از سوی دیگر توسعه شبکه مجازی در جهان و تسهیل ارتباطات انسانی در چهارچوبی فراتر از مرزهای جغرافیایی عاملی است که می تواند بر اهمیت و جایگاه مرز و بالتبع کار کردهای آن تأثیر مستقیم داشته باشد. به عبارت دیگر، ایجاد فضاهای مجازی برای تسهیل و توسعه ارتباط که در چهارچوب مرزهای عینی و سخت افزاری محصور نمی شوند، باعث شده که این تصور ایجاد شود که مرزهای جغرافیایی دیگر اهمیت خود را از دست داده اند و جهان با از بین رفتن یا کمرنگ شدن مرزها به سمت یک هویت واحد جهانی در بستر فضای مجازی در حال حرکت است. رواج تعابیری چون مرززدایی، قلمروزدایی، دولت زدایی و ... به این مفهوم است که الگوی جدید ارتباط انسانی در سراسر نقاط دنیا در فضای مجازی به معنی کم رنگ شدن قلمرو و مرز کشورها تلقی می شود.
حال سؤال اینجاست که توسعه فضای مجازی و تسهیل ارتباطات بشری، چه تأثیری بر مرزهای جغرافیایی و در نتیجه هویت ملی داشته است؟ فرضیه ما در این پژوهش این است که برخلاف تصور، ارتباط بشری در چهارچوب فضای مجازی باعث کمرنگ تر شدن مرزهای جغرافیایی و هویت ملی نشده است؛ در واقع این روند امکاناتی را در اختیار دولت ها قرار داده تا به نحو مؤثرتری از مرزهای جغرافیایی خود محافظت کنند و هویت ملی را در بین شهروندان خود بیش از پیش تقویت کنند؛ برای بررسی فرضیه پژوهش از روش تحلیلی - توصیفی، استفاده میشود.
امروزه فن آوری اطلاعات بر تمامی اجزای جامعه تأثیر گذاشته، مرز جغرافیایی و زمانی بین جوامع را از بین می برد و آنها را به سوی شکل گیری یک دهکده جهانی با تفاوت های فرهنگی کمتر رهنمود می سازد. بدین ترتیب فرهنگ هر جامعه برای رسیدن به این فرهنگ یکسان دستخوش تغییرات و موقعیت های نوینی می شود. اینترنت با دنیای مجازی که ایجاد کرده است بر همه ستونهای جامعه به خصوص خانواده ها تأثیر گذاشته و باعث جهش های بزرگی از نظر علمی و ارتباطی می شود؛ این جهشها به شدت بر روی فرهنگ و شیوه زندگی افراد تأثیر می گذارد. در این مقاله با بهره گیری از روش تحلیلی توصیفی و با توجه به ادبیات موجود و تجارب محققان ابتدا به مطالعه تاریخچه تأثیر فن آوری اطلاعات مبتنی بر اینترنت بر فرهنگ جامعه پرداخته، در ادامه تأثیر و نقش آن را بر تغییرات فرهنگی و منافع و مضرراتی که با خود به دنبال دارد بررسی کرده ایم. در حقیقت پژوهش حاضر به دنبال آن است که چگونه هر یک از ابزارهای اینترنت می تواند بر فرهنگ جامعه تأثیر بگذارد و راهکارهای تقویت نقش جامعه در محیط اینترنت جهت تثبیت هویت ملی چیست؟ فرضیه پژوهش نیز این است که در واقع با ایجاد نوعی خود کنترلی در برداشت از اطلاعات می توان از هر شهروند یک غربالگر ساخت به طوری که خود در مورد استفاده صحیح از آن تصمیم بگیرند.
جامعه مجازی در ایران، مسأله تلقی می شود. محدودیت دسترسی به شبکه‌های اجتماعی مجازی، گویای این واقعیت است. اما سؤال اینجاست که آیا این فرهنگ غالب در فضای مجازی است که با تغییر دادن فضای فکری کاربران منفعل، مسأله آفرین می شود یا برعکس؛ باید فضای مجازی را راه حلی برای مشارکت فعال گروهی از اعضای جامعه در ساختن یک اتوپیای مجازی و برساخت هویت جدیدی ورای واقعیت عینی دانست.
شبکه‌های مجازی چون فیس بوک، دنیای دیگری پیش روی کاربران اینترنت می گذارند. دنیایی که در آن می توان زندگی دیگری را ساخت. تعریف هر فرد از خود، ابتدای حضور در این دنیای دیگر است. دنیایی بدون محدودیت های دنیای واقعی، از قید زمان و مکان تا محدودیتهای حیات اجتماعی. این برساخت فعال هویت راهی تا کسب سرمایه در این فضای مجازی است. سرمایه ای که شاید بشود نماد آن را لایک گرفتن از کاربران دیگر دانست؛ سرمایه مجازی.
نتایج به دست آمده از تحلیل داده های پرسشنامه ای که وضعیت ۸۵ کاربر فعال فیس بوک را با زمان پیش از عضویت آنان در این شبکه مجازی مقایسه می کند نشان می دهد که:
- شبکه اجتماعی فیس بوک در نظر کاربران آن، راهی مشروع برای گذر از محدودیت های دنیای واقعی است؛ محدودیت هایی ساختاری که سرمایه های واقعی فرد را تعیین می کند.
- شبکه مجازی با خلق امکان معرفی دلخواه خویش، فرصت افزایش سرمایه فرهنگی از طریق استفاده از عکس، بیان سابقه تحصیلی، شغل و نیز نوع نگرش به زندگی و وقایع روزمره را به کابران می دهد.
- عضویت در فیس بوک، منجر به گسترش حوزه ارتباطی می شود. افزایش تعداد دوستان در فضای مجازی و امکان تبدیل ارتباط مجازی به واقعی به معنای افزایش سرمایه اجتماعی است.
- حضور حداکثری کاربران ایرانی در صفحاتی است که محتوای آن به زبان فارسی باشد. بدین سان است که فضای فکری و فرهنگی با هویت ایرانی - اسلامی در دنیای مجازی معرفی می شود.
منبع: فضای مجازی و هویت، دکتر شقایق حیدری، انتشارات تمدن ایرانی، چاپ دوم، تهران، 1394
