اساتید اصلی او امام خمینی و آیات عظام بروجردی، حجت کوه کمره ای، محقق داماد و رفیعی قزوینی هستند. در اول آبان ۱۳۵۹، وی در نجف اشرف به صورت مرموزی به شهادت رسید و در جوار حرم امیرالمومنین علیه السلام به خاک سپرده شد. شهادت او منشأ تشدید انقلاب اسلامی ایران گردید.
آنچه به عنوان تفسیر قرآن الکریم از این نویسنده در دست است، حاصل تدریس طولانی کتاب در حوزه نجف بوده و تاریخ پایان آن جمادی الاول ۱۳۹۷ق آمده است. نام کتاب از سوی شاگردان وی انتخاب شده است و نویسنده در یک عبارت از آن به عنوان مفاتح احسن الخزائن الالهیه، (ج 2/211 ) یاد کرده است. این کتاب به قلم مصنف نوشته شده و مشتمل بر سوره فاتحة الکتاب و 46 آیه از سوره بقره است. نسخه اصل کتاب در 4 مجلد در گنجینه کتب خطی کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی نگهداری می شود. از این کتاب تاکنون ۳ چاپ منتشر شده است. ولی اضافاتی که نویسنده پس از اتمام مطالب به آن ضمیمه کرده، نظم کتاب را مختل کرده است. آخرین چاپ کتاب که در بیستمین سالگرد شهادت وی از سوی موسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی قدس سره منتشر شده، فاقد اشتباهاتی است که در چاپ های قبل از آن مشاهده می شود.
نویسنده علم به مواد و مقصود نهفته در قرآن کریم را تفسیر خوانده چنین علمی را جز برای خداوند ممکن نمی داند. (ج 1/4). هر مفسری به قدر انقلاب خویش می تواند به این مقصود دست یابد نباید از این مقصود تجاوز کرده به بررسی علوم و فنون مختلف در ضمن کتاب تفسیر بپردازد. (ج 1/5) به همین دلیل نویسنده در بسیاری از موارد، به مفسرین اعتراض می کند که چرا به شرح قواعد و تحقیق علم های مختلف پرداخته اند.
نویسنده به روش های گوناگون به بررسی آیات قرآن پرداخته و جامع بودن و روشمند بودن این تفسیر موجب امتیاز آن از دیگر تفاسیر است. در مجموع، وی از چهار دیدگاه به بررسی آیات پرداخته است:
۱- مباحثی که موضوع آن قرآن است: وی در هر آیه به بحث قرائت آیه می پردازد و قرائات گوناگون را نقل می کند، اگر چه با شدت به آن اعتراض می کند. وی علم قرائت را یکی از توطئه های سلاطین جور می داند که به این وسیله، مسلمین را از دقت در معانی و مقاصد قرآن کریم منحرف کرده اند. (ج 1/427 ). وی به تاریخ نزول آیات و سوره های قرآن پرداخته، مباحثی از علوم قرآن را به دقت بررسی می کند.
رسم الخط مربوط به کلمات قرآن را با مقایسه املای عربی مطرح کرده، معتقد است دهها اشتباه در رسم الخط قرآن وجود دارد که مسلمین برای جلوگیری از تغییر و تحریف قرآن، از آن تبعیت کرده اند. (۸۸ / ج ۱ ) وی بعضی از مسائل فقهی مربوط به آیات را مانند حرمت مس کلمه الله (۱۳۷ / ج ۱ ) و کلمه الرحمن (۲۱۹ / ج ۱ ) و نامگذاری به اسم الله (۱۶۳ / ج 1 ) و اسم الرحمان (۲۲۱ / ۱ ج) و کتابت الرحمن با الف (۲۲۳ / ج ۱ ) مورد بررسی قرار داده است. وی مسائل کلامی مهمی مربوط به قرآن را مانند تحدی قرآن ( به مبارزه طلبیدن قرآن ) و وجوه اعجاز قرآن، با ابتکارهای زیادی تحقیق می کند. به نظر وی اتیان آیاتی مثل قرآن از محالات نیست بلکه از ممکناتی است که فقط قرآن قادر به انجام آن است و تکرار آیات مشابه برای نقل یک حادثه در قرآن کریم شاهد این مدعاست. (۵۳۰ / ج 4 ، ۵۱۰). وی معتقد است که اعجاز قرآن را باید با توجه به پیامبری رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) و خاتمیت او تبیین کرد و همه این امور مستند به کمال ذات رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) است و منشأ حقیقی دارد؛ خاتمین همانا اخبار به نیامدن پیامبر است نه آنکه محال باشد. (ج ۵۳۰, ۶، 4۷۹) . وی به احادیثی که در شرح آیات قرآن کریم مربوط می شود اشاره کرده، بعضی از آنها را توضیح می دهد.
