آن کلماتی از مانی و شعارهای این آیین به چشم می‌خورد. در داخل معبد نیز تصویری از مانی که بیشتر شبیه بوداست، همراه با آثار مختلفی از نمادهای مانوی، بودایی و تائویی قرار دارد. این معبد نیز در فهرست آثار ملی چین به ثبت رسیده است.3
معروف است که در دوران رونق و شکوفایی شهر چانگ ان (شی ان امروزی) پایتخت سلسله‌های مختلف چین از جمله در دوران حاکمیت سلسله تانگ که مبدا جاده ابریشم زمینی در چین بوده، بیش از پنج هزار ایرانی (اعم از تاجر، هنرمند، اندیشمند و صنعتگر) زندگی می‌کردند و غروب هر روز پس از پایان کار روزانه، در محلی به نام <میدان فرهنگ ایران> گرد هم می‌آمدند و به نمایش هنرهای ایرانی همچون اجرای موسیقی، رقص، نقالی و دیگر هنرهای نمایشی می‌پرداختند و با صرف غذاهای ایرانی در قهوه‌خانه‌های مخصوص ایرانیان، خستگی تلاشهای روزانه را از تن و جان خود بیرون می‌کردند.
یکی از این افراد، لی شون و خانواده فرهیخته اوست. آنان که از مسلمانان ایرانی الاصل بودند، به امر تجارت می‌پرداختند و با دربار مراودات نزدیکی داشتند و به خاطر هدایا و عطریاتی که تقدیم امپراتور کردند، مورد توجه پادشاه قرار گرفتند و در شهر چانگ آن مقیم شدند. لی شون در شهر <زی جو>(zizhou) متولد شد و از کودکی به خاطر محیط اجتماعی و مراودات گسترده با خاندان دربار، تحت تأثیر فرهنگ چین قرار گرفت و با زبان، فرهنگ و آداب و رسوم چینی آشنا شد و در محیط دربار پرورش یافت.
وی در دوران پادشاهی <وانگ یان> (wang Yan) جانشین وانگ جیان به عنوان ادیب دربار کشور شو مشهور شد. برادرش <لی شوان> (Li Shuan) نیز به عنوان حکیم و تاجری معروف در جامعه آن روز از جایگاه مهمی برخوردار بود و خدمات شایسته ای در توسعه مبادلات فرهنگی پزشکی بین چین و ایران از خود بر جای گذاشت. <لی شون شوانگ>(Li shun xuang) خواهر لی شون نیز که شاعره‌ای معروف و برجسته بود، به عنوان سوگلی امپراتور در دربار از موقعیت ممتازی برخوردار شد و اشعارش مورد ستایش چینیان عصر خودش قرار گرفت.
لی شون به دلیل اصالت ایرانی‌اش <لی بوسه> (Li Bosi)(لی پارسی یا ایرانی) نیز نامیده می‌شد. وی که در زمینه ادبیات و علوم پزشکی و داروسازی تبحر زیادی داشت، در امتحانات سراسری سلطنتی برای کسب مقامات عالیه دربار شرکت کرد و پس از کسب لقب علمی <جین شی>4 که برای خارجیان مقیم چین این موضوع امر نادری بود، به عنوان والی منطقه سی‌چوان گمارده شد.
لی شون کتاب شش جلدی <داروهای گیاهی دریایی> را به رشته تحریر درآورد و در آن مشخصات و آثار و خواص داروهای گیاهی خارجی وارد شده به چین را تشریح کرد. این رساله نخستین کتاب در موضوع خود محسوب می‌شود و در طول تاریخ مورد توجه حکیمان طب سنتی و داروهای گیاهی بوده است.
لی شون به خاطر ذوق سرشار و دانش فراوانش علاوه بر تالیف و تحقیق در زمینه علوم پزشکی و داروهای گیاهی، در زمینه ادبیات و شعر نیز ید طولایی داشت که او را در ردیف شخصیت‌های مهم ادبی و شاعران مشهور عصر خود قرار می‌داد. وی با وجود اینکه اصالتاً چینی نبود، ولی از نظر ادبی و سرودن شعر به زبان چینی جزء معدود شعرای هم عصر خود است که آثار و اشعارش در ردیف شعرای پرآوازه چین و در کنار مجموعه اشعار آنان قرار گرفته است.
