مهم ترین عامل باز دارنده مسلمانان از تخریب محیط زیست و رعایت بهداشت فردی و اجتماعی، به گونه جهان بینی آنان بر می گردد. بنا بر باور مسلمانان، جهان هستی، از جمله طبیعت، به ذات حق و آفریده آن تعلق دارد و انسان امانت دار قسمتی از آن، که بدو تعلق دارد، می باشد و نسبت به بقیه قسمت ها نیز مکلف به رعایت احکام الهی و تکالیف خود است.
محیط زیست و بهداشت در سیره و سنت معصومان علیهم السلام با چنین نگرش و باوری، انسان مسلمان نمی تواند پا را از حد و قلمرو مشخص وظایف دینی فراتر بگذارد و به طور افسار گسیخته، هر گونه و به هر اندازه ای که دلخواه اوست از اموال متعلق به بشریت استفاده کند و جنگل ها، مراتع، آب، هوا، جانوران و پرندگان و دیگر چیزها را تصاحب نموده یا از بین ببرد. بنا بر جهان بینی توحیدی او باید در قیامت نسبت به ریز اعمال و اقدامات خود پاسخگو باشد. (1)
بر این اساس نمی تواند پا را از محدوده شرع و مصالح عمومی فراتر گذاشته، فیلترها و حدود مختلف را نادیده بگیرد. یکی از نویسندگان در این باره نوشته است: اگر چه حقی دارا بودن اموال خصوصی در فقه اسلامی حقی اساسی است، ولی در آموزش های اسلامی چنین آمده که خداوند مالک اصلی زمین و آنچه در آن است، می باشد، تمام اموال و منابع به امانت به انسان سپرده شده تا فقط براساس اهداف الهی به کار گرفته شوند و با حق دارا بودن اموال خصوصی تأمین شده است، اما محدودیت های مهمی در استفاده از آنها وجود دارد. هیچ کس نباید بیجهت به مخلوق دیگر، آسیب برساند و نباید از حقوق اساسی ای که به او داده شده است استفاده نادرست بکند. این راهنمایی، مخصوصا وقتی مناسب است که استفاده از منابعی چون آب، مرتع، جنگل، حیات وحش و برخی مواد معدنی مطرح باشد. مدیریت این منابع به عموم واگذار شده تا تمامی مردم بتوانند در دسترسی به منافع خود، از حقی برابر برخوردار باشند (2)
عوامل موفقیت مسلمانان در مسائل زیست محیطی، نگرش متعادل به طبیعت: یکی از رموز موفقیت مسلمانان در حفظ محیط زیست و مقابله با بحران آن، نگرش واقع بینانه عقلانی و متعادل اسلام و معصومان علیهم السلام نسبت به آن است. اسلام با آنکه بشر را اشرف مخلوقات دانسته و همه موجودات دیگر را در خدمت او و برای حفظ کرامت او قرار داده است، هرگز استفاده و بهره برداری بی رویه توأم با اسراف، تبذیر، اضرار و ضرر و خلاف نظم عمومی و مصلحت عموم را تجویز نکرده و این همان دیدگاه متعادل اسلام و معصومان علیهم السلام در این باره است.
همزمان با ظهور اسلام، دو نگرش افراطی و تفریطی در دو نقطه جهان در خصوص طبیعت و ارزش و بهره وری آن حاکم بود که در مجموع، به طور یکسان در محرومیت انسان از محیط زیست و مسائل زیست محیطی عمل می کردند. نخست، دیدگاه غرب در قرون وسطی که نزد بسیاری از ملت های غربی حاکم بود. آنان طبیعت، از جمله جنگل را مقدس می دانستند و هرگونه تصرف، حتی استفاده مجاز و ضروری را برای جاده سازی، خانه سازی و شهرسازی مجاز نمی دانستند، چنانکه یکی از نویسندگان غرب نوشته است:
ژرمن ها صدها سال درخت را مقدس می دانستند و در مقابل قطع درختان جنگل برای آماده کردن زمین کشاورزی مقاومت می کردند، حتی نگرش آنان به مسیحیت این عقیده را خیلی تغییر نداد. نویسنده فوق در ادامه، مشکلات ناشی از این نگرش غلط و افراطی به محیط زیست و طبیعت را یاد آور شده، می افزاید:
کمی محصول در چنین ایامی به معنای آن بود که چیز زیادی باقی نمی ماند تا برای ایام سختی ذخیره شود. کمبود تغذیه، مخصوصا مردم را در معرض انواع بیماریها قرار می داد. در چنین دوره ای میانگین عمر انسان پایین بود. مطالعه قبور در مجارستان نشان داده است که از هر پنج اسکلت، یک بچه کمتر از یک سال و دو تا به کودکانی میان یک تا چهارده ساله تعلق دارد. از هر پنج اسکلت تقریبا یک اسکلت آن متعلق به زنی بود که کمتر از بیست سال عمر کرده است. به طور کلی، تصویر آماری قرون وسطا حاکی از جمعیت نسبتا اندکی است که بر اقتصاد محدود کشاورزی معیشت می کرده و در غالب حالات، زندگی آمیخته با مخاطره داشته است.(3)
پی‌نوشت‌ها:
١. زلزله، آیه ۷.
2. عثمان لویلین، «احیای زمین های موات و حفظ آن در فقه اسلامی»، مجموعه مقالات اسلام و محیط زیست، ص۱۱۴.
3.اشپیل فوگل، تمدن مغرب زمین، ج ۱، ص313
منبع: محیط زیست و بهداشت، عبد المجید ناصری داوودی، مؤسسه بوستان کتاب، چاپ اول، قم، 1391
.JPG)