۲- استفاده از علوم گوناگون در تفسیر: نویسنده با استفاده از قواعدی که در علوم گوناگون به اثبات رسیده است. به آیات قرآن پرداخته و آن را تفسیر می کند. با استفاده از لغت و صرف به شرح کلمات و با کمک قواعد نحو، معانی و بیان به شرح جملات و با استفاده از علوم کلام، فلسفه، عرفان، فقه، اصول، حروف و اعداد به بیان مقاصد قرآنی می پردازد. تفسیر قرآن که کشف مقاصد آن با کمک دانش بشری است، از مرسوم ترین روش های تفسیر است و نویسنده با جامعیت علمی خویش و مراجعه به کتب علمی و تفسیری مختلف به این مهم پرداخته است. در این قسمت، تسلط نویسنده بر علوم گوناگون و توان وی در ایجاد ارتباط میان آیات و علوم به خوبی مشهود است. وی در انتهای تفسیر هر آیه بار دیگر به طور خلاصه تفسیر آیه را با استفاده از مشربهای گوناگون تکرار می کند.
۳- استفاده از قرآن در علوم مختلف در علوم گوناگون مسائلی مطرح است که دانشمندان با قطع نظر از قرآن کریم به نقد و بررسی آن مسائل پرداخته اند و گاهی نیز از بعضی آیات جهت اثبات یا نفی آن بهره برده اند. شهید سید مصطفی خمینی با دقتی بی نظیر این مسأله را دنبال کرده و در ذیل هر آیه به مسأله های علمی مربوط به آن اشاره، دخالت آیه را در آن مسأله بررسی می کند. وی از آیات مورد بحث خود در مسائلی مانند مشروعیت عبادت ممیز (۳۱۷ / 4 ج )؛ جواز تربیت انسانها (۳۸۵ / 1 ج )؛ جواز استعانت از غیر خدا (۳۷۲ / ج 4 )؛ واسطه در عبادت (۵۹ / 2 ج)؛ وجوب تکرار نماز (44۱ / ج ۲ ) و دهها مسأله فقهی دیگر، استفاده کرده است. در علم اصول فقه به مسائلی مانند شمول خطابات بر معدومین را مورد توجه قرار داده است.
وی همچنین در فلسفه و کلام به این مهم پرداخته است. برای مثال، وی میان ترکیب «رب العالمین» و هشت بحث فلسفی ارتباط برقرار کرده که عبارتند از : تدریجی بودن عالم، حصر ربوبیت در خدا، علت مبقیه، ربوبیت بلاواسطه، استدلال بر وحدت خدا به وسیله وحدت عالم، قبول تربیت در مجردات و نفی علیت اعدادی و در آیه «الرحمن الرحیم» به مسأله فعلیت روز قیامت، حشر موجودات، فعلیت جزا و عدالت خدا اشاره می کند. به این ترتیب تعداد بسیار زیادی از بحث های فلسفی، کلامی و عرفانی در این کتاب مورد توجه قرار گرفته است. تذکر یک نکته لازم است که در تمام این موارد نگارنده با اعتقاد راسخ به هدف تفسیر هرگز به بحث کامل این مسائل نپرداخته، بلکه فقط جهتی از بحث را که با آیه تناسب دارد مورد توجه قرار داده است.
منبع: امید اسلام، معاونت پژوهشی موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ و نشر عروج، چاپ اول، تهران، 1390