دیوان وی در کتاب تحت عنوان <مجموعه یشم‌های سبز> جمع‌آوری و منتشر شده بود که متاسفانه هم اکنون در دسترس نیست؛ ولی در کتاب <مجموعه‌گلها> که شخصی به نام <جائو پونگ زوآ>(zhao chong zhuo) در سال ۹۴۳م از آثار شاعران دوران پادشاهی <شوی غربی> جمع‌آوری کرده،سی و هفت شعر از سروده‌های لی شون نیز دیده می‌شود. همچنین در کتاب دیگری با عنوان <مجموعه زون چیان> (zun gian) هجده شعر از لی شون آورده شده است. همچنین این اشعار در <مجموعه اشعار سلسله تانگ> شامل ۵۰۰ شعر از ۵۵ شاعر - گردآورده <پانگ دینگ چیو> (Peng ding qiu) که در دوران سلسله <چینگ> تدوین شده و کتاب <گزیده‌ای از اشعار مناطق خارجی> که <شیا چانگ تائو> (xia cheng Tao) در همان دوران از ۲۸۹ قطعه شعر سی و شش شاعر تالیف کرده، درج می‌باشد.
بنا به نوشته‌های کتابهای فوق و همچنین شخصیت‌های ادبی، اشعار لی شون از نظر سبک و مضامین با آثار شعرای چینی فرق دارد و از ویژگی خاصی برخوردار است. این سبک در اشعار شاعران پس از وی تاثیر گذاشته و سبک شعری جدیدی را در سروده‌های شاعران چینی به وجود آورده و ادبیات منظوم چین را غنی‌تر ساخته است.
نوآوری، توصیف زیباییهای عشق، ستایش از گوشه‌نشینی و تصویرسازی از مناظر طبیعی و نازک خیالی در اشعار لی شون موجب شده است که در کتاب <مجموعه گلها> از سروده‌های وی به عنوان برجسته‌ترین اشعار نام برده شود. 5
سید اجل عمر شمس‌الدین از دیگر شخصیت‌های نام‌آور ایرانی است. وی در سال ۱۲۱۱م در بخارا (از شهرهای خراسان بزرگ) در خانواده‌ای سادات متولد شد. از وضعیت خانوادگی وی اطلاعات دقیقی در دست نیست.همچنین دوران کودکی، مراحل آموزشی و تاریخ دقیق مهاجرتش به چین و چگونگی راهیابی وی به دربار امپراتور هم ناشناخته است.
شمس الدین به دلیل برخورداری از استعداد ذاتی مدیریتی، در دوران ریاست خود بر مناطقی در جنوب چین به خوبی توانست رضایت مردم منطقه و رضایت دربار را کسب و راه را برای بالا رفتن از نردبان ترقی و به دست آوردن مقامهای بالاتر هموار نماید. طولی نکشید که از طرف امپراتور Tai Zong مسئولیت اداره مناطق بزرگتری شامل lai Yuan و Ping Yang به او واگذار می‌شود. شمس با استفاده از تجارب اداره مناطق قبلی، موفق به ایجاد امنیت و آرامش و رفاه و آسایش مردم و توسعه اقتصادی منطقه و در نتیجه رضایت دربار می‌شود.
شمس‌الدین در دوران چهار امپراتوری یوان پستهای متعددی از قبیل قاضی‌القضات، بازرس ویژه دربار، کمیسر و رئیس هیأت صلح، فرمانده نظامی، مأمور اخذ مالیات، رئیس هیأت بازسازی، رئیس شورای مشورتی دربار، مسئول پشتیبانی و تدارک ارتش و... خدمت کرد و در دوران حاکمیت قوبیلای خان به معاونت نخست‌وزیری دربار منصوب شد.
وی در سال ۱۲۶۱م ریاست شورای مشورتی سیاسی دربار را برعهده گرفت و در سال ۱۲۶۲ م با حفظ سمت، به عنوان رئیس خزانه‌داری و اخذ مالیات و کنترل جمعیت منصوب شد. سپس هیأت بازسازی مناطق جنگی و کمیساریای عالی ده منطقه(شامل مناطق بین مغولستان داخلی در شمال، شندونگ در شرق، هه نن در جنوب و شانسی در غرب) به او واگذار شد. شمس‌الدین در طول تصدی مسئولیت بر امور اخذ مالیات، با اجرای نظام مالیاتی جدید هم نیازهای مالی دربار را تأمین کرد و هم از بار فشار زیاد اقتصادی بر کشاورزان کاست و حق و حقوق آنان را رعایت کرد و موجب خدمات ارزنده‌ای در زمینه توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و ایجاد وحدت قومی در بین نژادهای مختلف شد.
شمس‌الدین از اولین سال حکومت Tai Zongتا اولین سال حکومت Zhi Yuan یعنی سال ۱۲۶۴م به مدت ۲۰ سال در منطقه Yun Jing خدمت کرد و قبل از ماموریت یونن، مدتی هم در استانهای سی چوان و شنسی مسئولیت تدارکات و پشتیبانی ارتش امپراتوری چین در لشکرکشی به جنوب کشور را برعهده داشت و در این مناطق نیز منشأ خدمات فراوانی در ایجاد رفاه و آسایش ساکنان منطقه و کاهش مالیات و اقدامات عمرانی و آموزشی شد.
