امروزه فضای مجازی بخشی از واقعیت زندگی بشر را تشکیل می دهد. این فضا موقعیتی ایجاد کرده است که در آن کاربران از نقاط مختلف جهان با یکدیگر ارتباط برقرار می کنند و به مبادله اطلاعات می پردازند. در این ارتباط و مبادله اطلاعات، افراد با تمسک به نقطه ای مشترک با مخاطبان خود، هویت جدیدی کسب می کنند که هویتی همواره در حال تغییر است. از این دیدگاه فضای مجازی و استفاده از آن یکی از عوامل قدرتمند و تأثیر گذار بر هویت افراد و ایجاد دگرگونی در آن محسوب می شود.
پرسشی که مطرح می شود این است که فضای مجازی چه تأثیری بر هویت کنشگران فعال در این فضا دارد؟ پاسخ اولیه این است که فضای مجازی باعث تغییر پی در پی هویت فردی کنشگران و شکل گیری هویتهای متعدد برای آنها می گردد. زیرا در دنیای مجازی، کنشگران با آفرینش هویتهای آنی برای خود هویتهای متکثری تعریف می کنند. هر یک از این هویتها با خلق هویتهای جدید و در ارتباط با اشخاص جدید همواره در حال بازسازی و تغییر است. از این جهت، هویت در فضای مجازی، نسبی است و منابع سنتی هویت ساز، از قبیل قومیت، جنسیت، دین، فرهنگ و جامعه، و... در دنیای مجازی کارکرد خود را از دست می دهند.
در این مقاله در چهارچوب نظریه سازه انگاری و با استفاده از روش تحقیق توصیفی - تحلیلی، سعی می شود فضای مجازی به عنوان متغیری مستقل و هویت کاربران و کنشگران فعال در این فضا به عنوان متغیری وابسته توصیف و آنگاه رابطه بین این دو متغیر تبیین گردد. پس از تبیین این رابطه تأثیرات فضای مجازی بر هویت کاربران استنتاج و معرفی می شود.
فرایند هویت یابی در دوران مدرن تغییر شکل یافته است، در گذشته مکان نقش کلیدی در خلق هویت اجتماعی افراد داشته و افراد به نسبت امروز، کمتر با دنیای خارج ارتباط داشته اند؛ چنان که مکان بخش اعظم هویت آنها را شکل می داد. به عبارتی جوامع در گذشته تمایل داشته اند در یک نظام بسته و ثابت قرار بگیرند و دارای پیوند اندک با سایر جوامع پیرامونی باشند. لیکن به مرور زمان و به دنبال فرآیند جهانی شدن و فراگیر شدن پدیده فضای مجازی به عنوان یک برآیند تکنولوژیک در نیمه دوم قرن بیستم، این تحولات باعث تغییر در مفاهیم پایه دانش ژئوپلتیک در مبحث هویت ملی شد؛ چنان که بخش اعظم هویت برآمده از مکان شکلی فضایی به خود گرفته است.
با توجه به این مسأله که امروزه هویت ملی، از محیط دوردست اثر می پذیرد؛ این که این تأثیرپذیری در قالب دانش ژئوپلتیک به چه میزان و شکلی می باشد را در این مقاله مورد مطالعه قرار داده و فعل و انفعالاتی که بر هویت ملی برآمده از سرزمین و کشور به عنوان یک واحد مطالعه ژئوپلتیک وارد می شود را تحلیل می نمائیم. مقاله به صورت توصیفی، تحلیلی و مبتنی بر چارچوب نظری انسجام سرزمینی هارتشون انجام پذیرفته و دو مقوله فضای مجازی و هویت ملی را از منظر ژئوپلتیک در ارتباط با یکدیگر مورد بررسی قرار خواهیم داد.
هدف مقاله پیش رو بررسی« تأثیر فضای مجازی بر هویت» است. روش تحقیق مورد استفاده، روش کیفی - تحلیلی و ابزار گردآوری اطلاعات، کتابخانه‌ای است. تجزیه و تحلیل اطلاعات با استفاده از استدلالهای قیاسی و استقرائی، صورت گرفته است. در دنیای اینترنت، هویت عبارت از مؤلفههایی متغیر در فضایی متغیر است؛ گاه بیانگر آرمانهای فرد است و گاه جنبه های مخفی شخصیت فردی او که در اجتماع زیر نقابی که بر صورت داشته، قادر به بیان آن نبوده است. از دیگر سوی در عالم واقع یک فرد با یک هویت با طرف مقابل ارتباط برقرار می کند، اما اینترنت به او این امکان را میدهد که بتواند در یک لحظه چند هویت مختلف و گاه متضاد داشته باشد. بنابراین رسانه‌های مدرن برای انسان امروزی فضاهایی مجازی پدید آورده اند.
رسانه ها در زندگی روزمره ما نفوذ می کنند و محیطی را به وجود می آورند که در آن هویت ها شکل می گیرند. تجربه شخصی با تجربه رسانه ها ترکیب می شود و ما زندگی فردی خود را تحت نفوذ هدایت کننده نهادهای قدرتمند بنا می کنیم. تعاملی بودن اینترنت و قابلیت های آن، این امکان را فراهم آورده که انسانها بتوانند از طریق صفحه کلید با یکدیگر ارتباط پیدا کنند و در فضایی مجازی انواع هویتهای مجازی را جعل کنند و با این شیوه فضای اینترنت به فضای تعامل خود تغییر می کند.
هم چنین، تلفن همراه، درون خانه که فضایی عمومی است، یک خلوت و تنهایی بوجود آورده است که کمتر کسی به آن راه دارد. ایجاد این فضای شخصی و خصوصی در جمع، نقش مهمی در هویت فردی جوان ایفا می کند. موبایل به او تشخص میدهد و اساسا بخشی از هویت او را تعریف می کند. با رواج استفاده از موبایل در بین جوانان و محبوبیت سرویس پیام کوتاه، و در عین حال کاسته شدن از هیجان چت کردن به مرور زمان، به نظر می رسد در حال حاضر پیام کوتاه و استفاده از موبایل، تأثیرات بیشتری نسبت به چت بر جوانان داشته باشد.
در مجموع وسایل ارتباط جمعی در روند جامعه پذیری جوانان حضوری فعال دارند. در نتیجه، «هویت دیجیتالی»، یعنی هویت افراد در اجتماعات مجازی، مدام در حال تغییر و ناپایداری است. دیگر صرف سرزمین، زبان و فرهنگ ملی، هویت افراد را در اجتماعات مجازی تعیین نمی کنند، بلکه منافع مقطعی، محدود، و در حوزه موضوعات مختلف افراد را دور هم جمع می کند و هویت آنها را می سازد.
منبع: فضای مجازی و هویت، دکتر شقایق حیدری، انتشارات تمدن ایرانی، چاپ دوم، تهران، 1394