سید اجل در جولای ۱۲۷۴م به عنوان حاکم استان یونن وارد منطقه دالی Dali مرکز آن روز استان یونّان شد و طی شش سال اقامت در این منطقه به عنوان حاکم و استاندار، وضعیت منطقه را در زمینه‌های گوناگون کاملا دگرگون کرد و ضمن ایجاد آرامش و صلح و ثبات در منطقه، رفاه و آسایش و آبادانی و توسعه اقتصادی، آموزشی و فرهنگی را برای مردم فراهم آورد و نام خود را در تاریخ چین جاودان ساخت.
استان یونّان برای اولین بار در زمان حکومت شمس به عنوان جزئی از خاک چین قلمداد شد و از آن پس تاکنون وابسته به چین و زیر نظر دولت مرکزی چین اداره می‌شود؛ اما قبل از آن به عنوان یک حکومت مستقل اداره می‌شد و همیشه درگیر جنگ و نزاعهای قبیله‌ای با همسایگان بود.
سید اجل عمر شمس‌الدین همواره در طول تاریخ از سوی سلسله‌های مختلف سلطنتی و حتی حاکمان و طرفداران ایده کمونیستی و عموم مردم چین مورد احترام بوده و مراسم بزرگداشت وی برگزار شده است.
شعرا، نویسندگان، تاریخ نویسان و قصه نویسان و ادبا از امپراتوران گرفته تا مقامات عالیرتبه لشکری و کشوری و حتی مردم عادی کوچه و بازار از شخصیت سید اجل ستایش و تمجید کرده و اشعار فراوانی در ستایش شخصیت و خدمات ارزنده وی به مردم چین سروده‌اند. حتی در کتاب آموزشی مقطع ابتدایی مدارس چین که در سال ۱۹۹۷ تالیف شده، در مورد شمس‌الدین نوشته شده: <شمس‌الدین تمام عمرش را برای توسعه استان یونّان سپری کرد و مردم این استان هرگز نام نیک وی را فراموش نخواهند کرد.>
پس از درگذشت سید اجل، عده زیادی از فرزندان و نوادگانش در همان استان رحل اقامت افکندند و به مقامات بالای لشکری و کشوری دست یافتند. هم اکنون نیز جمع کثیری از مسلمانان خود را از نسل سید اجل می‌دانند و با انتخاب نام خانوادگی <نا>، <ما>، <سای>، <ها>،<سا> خود را به این شخصیت بزرگ منتسب می‌کنند. این نامهای خانوادگی از نام نصیرالدین فرزند ارشد شمس‌الدین اقتباس شده است.
هم اکنون نیز مردم منطقه سالانه دست کم یک بار مزار شمس الدین را زیارت می‌کنند. جالب است که برای شمس الدین در دو محل آرامگاه ساخته‌اند: یکی همان محل دفن اوست که مسلمانان برای قرائت فاتحه و ادای احترام به وی به آنجا می‌روند که حدود ۱۵ کیلومتر خارج از شهر کونمینگ و بر سر راه سد آبی کونمینگ است. غیر مسلمانان هم به خاطر احترام به عقیده مسلمانان مبنی بر عدم حضور نامسلمانان بر سر مزار یک مسلمان، در داخل شهر، بنای یادبودی احداث کرده و برخی از وسایل شخصی سید اجل را در آن نگهداری می‌کنند و برای ادای احترام به وی، به این محل مراجعه می‌کنند. در وسط شهر هم بنای یادبودی به صورت طاق نصرت با معماری چینی برای بزرگداشت سید اجل ساخته شده که مراسم رسمی بزرگداشت وی در این محل برگزار می‌شود.6
پی نوشت ها :
1- همان، ص ۵۲
2- ماپینگ، تاثیر تمدن اسلامی فارس بر تمدن مسلمانان چین،// Beijing. icro. irhtt :
3- علی محمد، سابقی؛ شهر تاریخی زیتون (چوانجو) -یادگاری از حضور ایرانیان در چین
4- Jin Shi لقب درباری برای افرادی که موفق به پشت سر گذاشتن امتحانات سلطنتی چین می‌شدند به کار گرفته می‌شد.
5- علی محمد، سابقی، لی‌شون - ادیب ودانشمند ایرانی که به چینی شعر می‌سرود.
6- علی محمد، سابقی، یادگارهای استاندار ایرانی عصر مغول در استان یون‌نان چین
منبع: www.ettelaat.com
/خ
